Nije Fryske fersen / Nieuwe Friese gedichten, 2000-2020
Yntroduksje [Elmar
Kuiper en Abe de Vries]
Begjin
2020 fetten wy samar in dryst, om net te sizzen oermoedich plan op.
Us idee wie om mei in seleksje fan gedichten in byld te jaan fan de
moderne Fryske poëzy yn de lêste tweintich jier.
It
wie tiid, tochten wy, en besykje mear lêzers te lûken foar al dy
ûnbegryplik goede, hjoeddeiske gedichten yn it Frysk. Want sa’n
protte omtinken krije dy fersen net. It Frysk is in lytse taal, mei
yn Fryslân mar sa’n 350.000 memmetaalsprekkers, dêrbûten miskien
noch in kear safolle. Wol is it in taal dy’t grut gean kin op in
lange literêre tradysje fan fjouwer ieuwen. Ek yn de globalisearre
21e ieu, suver tsjin de stream fan ’e tiid yn, libbet dy tradysje
noch as in hert, mar – uteraard – te min yn de emininte
foargongers fan dizze blomlêzing. De grutte Spiegel van de Friese
poëzie datearret alwer fan 1994. Dat oersjoch is oanfolle yn 2008,
mar hat lykas it ek yn dat jier ferskynde Het goud op de weg mar in
bytsje omtinken foar nijere ûntjouwingen. Net nuver: se jouwe
histoaryske oersjoggen oer in lange perioade. It yn 2004 ferskynde
Droom in blauwe regenjas / Dream yn blauwe reinjas brocht in kar út
poëzy sûnt 1990.
De
tiid hâldt gjin skoft. Sûnt rûchwei 2000 is it literêre lânskip
troch ynternet, sosjale media mar ek troch politike ûntjouwingen
oanientriedwei en yngeand feroare. Dat is behalve in klisjee ek in
realiteit dy’t neffens ús om refleksje freget. Digitale
tydskriften, self-publishing op weblogs en sosjale media, digitale
dichterskollektiven, it ûntstean fan kultuerkommersjele sirkwys,
stjoering troch (semy-)oerheidsynstellingen, de draai nei klimaat en
duorsumens, soargen oer kulturele diversiteit, natuer en lânskip –
it binne samar wat nije konteksten yn de 21e ieu, dêr’t de Fryske
literatuer mei te krijen hân hat.
Feroaringen
yn it literêre fjild
Tweintich
jier lyn like de lytse Frysktalige poëzy einlings in plakje op te
easkjen yn de Nederlânske literêre romte. Goede Fryske poëzy wie
der út ’e folop, sa wie it tinken. In kritikus yn it Amsterdamske
blêd Pampus, Joost Baars, skreau oer Droom in blauwe regenjas dat hy
it antwurd op safolle moais skuldich bliuwe moast: ‘(..) een te
mooie taal, een teveel aan interessante dichters met goede gedichten,
aan veelvormigheid, aan avontuurlijkheid en ook aan kwaliteit om een
echt kritische beschouwing te kunnen schrijven (..).’
Bekend
literatuerblogger Chrétien Breukers liet witte: ‘Op een gegeven
moment ga je je zelfs afvragen waar de Friezen die geweldige dichters
allemaal vandaan halen. Het is gewoon niet normaal, zoveel goede,
relatief jonge dichters op zo’n klein taalgebied. Het is
jaloersmakend.’
Fierrewei
it measte omtinken luts de dichter Tsjêbbe Hettinga, dy’t yn brede
rigels en mei in hypnotisearjende foardracht de muzikale kwaliteiten
fan de taal foarop sette. Hy makke al furoare sûnt de jierren 1990.
Syn wurk kombinearret klassike foarmjouwing, barokke oerdied en
romantysk langstme mei bylderykdom en heakket oan by bûtenlânske
ikoanyske dichters as Dylan Thomas en Derek Walcott. Hettinga syn
nasjonale en ynternasjonale optredens hawwe de Fryske poëzy de
provinsjale grinzen oer brocht en in plak besoarge yn de om 2000
hinne sterk opkommende poadium- en festivalkultuer.
Ek
om 2000 hinne ûntstie in nije en stimulearjende Frysk-literêre
ynfrastruktuer. Nije, avontuerlike literêre blêden oppenearren har
net inkeld op papier mar ek op it groeiende ynternet. Kistwurk
(2000-2002) en Farsk (2003-2009) tsjinnen har oan, neist de
tradisjonele papieren tydskriften Trotwaer (1969-2002) en Hjir
(1972-2009). Troch har digitale presinsje wienen de nijkommers by
steat om gauwer as wenst op de literêre en politike aktualiteit te
reagearjen, wat it literêre libben publiker (en fûler) makke. De
opkomst fan literêre weblogs die dêr sines ek ta. In pear aktive
útjouwerijen yn Ljouwert en Frjentsjer drukten har stimpel op de
papieren produksje. Nijkommer Bornmeer en ek de fêstige Friese Pers
Boekerij funksjonearren, neist de troch de steat subsidiearre Afûk,
as broeinêst en kweekfiver foar jongere skriuwers en dichters. In
âldere generaasje literatoaren koe oanklopje by útjouwerij Venus
fan feteranen Josse de Haan en Trinus Riemersma.
Mear
romte foar de natuerlike Frysk-Nederlânske twatalichheid fan Fryske
dichters waard beskrept troch Albertina Soepboer en Tsead Bruinja,
dy’t wurk yn beide talen publisearren en belangryk bydroegen oan de
sichtberheid fan Fryske literatuer yn de rest fan it lân.
Mar
nettsjinsteande it optimistyske byld fan de earste jierren nei 2000
wie der dochs ek reden ta soarch. Want de neoliberale ôfbraak yn
Fryslân fan âldere talige ynfrastruktuer, in kealslach dy’t al
ynset hie yn de njoggentiger jierren mei it fersûpe litten troch de
provinsje fan it blêd Frysk en Frij, sette yn de nije ieu fierder
troch. Foarbylden binne ûnder mear it opheffen fan Trotwaer as
selsstannich literêr blêd (2003), it ôfskaffen fan de subsidiearre
Frysktalige F-siden yn kranten (2009), de opheffing fan de Grutte
Sutelaksje mei Fryske boeken (2009), it ôfskaffen fan de provinsjale
Fedde Schurerpriis foar debutanten (2012) en it ferdwinen fan de
selsstannige stúdzje Frysk oan de Ryksuniversiteit Grins (2012),
dy’t as lêste oerbleaun wie nei eardere slutingen yn Leien en
Amsterdam.
Foar
de Fryske literatuer koe dat allegear mei-inoar net folle oars
betsjutte as skea en statusferleging. Yn de twadde helte fan it
earste desennium fan de nije ieu waard dúdlik dat it by de lytse
bloei mar om in kwetsber plantsje gie. Yn 2009 fusearren de
tydskriften Farsk en Hjir ta ensafh; it bliek net mear mooglik om
genôch redaksjeleden te finen foar de twa blêden. It sil gjin nij
dwaan dat it tal serieuze skriuwers en dichters yn it Frysk de lêste
jierren tebekrûn is. Yn de jierren 2005-2010 waarden sechstich
literêre, Frysktalige poëzybondels publisearre; it wienen der net
mear as fjirtich yn de jierren 2011-2016. Yn de earste perioade
ferskynde wurk fan fyftjin debutanten, yn de twadde perioade fan mar
fiif.
De
lêste jierren sykje nije inisjativen foaral de grinzen fan it
literêre fjild op. Ynternet en sosjale media ferdizenje it
ûnderskied tusken poëzy, spoken word, podcast en audiofisueel
teäter, mar ek tusken keunst en kitsj. Ien fan de gefolgen is de
relative marzjinalisearring fan it tradisjonele literêre tydskrift,
dat war dwaan moat om himsels opnij út te finen. Ensafh bygelyks
eksperimintearret mei koarte, satiryske harkspilen en besiket mei
YouTube-sinjaleminten en koarte foarlêzingen in breder publyk te
lûken. Trotwaer is opgien yn de twatalige glossy De Moanne, dat him
ûntjûn hat ta in brede periodyk oer keunst en kultuer yn Fryslân
yn it algemien. In opstekker is de ferskining, sûnt 2015, fan it
ynternettydskrift Fers2 mei syn fûnemintele literêre,
literêr-histoaryske en maatskippijkrityk, mei rom omtinken foar
keunst, emansipaasje en taaldiskriminaasje.
Tagelyk
nimt de ynfloed fan de provinsje op foarm en ynhâld fan keunst- en
kultueruteringen ta. Yn 2018 beneamden Provinsjale Steaten fan
Fryslân nei in sollisitaasjeproseduere foar it earst in Dichter fan
Fryslân. Troch de provinsje betelle kultuerkommersjele stichtingen
(dy’t net-transparant planne en beslute en gjin publike
ferantwurding hoege ôf te lizzen) tekenje foar publykseveneminten as
Ljouwert Kulturele Haadstêd fan Europa (2018) en Arcadia (2022). Yn
2019 waard Ljouwert troch UNESCO oanwiisd as City of Literature, in
organisaasje dy’t besiket om taalferskaat, literatuer,
kultuerkommersy en toerismebefoardering te kombinearjen.
In
inisjatyf dat fan ‘ûnderop’ mear reuring foar poëzy meitsje
wol, is it dichterskollektyf Rixt. Dat grut los ferbân fan
oansletten dichters en leafhawwers publisearret neffens syn
begjinselferklearring fersen op it web dy’t op in tagonklike wize
ferbân hâlde mei aspekten fan de aktualiteit. Ek wol it debutanten
begeliede en mear optredens feroarsaakje.
Dêrneist
kin wiisd wurde op tanimmende ynternasjonale ynspanningen om mear
omtinken te krijen foar Fryske literatuer, lykas it
útwikselingsprogramma Other Words/Oare Wurden (2016-2019) en de
resinte gearwurking tusken Fryske en Deenske dichters, fêstlein yn
de twatalige bondel Oar hûs / Et andet hus (2021).
Skets
fan de poëzy
Dat
is, yn it koart, it teäter dêr’t de hjoeddeiske Fryske dichter op
’e planken stiet. Mar watfoar poëzy is it, dy’t fan 2000
oantemei 2020 yn it Frysk klonk?
It
is foar de Nederlânske lêzer miskien ferliedlik om Frysktalige
poëzy te sjen as in romantysk-ruraal râneferskynsel, sa’t
likernôch fan ’e ein fan ’e achttjinde ieu ôf yn hiel Europa de
grutstedske boargerij oansjocht tsjin minderheidstalige literêre
uteringen op it perifeare plattelân: as refleksjes fan in
ienfâldiger, achterbleaun, noch heal en heal magysk libben tichtby
de natuer. Sa’n wize fan sjen is, tinke wy, in flater. In flater
dy’t typearjend is foar de koloniale blik dy’t kulturele
machtssintra wend binne te slaan op har fierweie utergerzen. In
minderheidstalige literatuer libbet foar in part ommers yn in eigen
werklikheid, makket gebrûk fan eigen koades en hat in referinsjeramt
dat him op it earste gesicht foar bûtensteanders ferskûle hâldt.
Foar in oar part klinke deselde fragen troch dy’t multymediaal
oeral op ’e wrâld ôffjurre wurde.
Fryske
poëzy is dêrom yn ús eagen gjin ‘gewestelijke kamermuziek’ yn
de Europeeske konsertseal, sa’t de skriuwer Anne Wadman noch hawwe
woe yn de ynlieding by syn karlêzing Frieslands dichters fan 1949.
Om by sokke byldspraak oan te sluten: it is muzyk yn in oar
toansysteem. Lykas yn elke literatuer rinne de soarten dichters fier
útinoar, hat elk syn literêre en literatuer-politike en talige
opfettingen. Wat literatuerwittenskipper Anne-Marie Mai yn 2016 oer
moderne Deenske literatuer skreau, jildt ek foar de Fryske: dy lit
sjen ‘that literature can be a cathedral hall, an ethical
challenge, a porno shop, bel canto, a frightfully ugly and grim
narrative, a tear-jerker, a spiritual guide and a trenchant critique
of society – and even be all of this at one and the same time’.
In
pear algemiene opmerkingen kinne wol makke wurde. It earste ding dat
opfalt, is de dominante lyryske stim. Gauris stiet de relaasje
sintraal tusken de ik en de natuer of it (Fryske) lânskip, de
sprekker en oare minsken, de ferhâlding mei de ‘significant
other’. Gauris giet it om bekentenispoëzy. Gauris is der langstme:
nei de fierte, nei de froulju fan de Antillen, nei kosmyske ienheid,
nei ferlossing fan in swiere lêst út it ferline. Ek it ferdwinende
boerelibben kin net útpoetst wurde as boarne fan ynspiraasje. Al wie
it mar om’t in protte dichters dêr sels yn har jonkheid op in
doarp eat fan meikrigen hawwe.
Wat
ek yn it each rint, is de beskieden opmars fan it engazjearre,
maatskippijkrityske fers. Wy treffe gedichten oan oer ûnder mear de
‘condition humaine’, de posysje fan froulju, it lot fan
ymmigranten, technokratyske bedriuwsdissipline, ferspilling yn ’e
konsumpsjemaatskippij, geweld en terreur. Mar ek giet it oer de
Fryske taalsitewaasje, it fernielen fan it lânskip troch yntinsive
feeteelt, de ferkommersjalisearring fan (spektakel)kultuer op kosten
fan de keunst. Yn tanimmende mjitte ferbynt it lyrysk ik him blykber
mei saken bûten himsels, dêr’t er noed foar stean wol of dy’t
krekt bestriden fertsjinje, sa liket it.
Yn
dat ramt falt de romtlikheid, de romtlike situearring fan in protte
gedichten op. It lânskip is by útstek it dekôr fan de Fryske
dichter, dy’t faak en graach de natuerlike omkriten brûkt as tema,
motyf of klankboerd. It wurd ‘lân’ komt yn dizze blomlêzing yn
ûnderskate farianten mear as tritich kear foar en hast altyd wurdt
dêrmei op it konkrete lânskip tsjut. Gauris giet it om it
skilderjen fan natuerbylden (‘de dize oer it lân’) mar ek kin it
‘lân’ model stean foar it kultureel weardefolle (natuer, taal,
keunst, tradysjes). Wearden dy’t op allerhanne manieren bedrige
wurde: it lân ‘strûpt derûnder’, it is in kultureel ‘ûnlân’.
De klacht, de elegy, nimt in relatyf grut plak yn.
Neist
sokke sterke punten binne der ek beheiningen oan wat in lytse
literatuer bringe kin. Epyk komt folle minder foar as lyryk. Ek
surrealistysk, absurdistysk of op in oare wize ‘ûntregeljend’
wurk is fier yn ’e minderheid, lykas it mear filosofyske of
histoaryske fers, dat fan gruttere ôfstân de saken besjocht en yn
meditaasjes bepeinzget. It byld wykt op dit punt net ôf fan it
eardere; ek al yn de fyftiger en sechstiger jierren fan de
tweintichste ieu, de heechtijdagen fan ferjonging en eksperimint,
beweegden sokke teksten har yn de marzje fan it literêre libben.
Soks
hat te krijen mei de ynherinte kwetsberheid fan literatuer yn in
lytse taal. It keunstminnend publyk is net grut, de literêre krityk
gauris te swak en de ûnderwiissitewaasje fan it Frysk te behyplik om
yn de literatuer in ‘evenredige fertsjintwurdiging’ foarinoar
bokse te kinnen. Dat feit komt ek ta utering yn it relatyf lytse
oantal froulju fan wa’t hjir wurk opnaam wurde koe, wylst
Frysktalich wurk fan net-wite dichters hielendal net foarkomt.
Ferantwurding
De
hûndert yn dizze blomlêzing opnommen gedichten binne fan de hân
fan 45 dichters. Fan de âldste, Jelle Zwart (1926-2019), oant de
jongste, Geart Tigchelaar (1987). Sa’n twatredde part fan de
dichters debutearre nei 2000; fan guon oaren is soms minder wurk
opnaam as de kwaliteit derfan rjochtfeardigje soe; sy skreaunen har
wurk foar in lytser of grutter part al foar de blomlêzingperioade.
De dichters dy’t wy de measte romte tametten hawwe, binne Eppie Dam
(1953), Abe de Vries (1965), Albertina Soepboer (1969) en Elmar
Kuiper (1969) mei elk seis fersen, en Aggie van der Meer (1927),
Cornelis van der Wal (1956), Anne Feddema (1961) en Tsead Bruinja
(1974) mei elk fjouwer fersen. Foar koarte yntroduksjes op dichters
en harren wurk ferwize wy graach nei de twatalige
skriuwersbiografyen op de Tresoar-site sirkwy.frl.
As
der foar de Fryske poëzy reden is foar fertrouwen yn de takomst, dan
leit dy simpelwei yn de krêft fan de gedichten, stik foar stik, dy’t
hjir opnaam binne. Dy drage, it iene mei wer in oare fûnk as it
oare, it fjoer fierder. Dat wol sizze, yn ús eagen, fansels.
Blomlêzers ûntkomme der net oan om wat oer har bril en har wurkwize
te ferklappen. Us seleksje fan fersen berêst foar in part op smaak
en is needsaaklikerwiis subjektyf, mar is ek stuolle op arguminten en
kritearia. Sa’t Elmar Kuiper yn in ynterview op Fers2 seit:
‘De
fersen moasten helder en oarspronklik wêze. It lûd fan de dichter
moast deryn trochklinke. De fersen moasten ús yn de besnijing krije:
wat hellet de dichter út de arkkiste fan taal, hoe set er de
stylmiddels yn. Wol er it ûnderste út ’e kanne helje om it fers
ta libben te bringen? De foarm is fansels wichtich. Foarmet it in
ienheid mei de ynhâld. De struktuer moat sterk wêze en de
byldspraak net te dizenich. Optochte poëzy, tefolle útgeand fan in
idee, mei optochte, sochte byldspraak en forsearre gedoch, kamen we
gauris tsjin. It is in foarm fan etalaazjekeunst dêr’t ik neat mei
ha. It is gauris kitsj. We binne sjarmearre fan in beskaat dekôr, in
ramt, dêr’t de dichter syn gouden aai lizze kin, it wûnder plak
fynt. De romte yn it fers is wichtich. As lêzer wolst dy
identifisearje kinne mei it lyrysk subjekt. In skôgjend each is
nijsgjirrich en likegoed ek in beskate driuw. Elts wurd moatst
leauwe. Sa net, dan hellet it de blomlêzing net. In bytsje gûchelje
mei taal is ek moai meinommen en fersen dy’t ritmysk en metrysk
goed yninoar stekke krije in foarkarbehanneling.’
Wy
hawwe dus nei ‘goede’ gedichten – yn ús eagen – socht en
hoopje dat dy kar foar keunst en kwaliteit in spannende
ûntdekkingstocht opsmyt. Wol is in rûte, in foarm fan hiërargy
oanbrocht, yn dy sin dat de iene dichter mear fersen taparte krigen
hat as de oare, sa’t al efkes neamd is. It rint fan ien oant seis
fersen de dichter; ferlike by eardere blomlêzingen in relatyf
egalitêre en demokratyske beneiering. Mar de iene dichter hat no
ienris, yn ús eagen, mear goede gedichten publisearre as de oare.
Dat hat behalve mei ús ynset op keunst en ús beredenearre smaak ek
te krijen mei de mearsidichheid fan de dichter en de omfang fan syn
of har oeuvre – dus mei de gruttere of lytsere kâns op knappe
fersen – yn it keazen tiidrek fan de blomlêzing.
Twaris
mea culpa, dat wy ús eigen wurk ek in plak jaan moasten; it ferwyt
fan hybris nimme wy graach op ’e keap ta.
Introductie [Elmar
Kuiper en Abe de Vries]
Begin
2020 vatten wij een stoutmoedig, om niet te zeggen overmoedig plan
op. We namen ons voor om met een selectie van gedichten een beeld te
geven van de moderne Friese poëzie in de afgelopen twintig jaar.
Het
werd tijd, vonden wij, om te proberen meer lezers te trekken voor al
die onbegrijpelijk goede, eigentijdse gedichten in het Fries. Want
zoveel aandacht krijgen die verzen nu ook weer niet. Het Fries is een
kleine taal, met in Friesland niet meer dan zo’n 350.000
moedertaalsprekers, erbuiten wellicht nog een keer zo veel. Wel is
het een taal die kan bogen op een lange literaire traditie van vier
eeuwen. Ook in de geglobaliseerde 21e eeuw, je zou zeggen tegen de
tijdgeest in, klopt het hart van die traditie nog luid en duidelijk,
maar – uiteraard – te weinig in de eminente voorgangers van deze
bloemlezing. De grote Spiegel van de Friese poëzie dateert alweer
van 1994. Dat overzicht is in 2008 aangevuld, maar geeft net als het
ook in dat jaar verschenen Het goud op de weg maar weinig aandacht
aan nieuwe ontwikkelingen. Logisch: ze bieden historische overzichten
over een langere periode. Het in 2004 gepubliceerde Droom in blauwe
regenjas / Dream yn blauwe reinjas bracht een keus uit poëzie sinds
1990.
De
tijd is allesbehalve stil blijven staan. Sinds de eeuwwisseling is
het literaire landschap door toedoen van internet, sociale media maar
ook door politieke ontwikkelingen doorlopend en ingrijpend veranderd.
Behalve een cliché is dat ook een realiteit die om reflectie vraagt.
Digitale tijdschriften, self-publishing op weblogs en sociale media,
digitale dichterscollectieven, de opkomst van cultuurcommerciële
circuits, sturing door (semi-)overheidsinstellingen, de draai naar
klimaat en duurzaamheid, zorgen over culturele diversiteit, natuur en
landschap – het zijn maar enkele nieuwe contexten in de 21e eeuw
waarmee de Friese literatuur te maken heeft gehad.
Veranderingen
in het literaire veld
Twintig
jaar geleden leek de kleine Friestalige poëzie eindelijk een plekje
op te eisen in de Nederlandse literaire ruimte. Goede Friese poëzie
was er in overvloed, zo leek het. Een criticus in het Amsterdamse
blad Pampus, Joost Baars, schreef over Droom in blauwe regenjas dat
hij het antwoord op zoveel moois schuldig moest blijven: ‘(..) een
te mooie taal, een teveel aan interessante dichters met goede
gedichten, aan veelvormigheid, aan avontuurlijkheid en ook aan
kwaliteit om een echt kritische beschouwing te kunnen schrijven
(..).’
De
bekende literatuurblogger Chrétien Breukers liet weten: ‘Op een
gegeven moment ga je je zelfs afvragen waar de Friezen die geweldige
dichters allemaal vandaan halen. Het is gewoon niet normaal, zoveel
goede, relatief jonge dichters op zo’n klein taalgebied. Het is
jaloersmakend.’
Verreweg
de meeste aandacht trok Tsjêbbe Hettinga (1949-2013), die in brede
regels en met een hypnotiserende voordracht de muzikale kwaliteiten
van de taal de ruimte gaf. Hij maakte al furore sinds de jaren 1990.
Zijn werk combineert klassieke vormgeving, barokke overdaad en
romantisch verlangen met beeldenrijkdom en haakt hier en daar aan bij
buitenlandse iconische dichters als Dylan Thomas en Derek Walcott.
Hettinga’s nationale en internationale optredens hebben de Friese
poëzie buiten de provinciegrenzen gebracht en een plaats bezorgd in
de rond 2000 sterk opkomende podium- en festivalcultuur.
Tevens
ontstond rond 2000 een nieuwe en stimulerende Fries-literaire
infrastructuur. Nieuwe, avontuurlijke literaire bladen deden zich
niet alleen op papier maar ook op het groeiende internet gelden.
Kistwurk (2000-2002) en Farsk (2003-2009) dienden zich aan, naast de
traditioneel alleen op papier verschijnende tijdschriften Trotwaer
(1969-2002) en Hjir (1972-2009). Door hun digitale presentie waren de
nieuwkomers in staat om sneller dan voorheen mogelijk was op de
literaire en politieke actualiteit te reageren, wat het literaire
leven een publieker (en feller) karakter gaf. Daaraan droeg ook de
opkomst van literaire weblogs bij. Enkele actieve uitgeverijen in
Leeuwarden en Franeker drukten hun stempel op de papieren productie.
Nieuwkomer Bornmeer en ook de gevestigde Friese Pers Boekerij
functioneerden, naast de staatsgesubsidieerde Afûk, als broeinest en
kweekvijver voor jongere schrijvers en dichters. Een oudere generatie
literatoren kon aankloppen bij uitgeverij Venus van veteranen Josse
de Haan en Trinus Riemersma.
Meer
ruimte voor de natuurlijke Fries-Nederlandse tweetaligheid van Friese
dichters werd veroverd door Albertina Soepboer en Tsead Bruinja, die
werk in beide talen publiceerden en belangrijk bijdroegen aan de
zichtbaarheid van Friese literatuur in de rest van het land.
Maar
niettegenstaande het optimistische beeld van de eerste jaren na 2000
was er toch ook reden tot zorg. Want de neoliberale afbraak in
Friesland van oudere talige infrastructuur, een kaalslag die al was
ingezet in de jaren negentig met het in de steek laten door de
provincie van het Friestalige nieuwsblad Frysk en Frij, zette in de
21e eeuw verder door. Voorbeelden zijn onder meer het opheffen van
Trotwaer als zelfstandig literair blad (2003), het afschaffen van de
gesubsidieerde Friestalige ‘F-side’ in kranten (2009), de
opheffing van de ‘Grutte Sutelaksje’ (2009) voor verkoop van
Friestalige boeken, het afschaffen van de provinciale Fedde
Schurerprijs voor debutanten (2012) en het verdwijnen van de
zelfstandige studie Fries aan de Rijksuniversiteit Groningen (2012),
die als laatste was overgebleven na eerdere sluitingen in Leiden en
Amsterdam.
Voor
de Friese literatuur kon dat alles weinig anders betekenen dan schade
en statusverlaging. In de tweede helft van het eerste decennium van
de nieuwe eeuw werd duidelijk dat een kwetsbaar plantje in bloei had
gestaan. In 2009 fuseerden de tijdschriften Farsk en Hjir
noodgedwongen tot ensafh; het bleek niet meer mogelijk om voldoende
redactieleden te vinden voor de twee bladen. Het wekt geen verbazing
dat ook het aantal serieuze schrijvers en dichters in het Fries de
laatste jaren is afgenomen. In de periode 2005-2010 werden zestig
literaire, Friestalige dichtbundels gepubliceerd; dat waren er niet
meer dan veertig in de jaren 2011-2016. In de eerste periode
verscheen werk van vijftien debutanten, in de tweede van maar vijf.
De
afgelopen jaren richten nieuwe initiatieven zich met name op de
grenzen van het literaire veld. Internet en sociale media doen het
onderscheid tussen poëzie, spoken word, podcast en audiovisueel
theater vervagen, maar ook dat tussen kunst en kitsch. Een van de
gevolgen is de relatieve marginalisering van het literaire
tijdschrift, dat moeite heeft om zichzelf opnieuw uit te vinden.
Ensafh experimenteert met korte, satirische hoorspelen en probeert
met YouTube-signalementen en korte voorlezingen een breder publiek te
trekken. Trotwaer is opgegaan in de tweetalige glossy De Moanne, dat
zich heeft ontwikkeld tot een brede periodiek over kunst en cultuur
in Friesland in het algemeen. Een opsteker is de verschijning, sinds
2015, van het internettijdschrift Fers2 met z’n fundamentele
literaire, literair-historische en maatschappijkritiek, met veel
aandacht voor kunst, emancipatie en (taal)discriminatie.
Ook
neemt de invloed van de provincie op vorm en inhoud van kunst- en
cultuuruitingen toe. In 2018 benoemden Provinciale Staten van Fryslân
na een sollicitatieprocedure voor het eerst een Dichter fan Fryslân.
Door de provincie betaalde cultuurcommerciële stichtingen (die
niet-transparant plannen en besluiten en geen publieke verantwoording
hoeven af te leggen) tekenen voor grote publieksevenementen zoals
Leeuwarden Culturele Hoofdstad van Europa (2018) en Arcadia (2022).
In 2019 werd Leeuwarden door UNESCO aangewezen als City of
Literature, een organisatie die probeert om taaldiversiteit,
literatuur, cultuurcommercie en toerismebevordering te combineren.
Een
initiatief dat van ‘onderop’ meer reuring voor poëzie wil maken,
is het dichterscollectief Rixt. Dit grote, losse verband van
aangesloten dichters en liefhebbers publiceert volgens z’n eigen
beginselverklaring gedichten op het web die op een toegankelijke
manier verband houden met aspecten van de actualiteit. Ook wil het
debutanten begeleiden en meer optredens veroorzaken.
Daarnaast
kan worden gewezen op toenemende internationale inspanningen om meer
aandacht te genereren voor Friese literatuur, zoals het
uitwisselingsprogramma Other Words/Oare Wurden (2016-2019) en de
recente samenwerking tussen Friese en Deense dichters, vastgelegd in
de tweetalige bundel Oar hûs / Et andet hus (2021).
Schets
van de poëzie
Zo
ziet, in het kort, het theater eruit waar de Friese dichters van
tegenwoordig op de planken staan. Maar wat voor poëzie is het, die
van 2000 tot en met 2020 in het Fries klonk?
Voor
de Nederlandse lezer is het wellicht verleidelijk om de Friese poëzie
te zien als een romantisch-ruraal randverschijnsel, ongeveer zoals in
heel Europa vanaf het einde van de achttiende eeuw de stadse burgerij
aankijkt tegen minderheidstalige literaire uitingen op het perifere
platteland: als reflecties van een eenvoudiger, achtergebleven, nog
half en half magisch leven dicht bij de natuur. Zo’n zienswijze is,
denken wij, verkeerd. Het is een fout die typerend is voor de
koloniale blik die culturele machtscentra gewend zijn te werpen op
hun verre buitengebieden. Een minderheidstalige literatuur leeft voor
een deel immers in een eigen werkelijkheid, maakt gebruik van eigen
codes en heeft een referentiekader dat zich op het eerste gezicht
voor buitenstaanders verborgen houdt. Voor een ander deel klinken
dezelfde vragen door die multimediaal overal op de wereld worden
afgevuurd.
Friese
poëzie is daarom in onze ogen geen ‘gewestelijke kamermuziek’ in
de Europese concertzaal, zoals de schrijver Anne Wadman nog meende in
de inleiding bij zijn bloemlezing Frieslands dichters uit 1949. Om
bij dergelijke beeldspraak aan te sluiten: het is muziek in een ander
toonsysteem. Net als in iedere literatuur verschillen de dichters
nogal van elkaar en heeft ieder zijn of haar literatuurpolitieke en
talige opvattingen. Wat literatuurwetenschapper Anne-Marie Mai in
2016 over moderne Deense literatuur schreef, geldt ook voor de
Friese: die laat zien ‘that literature can be a cathedral hall, an
ethical challenge, a porno shop, bel canto, a frightfully ugly and
grim narrative, a tear-jerker, a spiritual guide and a trenchant
critique of society – and even be all of this at one and the same
time’.
Enkele
algemene opmerkingen kunnen wel worden gemaakt. De dominante lyrische
stem is het eerste dat opvalt. Vaak staat de relatie centraal tussen
de ik en de natuur of het (Friese) landschap; ook die tussen de
spreker en anderen, de verhouding met de ‘significant other’.
Vaak is er sprake van bekentenispoëzie. Vaak is er verlangen: naar
de verte, naar de vrouwen van de Antillen, naar kosmische eenheid,
naar verlossing van een zware last uit het verleden. Ook het
verdwijnende boerenleven kan niet worden uitgepoetst als bron van
inspiratie. Al was het maar omdat veel dichters daar zelf in hun
jeugd in een dorp nog iets van hebben meegekregen.
Ook
loopt de bescheiden opmars van het geëngageerde,
maatschappijkritische vers in het oog. We treffen gedichten aan over
onder meer de ‘condition humaine’, de positie van vrouwen, het
lot van immigranten, technocratische bedrijfsdiscipline, verspilling
in de consumptiemaatschappij, geweld en terreur. Maar het gaat ook
over de Friese taalsituatie, het vernielen van het landschap door
intensieve veeteelt, de vercommercialisering van (spektakel)cultuur
ten koste van de kunst. In toenemende mate verbindt het lyrisch ik
zich blijkbaar met zaken buiten zichzelf, die het wil beschermen of
juist bestrijden, zo lijkt het.
In
dat kader valt de ruimtelijkheid, de ruimtelijke situering van veel
gedichten op. Het landschap is bij uitstek het decor van de Friese
dichter, die vaak en graag de natuurlijke omgeving gebruikt als
thema, motief of klankbord. Het woord ‘land’ komt in deze
bloemlezing in verschillende varianten meer dan dertig keer voor en
bijna altijd wordt ermee op het concrete landschap geduid. Vaak
schildert men natuurbeelden (‘de dize oer it lân’) maar ook kan
het ‘lân’ model staan voor het cultureel waardevolle (natuur,
taal, kunst, tradities). Waarden die op allerlei manier worden
bedreigd: het land ‘loopt onder water’, het is een cultureel
‘onland’. De klacht, de elegie, krijgt relatief veel ruimte.
Naast
zulke sterke punten zijn er ook beperkingen aan wat een kleine
literatuur vermag te brengen. Epiek komt bijvoorbeeld veel minder
voor dan lyriek. Ook surrealistisch, absurdistisch of anderszins
‘ontregelend’ werk is ver in de minderheid, net als het meer
filosofische of historische vers, dat de zaken van een grotere
afstand bekijkt en in meditaties bepeinst. Op dit punt wijkt het
beeld niet af van het eerdere; ook al in de jaren vijftig en zestig
van de vorige eeuw, de hoogtijdagen van verjonging en experiment,
bewogen zulke teksten zich in de marges van het literaire leven.
Oorzaak
is de inherente kwetsbaarheid van literatuur in een kleine taal. Het
kunstminnend publiek is niet groot, de literaire kritiek veelal zwak
en de onderwijssituatie van het Fries te problematisch om in de
literatuur een ‘evenredige vertegenwoordiging’ voor elkaar te
kunnen boksen. Vandaar ook het relatief geringe aantal vrouwen van
wie hier werk kon worden opgenomen, terwijl Friestalig werk van
niet-witte dichters helemaal niet voorkomt.
Verantwoording
De
honderd in deze bloemlezing opgenomen gedichten zijn van de hand van
45 dichters. Vanaf de oudste, Jelle Zwart (1926-2019), tot de
jongste, Geart Tigchelaar (1987). Zo’n tweederde deel van de
dichters debuteerde na 2000; van enkele anderen is soms minder werk
opgenomen dan de kwaliteit ervan zou rechtvaardigen; zij schreven hun
werk voor een groter of kleiner deel al voor de bloemlezingperiode.
De dichters die de meeste ruimte toebedeeld hebben gekregen, zijn
Eppie Dam (1953), Abe de Vries (1965), Albertina Soepboer (1969) en
Elmar Kuiper (1969), ieder met zes gedichten, en Aggie van der Meer
(1927), Cornelis van der Wal (1956), Anne Feddema (1961) en Tsead
Bruinja (1974), ieder met vier gedichten. Voor korte introducties op
de dichters en hun werk verwijzen we graag naar de tweetalige
schrijversbiografieën op de Tresoar-site sirkwy.frl.
Als
er voor de Friese poëzie reden is voor vertrouwen in de toekomst,
dan ligt die doodgewoon in de kracht van de gedichten, stuk voor
stuk, die hier zijn gebundeld. Die dragen, het ene met weer een
andere vonk dan het andere, het vuur verder. Dat wil zeggen, in onze
ogen natuurlijk. Bloemlezers ontkomen er niet aan om iets over hun
bril en werkwijze te verklappen. Onze selectie van gedichten berust
deels op smaak en is noodzakelijkerwijs subjectief, maar stoelt ook
op argumenten en criteria. Zoals Elmar Kuiper in een interview op
Fers2 zegt:
‘De
gedichten moesten helder en oorspronkelijk zijn. Het geluid van de
dichter moest erin doorklinken. De gedichten moesten ons gaan
fascineren: waar grijpt de dichter naar, in de gereedschapskist van
de taal, hoe zet hij stijlmiddelen in. Wil hij het onderste uit de
kan halen om een gedicht tot leven te brengen? Natuurlijk is de vorm
belangrijk. Is die een eenheid met de inhoud. De structuur moet sterk
zijn en de beeldspraak niet te vaag. Bedachte poëzie, te veel
uitgaand van een idee, met bedachte, gewilde beeldspraak en
geforceerd gedoe, kwamen we vaak tegen. Het is een vorm van
etalagekunst waar ik niets mee heb. Vaak is het kitsch. We zijn
gecharmeerd van een zeker decor, een kader, waarbinnen de dichter
zijn gouden ei kan leggen, het wonder plaatsvindt. De ruimte in het
gedicht is belangrijk. Als lezer wil je je kunnen identificeren met
het lyrisch subject. Een zoekend oog is interessant, net als een
bepaalde gedrevenheid. Je moet elk woord geloven. Zo niet, dan haalt
het de bloemlezing niet. Spel met de taal is ook mooi meegenomen en
gedichten die ritmisch en metrisch goed in elkaar steken krijgen een
voorkeursbehandeling.’
We
hebben dus naar ‘goede’ gedichten – in onze ogen – gezocht en
hopen dat die keus voor kunst en kwaliteit een spannende
ontdekkingsreis oplevert. Wel is een route, een vorm van hiërarchie
aangebracht, in die zin dat de ene dichter meer gedichten toebedeeld
heeft gekregen dan de andere, zoals al even genoemd werd. Het loopt
van één tot zes gedichten per dichter: vergeleken met eerdere
bloemlezingen een relatief egalitaire en democratische benadering.
Maar de een heeft nu eenmaal, in onze ogen, meer goede gedichten
gepubliceerd dan de ander. Dat heeft behalve met onze inzet op kunst
en onze beredeneerde smaak ook te maken met de veelzijdigheid van de
dichter en de omvang van zijn of haar oeuvre – dus met de grotere
of kleinere kans op bewonderenswaardige gedichten – in het gekozen
tijdvak van de bloemlezing.
Tweemaal
mea culpa, dat we ons eigen werk ook een plaats moesten geven; het
verwijt van hybris nemen we graag op de koop toe.
De
list / De lijst
Jelle
Zwart (1926-2019), ‘Op Hatsum’. Sân skeppen sâlt (Frysk en
Frij, 2006)
Aggie
van der Meer (1927), ‘De spegel oan ’t lewant’. Hân oan ’e
muorre (Frysk en Frij, 2002)
Aggie
van der Meer, ‘Boktuorren’. Hân oan ’e muorre (Frysk &
Frij, 2002)
Aggie
van der Meer, ‘It hûs Beth’. It bern dat oer it wetter blaast
(FPB, 2007)
Aggie
van der Meer, ‘Achter de huzen’. Tei-iizje/Lok-azen
(Hotsum/Contrabas, 2014)
Klaas
Feenstra (1929-2020), ‘Hege flecht’. Hege flecht (Frysk en Frij,
2008)
Durk
van der Ploeg (1930), ‘Oan de nestor’. Troch kadastrale fjilden
(FPB, 2003)
Meindert
Bylsma (1941), ‘Hotze’. Rys mei rezinen, grôt mei krôde
(Elikser, 2015)
Meindert
Bylsma, ‘De ierappeliter’. In balpinne tsjin ’e râne fan it
trottwaar (Elikser, 2019)
Willem
Abma (1942), ‘IX’. Kuiers of definysjes fan in ik (Frysk &
Frij, 2000)
Willem
Abma, ‘XL’. Kuiers of definysjes fan in ik (Frysk & Frij,
2000)
Pier
Boorsma (1944), ‘reizgje nei de east’. Net allinne genôch (KU,
2005)
Harmen
Wind (1945-2010), ‘Op ’en paad’. Op sân (UF, 2000)
Harmen
Wind, ‘Fynst’. By heech en by leech (UF, 2002)
Baukje
Wytsma (1946), ‘De froulju fan Rincón’. Kom mei in koer (FPB,
2001)
Baukje
Wytsma, ‘Dyn taal’. De dichter swijt (UF, 2005)
Piter
Boersma (1947), ‘Nachts bûtendoar stean’. Bûten (KU, 2003)
Piter
Boersma, ‘De ierde’. Ritueel (KU, 2005)
Wilco
Berga (1947), ‘Hynder en luchtwein’. De fjilden foarby/Voorbij de
velden (UF, 2006)
Wilco
Berga, ‘IIstafrielen’. Harnzer tijgedichten/Harlinger
getijdegedichten (Afûk, 2010)
Marije
Roorda (1948), ‘Hân fan de see’. In spantou om ’e tiid (Gerben
Rypma Stichting, 2017)
Marije
Roorda, ‘It sânskip’. In spantou om ’e tiid (Gerben Rypma
Stichting, 2017)
Bartle
Laverman (1948-2020), ‘Op fleugels’. Foar elke man in eigen pake
(Hispel, 2012)
Bartle
Laverman, ‘Leave lea’. Foar elke man in eigen pake (Hispel, 2012)
Tsjêbbe
Hettinga (1949-2013), ‘Under de wrâld’. Fan oer see en fierder
(Montaigne, 2000)
Tsjêbbe
Hettinga, ‘De moerbeibeam’. Fan oer see en fierder (Montaigne,
2000)
Tsjêbbe
Hettinga, ‘Ymmigrant’. Equinox (FPB, 2009)
Goaitsen
van der Vliet (1951), ‘Gaasterlânske reis’. Gjin grinzen, de
reis (Cepher, 2004)
Eppie
Dam (1953), ‘Strofen ta herskepping fan ferline’. Neigeraden it
noarden (De Oare útjouwerij, 2004)
Eppie
Dam, ‘Dyn laitsjen’. Neigeraden it noarden (De Oare útjouwerij,
2004)
Eppie
Dam, ‘Oan de wurden’. Blausucht (FPB, 2009)
Eppie
Dam, ‘It is griis en sit yn ’e holle’. Fallend ljocht (FPB,
2014)
Eppie
Dam, ‘Ritueel’. De aap foar de bokkewein (Afûk, 2016)
Eppie
Dam, ‘de tochmalannen’. Omstreken (DeRyp, 2020)
Margryt
Poortstra (1953), ‘Leafde’. Farskskrift Wurkje as in merje
(Bornmeer, 2004)
Margryt
Poortstra, ‘Ferlet’. Nomade (Frysk & Frij, 2006)
Jacobus
Smink (1954), ‘Foarby de tiid’. Sondelfal (FPB, 2009)
Jacobus
Smink, ‘Klisjees fan in ferdreamde leafde’. Sondelfal (FPB, 2009)
Jacobus
Smink, ‘Wite roas foar master dr. Tr.’. Tongermolke (Hispel,
2015)
Elske
Kampen (1955), ‘Peaskekuier’. Fan glês it brekken (FPB, 2010)
Elske
Kampen, ‘Grutte man’. Fan glês it brekken (FPB, 2010)
Elske
Kampen, ‘Yn tiid en wyn’. Lytse werklikheid (Tresoar, 2011)
Cornelis
van der Wal (1956), ‘Mei it lemieren’. Subsydzje foar de Graal
(Bornmeer, 2003)
Cornelis
van der Wal, ‘Yn fearren sis mar’. Hûn oan ’e himel (Bornmeer,
2007)
Cornelis
van der Wal, ‘Myn bern’. Kristus Pavlov (Bornmeer, 2011)
Cornelis
van der Wal, ‘Kont op in wolk’. Kristus Pavlov (Bornmeer, 2011)
Jabik
Veenbaas (1959), ‘Nachttrein’. Metropolis (Bornmeer, 2001)
Jaap
Veenstra (1959-2020), ‘har learskes marsjearje de uniformiteit fan
de dissipline’. Gatten yn it tek (Bornmeer, 2016)
Jaap
Veenstra, ‘de driuwer de kritikus de rasjonalist en de behager’.
Gatten yn it tek (Bornmeer, 2016)
Simon
Oosting (1959), ‘long time no see’. DC… en tichterby (Afûk,
2020)
Sipke
de Schiffart (1959), ‘Eveline’. Oan dy tinke (Hispel, 2017)
Yva
Hokwerda (1961), ‘See’. Dûbeld fjouwerjen (Bornmeer, 2008)
Anne
Feddema (1961), ‘Reviaansk I’. Reidhintsje op ’e Styx (KU,
2005)
Anne
Feddema, ‘Sevillaanske skoaier’. Op myn stjerbêd wol ik tate ha
(Afûk, 2013)
Anne
Feddema, ‘Shuttlebuske’. Op myn stjerbêd wol ik tate ha (Afûk,
2013)
Anne
Feddema, ‘It earste tebektinken’. Lippebiter fan L/Lippenbijter
van L (Afûk, 2020)
Janneke
Spoelstra (1962), ‘Ienris’. Goeie is it wachtwurd (Frysk en Frij,
2004)
Janneke
Spoelstra, ‘Ta it ierappelsetten’. Wy yn ’e draaimûne (Afûk,
2019)
Friduwih
Riemersma (1962), ‘Hear my stientsjesaaien it skom fan it oerflak
dêr’t de’. Myn binêre koade (Grotesk, 2020)
Edwin
de Groot (1963), ‘Driuwjacht’. In hazze is in lokkich bern/Een
haas is een gelukkig kind (Hotsum, 2013)
Edwin
de Groot, ‘Neat dichtsje by Swarte Haan’. In hazze is in lokkich
bern/Een haas is een gelukkig kind (Hotsum, 2013)
Syds
Wiersma (1963), ‘Seeblyn’. Lân sûnder ljurk (Hispel, 2019)
Syds
Wiersma, ‘Unio mystica’. Lân sûnder ljurk (Hispel, 2019)
Abe
de Vries (1965), ‘Oer it útmoardzjen fan lytse brêgen’. De
weromkommer yn it ûnlân (Bornmeer, 2002)
Abe
de Vries, ‘Foar dit Itaalje’. In waarm wek altyd (Bornmeer, 2004)
Abe
de Vries, ‘Wurd foar winter’. Under fearne goaden (Bornmeer,
2006)
Abe
de Vries, ‘As dit de tún net is’. Fangst fan ’e demoandolfyn
(Bornmeer, 2008)
Abe
de Vries, ‘Unbidich objekt’. Opskuorgebieten (Gerben Rypma
Stichting, 2018)
Abe
de Vries, ‘Omsingele’. Blaumelly (DeRyp, 2020)
Marc
Kooij (1966), ‘Alfred’. www.rixt.nl,
2018
Elmar
Kuiper (1969), ‘Neffens minsklike mjitstêven’. Hertbyt
(Bornmeer, 2004)
Elmar
Kuiper, ‘do bytst my fûl’. Granytglimkes (Bornmeer, 2011)
Elmar
Kuiper, ‘Hiemsiik’. Hiemsiik (Bornmeer, 2015)
Elmar
Kuiper, ‘Goed folk’. Stienkeal (Bornmeer, 2018)
Elmar
Kuiper, ‘Myn earste aai’. Wite mûle, swarte molke (Hispel, 2020)
Elmar
Kuiper, ‘23 juny’. Wite mûle, swarte molke (Hispel, 2020)
Gerrit
de Vries (1969), ‘Fuort’. Unlân (Hispel, 2019)
Albertina
Soepboer (1969), ‘De pleats’. De stobbewylch (Bornmeer, 2000)
Albertina
Soepboer, ‘Candy says’. De fjoerbidders (Bornmeer, 2003)
Albertina
Soepboer, ‘by see’. De trektocht (Atlas, 2010)
Albertina
Soepboer, ‘ús plak’. Herbarium (Frysk & Frij, 2014)
Albertina
Soepboer, ‘de wei nei de Westhoeke ta’. De Moanne (2015)
Albertina
Soepboer, ‘hoe’t wy reizgje kinne’. De Moanne (2020)
Nyk
de Vries (1971), ‘Hurd, iensum, neaken’. Motorman (FPB, 2007)
Nyk
de Vries, ‘Foarútgong’. Motorman (FPB, 2007)
Remco
Kuiper (1971), ‘Slingertou’. Spiegel van de Friese poëzie (2e
pr.; 2008)
Tsead
Bruinja (1974), ‘leave nimmen wit’. De wizers yn it read
(Bornmeer, 2000)
Tsead
Bruinja, ‘op krokodillehannen’. De man dy’t rinne moat
(Bornmeer, 2001)
Tsead
Bruinja, ‘gers dat alfêst laket’. Gers dat alfêst laket
(Bornmeer, 2005)
Tsead
Bruinja, ‘se skopten anno sjoerd en se skopten titus’. Hingje net
alle klean op deselde kapstok / Hang niet alle kleren aan dezelfde
kapstok (Afûk, 2018)
Arjan
Hut (1976), ‘Madrid’. 0506 (Bornmeer, 2007)
Arjan
Hut, ‘Mouwen’. Aurora Bossa Nova (Afûk, 2016)
Arjan
Hut, ‘Skiplân’. Fjoertoer yn it wâld (Afûk, 2020)
Erik
Betten (1976), ‘Palimpsest’. www.fers2.eu
(2020)
Grytsje
Schaaf (1979), ‘Unbidich bêd’. Sûnder sweltsjes (FPB, 2008)
Hidde
Boersma (1980), ‘Us himel’. De rop om Doede (FPB, 2008)
Sytse
Jansma (1980), ‘Dat der hjoed in mage iepene waard’. Wa’t tate
seit moat ek whisky sizze (FPB, 2008)
Sytse
Jansma, ‘Ik kristus de dichter’. As nomaden yn tinten teplak
(Afûk, 2015)
Paul
van Dijk (1981), ‘Beammebern’. Famke fan snie (Afûk, 2018)
Geart
Tigchelaar (1987), ‘Slachtfee’. Leech hert yn nij jek (Hispel,
2016)
Noat/Noot: E. Hettinga mist op eigen fersyk / E. Hettinga mist op eigen verzoek.
Neiskrift
[Abe de Vries]
Elmar
Kuiper en ik binne begjin 2020 mei de blomlêzing oan it wurk gien.
Al gau ha wy kontakt opnaam mei Tresoar, om te bepraten oft Tresoar
in rol spylje kinne soe by it útjaan of it finen fan in Nederlânske
útjouwer. De earste ferzy is op 12 novimber 2020 nei Jelle Krol en
Meindert Reitsma fan Tresoar stjoerd. Mei it boadskip: ‘Graach net
fierder ferspriede, mar dat seit himsels.’
Op
dat stuit is de rol fan Tresoar noch ûndúdlik. In útstel fan ús
leit op tafel dat Tresoar in redaksjeried yn it libben ropt om it
tastânkommen fan in definitive ynlieding/yntroduksje te begelieden.
Dêryn wurde lykwols gjin stappen set en besluten naam. Wol leit
Tresoar kontakt mei útjouwerij Meulenhoff.
Dan
bart in ‘wûnder’. Yn desimber 2020, dus in moanne nei it ferstjoeren fan ús earste konsept, foarmje City of Literature en
Rixt in ‘ûnôfhinklike kommisje’ foar in projekt dat
Rixt-foaroanman Syds Wiersma fris fan ’e lever betocht hat mei
Poetry International (mail Ernst Bruinsma oan my, dd. 24 maart 2021).
It idee is om fan mar leafst 25 Fryske dichters elk trije fersen yn
it Ingelsk oersette te litten. Foar pleatsing yn de PoetryArchives
fan Poetry International.
Wer
in moanne letter, jannewaris 2021, skriuwt Rixt-keppelbaas Syds Wiersma – neit’t
ik it CoL-projekt ‘Wjerspegelje’ stevich bekritisearre hie – yn in
appgroep oer myn ûnderstelde literatueropfetting: ‘Myn grutte
beswier is dat it konsept dat hy fan de literatuer konstruearret,
djip hiërargysk is. Krekt as soe wat wol/net literatuer is, mjitber
wêze oan de hân fan in set objektive kritearia. Dat is in hiel
konservative opfetting fan literatuer. En ik bin derfan oertsjûge
dat it it lêste is wat de Fryske literatuer op dit stuit brûke kin.
It slacht nammentlik elke dynamyk dea.’
‘Op
dit stuit’ betsjut: no’t der in blomlêzing op kommendewei is.
Dy’t ‘deaslacht’. Wiersma ferwachtet ‘dynamyk’ fan
kwantiteit. Elmar en ik fêstigje ús hoop op wat oars, dêr hat Wiersma gelyk
oan. Op literêre kwaliteit. En op it neitinken oer wat dat krekt
is.
Op 1
febrewaris 2021 reagearret Meulenhoff posityf. Men wol de nije
blomlêzing yn prinsipe graach útjaan. Healwei desimber 2021 lit
Meulenhoff witte dat behalve de Provinsje Fryslân ek it Nederlands
Letterenfonds bydrage wol. Mar begjin febrewaris 2022 heakket de
útjouwer ynienen ôf. Achter de skermen is by Meulenhoff ús
ûndernimmen – blykber – swartmakke.
Letter
hat útjouwer Piter Boersma fan Hispel der ek gjin nocht oan. Wêrom
net fan elkenien dy’t him of har as dichter presintearret trije
gedichten opnimme? Mar sa’n bewegersblomlêzing – fansels nei
resept fan Wiersma-Bruinsma c.s. – moat er dan sels mar gearstalle.
In
projekt dat safolle ynstitúsjonele en persoanlike tsjinwurking
opropt, dat kin neat wurde. Us yntroduksje en ús list mei gedichten
binne no yn alle gefallen bekend en foar elk tagonklik.
.
