zaterdag 30 november 2013

Five Poems of Lucian Blaga

.

Metaphysical sadness

In ports open to the wonders of great seas
I sang with fishermen, tall shadows on the shore,
dreaming of ships that carry
the foreign miracle.

Next to the workers covered in soot
I erected steel bridges
over white rivers, over the immaculate bird’s flight,
over deep forests,
and each bridge would arch
as if carrying us over to a land of legend.

I spent long time among rocks
next to saints as old as folk riddles,
and I awaited the opening
of a window to freedom
through powerful evening spaces.

With them all
I agonized on the roads, on the shores,
among cars and churches.
Near bottomless wells
I opened my all-knowing eye.

I prayed with the workers in rags,
I dreamt next to the sheep with the shepherds
and waited in precipices with the saints.
Now I bow in the light
and cry in the late remains
of the star I used to walk on.
With the whole creation
I raised my wounds in the wind
and waited: oh, no miracle happens.

No miracle, no miracle!
And yet, with simple words like ours
the world, the elements, the day and the fire were made.
With feet just like ours
Jesus walked on water.

(Translated from Romanian by Lori Tiron-Pandit)

.

Jesus and Magdalene

Jesus hied to the village with his thoughts roaming.
"Sin itself lay in her eyes and only death
Lay in her hand and in its burning clasp -
And yet, I cannot understand, a ray playing in her eyes
Cried to me and, dazzling, called:
God is within me too!"

Jesus hied to the village and the sun to dusk...
Jesus was dreaming -
And his eyes dwelt for a moment
On the smooth
Fens that were hiding the Jordan behind the reeds...

A wave of kindness drowned his face in a minute:
"Oh, the divine sun, it blinds you with its light
Even when it reflects itself onto the mud.."

.

Lot

I have seen many and sin-breeding deeds
profaning the light and the wind,
and misunderstood customs, and fire games in the city.
Naked people have I seen in rusty-copper green lakes
kissing silvery swans.

I have seen, fear-stricken, in front of the gate,
girls dancing their whiteness off
for long nailed voivodes -
and I have seen priests in linen clothes intoxicating
the beggars with the wine the dead have been washed with.

I have seen women setting their seed on fire,
their mission cast between two eternities like an insult,
their breasts-ripe fruit with no milk, no milk within,
their breath killing bees and herbs.

I have seen transparent guests on the shore of blood:
children who will be delivered but are not desired
(if you stop your ears up
you can hear through spheres their bitter thirst,
their dumb murmur at the world's windows,
and their song of relief
when they find entrance in trees, dogs, and in birds).

I have heard many and sin-breeding words
profaning the light and the wind.
Alas, sons of the cities, you think that
no one has seen the sun ever,
and that clear light is nothing but a tale.

Your questions stir the depths,
and you hurt with stones the voiceless eyes of the wells,
but you cannot guess from their silence
the unexpected ending.

Alas, sons of the cities, in any deed
you deny the Earth its heavenly descent.
You haven't feasted the angels come with the Eucharist,
you haven't cleaned their dusty wings,
but scolded them instead - cruelly plucking their feathers
and bedizened in them, you dance and dance
around the golden neighbourhood of the accursed calves.

It will not be seven days, it will not be seven days.
Woe is me that I have to wait.
My flocks of sheep and my live coals
will sink into the sea.
I can hear my dogs barking from the bottom of the sea.
Alas, my God, for I have to hold my words
when I strip naked.
My woman shall turn into a salt pillar
when looking back.

.

Psalm

Always grief to me has been your concealed solitude.
But God, what was I to do?
I played with you as a child and
Let imagination take you to pieces like a toy.

Then the untamed grew stronger within,
my songs died away,
and without ever having felt you close
I lost you for ever
in dust, in fire, in air, and on waters.

From sunrise to sunset
I am all clay and suffering.
You have confined yourself in the sky as in a coffin.
Oh, weren't you a closer kin to death
than you are to life,
you would speak to me. Right from where you are,

within the earth or within the tale - you would speak to me.
Show yourself among the thorns here, God,
so that I should know what you want of me.
Shall I catch in the air the poisoned spear
thrown by the other from the depths to wound you beneath your wings?
Or is there nothing that you want of me?

You are the mute, still identity
(a round itself is a),
and you ask for nothing. Not even for my prayers.
Look, the stars are coming into the world
along with my questioning sorrows.

Look, it is night with no windows outside.
What am I going to do from now on, God?
In you I take off my mortal flesh. I take it off
as if it were a coat left on the way.

(Translated by Liliana Mihalachi, University of Suceava, 4th year of study Philology, English-Romanian)

.

To my readers

This is my Home.
Beyond it is the sun and the garden with beehives.
You are passing by, stranger,
Glancing through the fence, waiting for me to speak:
But where shall I start?
Believe me, believe me one could speak endlessly about anything:
About Fate and the well-wishing Snake
About Archangels ploughing the Garden of Man
About the Sky which we hope to reach,
About Hatred and Fall, Sadness and Crucifixion…
But above all, about the Great Passage.
Yet words are nothing else than the tears
Of those who wished so much to cry, but couldn’t.
Bitter, so bitter are all words
And therefore
Let me walk in silence amongst you
Cross your way
Eyes-closed.

(Rendered in English by Constantin Roman)


.

Drie gedichten van Lucian Blaga

.


De oude monnik praat me zachtjes toe op zijn drempel

Jongeman, die door het gras van mijn kluizenaarsoord loopt,
is het nog lang tot zonsondergang?
Ik wil de geest geven
tegelijk met de slangen die bij dageraad werden vermorzeld
door de knuppels van de herders.
Heb ik niet ook gesparteld in het stof zoals zij?
Heb ik niet ook gekronkeld in de zon zoals zij?

Mijn leven is alles geweest wat je maar wilt,
soms roofdier,
soms bloem,
soms klok – ruziënd met de hemel.

Vandaag zwijg ik hier, en de leegte van het graf
klinkt in mijn oren als een lemen koebel.
Op mijn drempel wacht ik op de koelte van het einde.
Is het nog lang? Kom, jongeman,
neem een handvol aarde
en sprenkel het op mijn hoofd in plaats van water en wijn.
Doop me met aarde.

De schaduw van de wereld verstrijkt over mijn hart.


*


De goedheid in de herfst

Geelzuchtige bomen komen ons tegemoet op de weg.
Ziekte kan soms wonder zijn.
Geestdoordrongen
wordt de was van het gezicht langer,
maar niemand zoekt naar genezing.

In de herfst glimlach je welwillend op alle paden.
In de herfst kunnen alle mensen elkaar treffen.
En wij, die ooit zo gemeen waren,
zijn vandaag goed, alsof we levenloos gaan
door onderaards morgenrood.

De poorten van de aarde zijn opengegaan.
Geef elkaar de hand voor het einde:
engelen hebben de hele nacht gezongen,
de hele nacht door de bossen gezongen
dat goedheid bestaat uit dood.


*


Uit de hemel kwam de zang van een zwaan

Uit de hemel kwam de zang van een zwaan.
Hij wordt gehoord door maagden die blootsschoons lopen
over de bloemknoppen. En allerwegen horen we hem, ik en jij.

De monniken hebben hun gebeden weggeborgen
in de kelders van de aarde. Alle verstomden ze,
wegkwijnend achter slot en grendel.

We bloeden uit onze handen, ons geweten en onze ogen.
Vergeefs zoek je waarin je zou willen geloven.
De aarde is vol van het gezoem van raadsels,
maar te dicht bij de hielen
en te veraf van het voorhoofd.
Ik keek, ik liep, en daar ga ik aan het zingen:
wie zal ik aanbidden, wat zal ik aanbidden?

Iemand heeft de bronnen van de mens vergiftigd.
Argeloos heb ook ik mijn handen gedoopt
in het water ervan. En nu roep ik 
O, ik ben het niet langer waardig
om te leven onder de bomen en de stenen.
Kleine dingen,
grote dingen,
woeste dingen – dood mijn hart!



*
(Uit: De grote doorreis, 1924; vertaling Jan H. Mysjkin)

donderdag 28 november 2013

Taspraak by Fryske Anjer 2013 oan Tsjêbbe Hettinga

Grutsk en fereare dat de Provinsje Fryslân, út namme fan it Prins Bernhard Cultuurfonds, my frege hat om de kultuerlêzing te hâlden by de postume útrikking, takom wike freed yn Ljouwert, fan de Fryske Anjer 2013 oan Tsjêbbe Hettinga.


Tsjêbbe Hettinga, novimber 2011, Swarte Haan (Explore the North).

Billie Holiday - Strange Fruit




Southern trees bear strange fruit
Blood on the leaves
Blood at the root
Black bodies swinging in the southern breeze
Strange fruit hanging from the poplar trees
Pastoral scene of the gallant south
The bulging eyes and the twisted mouth
The scent of magnolia sweet and fresh
Then the sudden smell of burning flesh
Here is a fruit for the crows to pluck
for the rain to gather
for the wind to suck
for the sun to rot
for the tree to drop
Here is a strange and bitter crop

(Tekst: Abel Meeropol)

zaterdag 23 november 2013

Wêr is Allard Dijkstra keard?

Guon oait bekende minsken wurde wei yn ’e skiednis. Nim no Allard Thomas Dijkstra út Bitgum, berne 5 july 1864.

Hy waard yn Bitgum de lieder fan in groep revolúsjonêre sosjalisten dy’t mienden dat de earmen it rjocht yn eigen hannen nimme mochten: it “Nim- en Yt-rjocht”. Dijkstra is yn it omtinken bleaun as ien fan de trije mannen dy’t de werklike dieders west hawwe soene fan de ynbraak by boer Haitsma yn Britsum yn de nacht fan 5 op 6 desimber 1895 – de ynbraak dêr’t de bruorren-Hogerhuis út Bitgum de skuld fan krigen.

Allard Dijkstra is yn it digitaal argyf fan Tresoar net werom te finen mei in eigen yngong. Soks betsjut mooglik dat der noait in krantestik, tydskriftartikel, lit stean in heel boek oer him skreaun is. Dat is, yn it ljocht fan de skiednis fan de arbeidersbeweging yn Fryslân, en yn it ljocht fan de bulten publikaasjes oer de Hogerhuis-saak, op syn minst it opmerken wurdich.

Dijkstra troude op 2 septimber 1891, hy wie doe 27 jier, mei Fokje de Vries, doe 17 jier, dochter fan Evert Romkes de Vries en Grietje Piebes de Vries (in achternicht fan in foarfaar fan ûnderskreaune). Piter Jelles Troelstra, SDAP-lieder en abbekaat, en ek dejinge dy’t alle war dien hat – mar fergees – om de ûnskuld fan de Hogerhuzen en de skuld fan û.o. Allard Dijkstra oan de ynbraak by Haitsma oan te toanen, skreau ûnder mear it folgjende oer him (Gedenkschriften):

“A. Dijkstra is een tweede Jago. Men zal lang moeten zoeken naar een man gelijk hij is. Scherp van verstand, met buitengewone zelfbeheersching, met groote suggestieve kracht, sluw en berekenend als weinigen, kon alleen iemand van een zoo door en door gemeen karakter als hij heeft, zulke brieven schrijven aan menschen die boeten voor wat hij misdaan had. Evert de Vries geeft zijn schoonzoon niet veel toe, 't is waar. Maar de hoofdfiguur is toch Allard. ‘t Is opmerkelijk, dat de inspecteur van politie Remmelink, die A. Dijkstra wel kende in zijn optreden, Allard meermalen gevraagd heeft politie-agent te willen worden. ‘Kerel, daar ben jij geknipt voor.’ En Allard, vroeger de schrik der politie, het geïncarneerde verzet.. verwierp in den laatsten tijd dit aanbod niet geheel. Allard is geweest een kranig leider der arbeidersbeweging. Moedig en onverschrokken. Hij was de ziel van de vlasbewegingen. 't Was voor een arbeider een eer als Allard er kwam. Maar zijn val is schrikkelijk geweest. Hij is moreel volkomen bankroet. Al zijn vernuft, zijn zelfbeheersching heeft hij moeten gebruiken voor de vraag ‘Hoe blijf ik zelf buiten en de Hogerhuizen in den kerker’. De Leeuwarder Justitie heeft hij aangekund.”

De schrik der politie, het geïncarneerde verzet, een kranig leider der arbeidersbeweging, de ziel van de vlasbewegingen – dat is allegear net neat. Mar ik kin op it ynternet neat oer Allard Dijkstra fine, bûten de fermeldingen yn boeken en stikken oer de Hogerhuis-saak om. De sites fan Tresoar noch fan it International Institute of Social Studies yn Amsterdam jouwe ynformaasje. Ek it Biografisch Woordenboek van het Socialisme en de Arbeidersbeweging jout net thús. Allard Dijkstra en syn frou Fokje binne (digitaal) fan de ierdboaiem ferdwûn.

Likegoed is Dijkstra in nijsgjirrige figuer, dy’t ek yn it ljocht fan de Hogerhuis-saak noch altyd fragen opropt. Syn skoanfamylje, De Vries, wiene de buorlju fan de Hogerhuzen en goed befreone mei de húshâlding. Der is korrespondinsje bewarre bleaun tusken skoanheit Evert de Vries en de Hogerhuis-bruorren doe’t dy finzen sieten, dêr’t út bliken docht dat De Vries harren mem en suster holp om troch de tiid te kommen. En hoewol’t ûnderskate skribinten yn de Hogerhuis-saak skreaun hawwe dat ‘it folk’ yn Bitgum en omkriten Dijkstra c.s. oanwiisde as de werklike dieders fan de ynbraak, koe Dijkstra wapperje mei de bêste tsjûchskriften doe’t er yn 1897 – dus twa jier nei de ynbraak – socht om oar wurk.

De eigner fan de fa. Douma te Ingelum skreau, neffens in ferslach, “dat Allard Dijkstra gedurende twaalf achtereenvolgende jaren bij hem gewerkt heeft met de meeste nauwgezetheid en ijver, waarom hij hem gerust durft aanbevelen voor de betrekking” [by de Posterijen – AdV]. Oer Dijkstra waarden yn datselde jier fierder noch “de meest gunstige verklaringen afgelegd” troch lânbouwer J.S. Bergstra, keapman D.A. van der Schaaf, dokter C.A. Kuipers Dijken en gemeente-arsjitekt H.S. Reinsma, allegear te Bitgum.

Foar Troelstra (en oaren) wie lykwols dúdlik dat Allard Dijkstra mei Paulus van Dijk en Sybolt Alberda achter de ynbraak sitten hie. Troelstra skromme net om syn fertinking sels yn de Twadde Keamer út te sprekken. Fan de weromstuit besocht Dijkstra Troelstra wer fertocht te meitsjen; hy hie lange tiid korrespondint fan Troelstra west, en de SDAP-lieder soe him oanret hawwe om mei dynamyt in oanslach te plegen op in notaris út Berltsum; ek soe Troelstra mei oaren dynamytproeven dien hawwe op de strjitwei Hurdegaryp-Ljouwert by de besite fan de keninginne oan Fryslân.

Dy’t de ferslaggen oer de Hogerhuis-saak trochnimt, ûntkomt der net oan en tink oan in ynter-sosjalistyske striid om inoar te koartwjokjen. It Bitgumer sosjalistyske miljeu yn de jierren njoggentich fan de foarige ieu stie sterk ûnder ynfloed fan Domela Nieuwenhuis syn revolúsjonêre Sosjaal-Demokratysk Bûn (SDB); it hâlden en dragen fan Troelstra sil der mei op rjochte west hawwe om de macht fan de SDB yn Bitgum te brekken.

Ek soe it nijsgjirrich wêze om ris te sjen nei de ferhâlding fan de Stienstra-bruorren (Tjeerd en Klaas Stienstra) ta Allard Dijkstra c.s. It liket derop dat yn it begjin fan de jierren njoggentich Klaas Stienstra noch de grutte man wie fan de Bitgumer radikale arbeidersbeweging – op 1 maaie 1890 wie er de oanfierder fan de sosjalistyske optocht nei Ljouwert – mar dat letter de jonge en nei alle gedachten radikalere Allard Dijkstra mear ynfloed krige. Stienstra hie in kleanmakkerssaak yn Bitgum en wie alsa gjin arbeider mar wurkjouwer; Dijkstra wurke yn Ingelum en letter as arbeider by it Ljouwerter Striekartonfabryk. Syn opkomst wjerspegelet yn dy sin de opkomst fan de arbeider yn de herfoarmingsbewegingen fan ein 19de-ieu. En wiene net -dat witte de Hogerhuis-kenners fansels - Tjeerd Stienstra en syn frou en Klaas Stienstra de earsten dy't nei Allard Dijkstra wiisden as skuldige? 

Hoe’t dat ek west hawwe mei, Allard Dijkstra is digitaal yn reek opgien. Dy’t mear wit, miskien soe dy kontakt mei my opnimme wolle.

.

PS. "Allard Dijkstra lijkt het aanvankelijk voor de wind te gaan als opzichter op de strokartonfabriek in Leeuwarden. Van de socialistische beweging heeft hij afscheid genomen tijdens de Hogerhuiszaak. (..) De voormalige arbeidersvoorman is een stakingsbreker geworden. (..) Als de fabriek failliet gaat, moet Allard weer van onderop beginnen. Hij heeft een handeltje in darmen en groenten, werkt in een darmenwasserij en vertrekt uiteindelijk in 1914 ook naar Amerika." (Johan Frieswijk en Hans Sleurink, De zaak Hogerhuis. Eene gerechtelijke misdaad, Friese Pers Boekerij, Leeuwarden 1985). Mei tank oan Jacob Stelwagen.

dinsdag 19 november 2013

Wêrom't it PEKFEK wer nei it Reaklif moat

Achte bestjoer, jim ha my frege om in mûlfol te sprekken oer de Betinking.

Tank fansels foar dizze gelegenheid, mar ik warskôgje mar alfêst: ik sil wol wat in atypyske sprekker wêze yn jo fermidden. Ommers, ik bin net in trouwe besiker fan it ritueel op it Reaklif. Ik ha der in kear as twa, trije by west en ik ha de Betinking elke kear as bûtensteander besjoen as in apartichheid, as in suver folkloristysk byinoar-wêzen fan âlde freonen en freondinnen. Fan minsken mei itselde romantyske gefoel by de skiednis, fan minsken dy’t inoar net mear hoege te sizzen wêrom’t se der by binne – in geheim bûn fan Friezen, foar wa’t de Betinking fansels sprekt.

Kommend út de keunst, de literatuer wei, net út de polityk – en net ien dy’t de politike en talige frysksinnichheid mei de brijleppel ynjûn is – bespeur ik by mysels gauris in ôfstân ta de wize sa’t kollektyf-Fryske symboalen en ikoanen bytiden brûkt wurde. En altyd ha ik ek in ôfstân field ta de ynternasjonaal-Fryske, ‘histoaryske solidariteit’ mei de âlde seelannen dy’t dêr neffens de Fryske romantyk noch altyd by heart.

Lykwols ha ik dalik ‘ja’ sein op it fersyk fan foarsitter Geart Benedictus. De fraach om hjir hjoed wat te sizzen, wie foar my in moaie gelegenheid om in kear by mysels nei te gean hoe’t ik eins foar de Betinking oer stean – om nei te gean wat de kearn derfan is of wêze kin – en om de mooglikheid te ferkennen fan in hânfet wêrmei’t de Betinking de kommende jierren, opkalefatere, fierder kinne soe.

As it op sa’n oantrún oankomt, mocht ik dêrta by steat wêze, dan jou ik dy fansels yn de nederige wittenskip dat der al jierren oer it ûnderwerp neitocht wurdt. Troch minsken mei folle mear Reaklif-ûnderfining as ik hjir meinimme kin, en grif ek mei mear ynset foar wat ik no mar neam de ‘Frysk-nasjonale saak’. Dy ‘Frysk-nasjonale saak’ is no ienris net sa myn ding, yn alle gefallen nóch net. Mar wol is de ‘Frysk-kulturele saak’ myn ding. Hjir wol ik de Betinking dan ek yn it ljocht fan it twadde en net sasear yn it ljocht fan it earste besjen.

*

Lit my yn 1961 begjinne. Yn dat jier ferskynt der in ferhaal fan Inne de Jong yn de Tsjerne, mei de titel ‘It “Pekfek” nei it Reaklif’. Wy skriuwe 26 septimber 1970 yn dy fertelling en wurde troch De Jong delset op in bestjoersgearkomste fan it PEKFEK, it Polityk Ekonomysk Kultureel Frysk Europeesk Kontaktorgaan. Foarsitter fan it PEKFEK is professor Walda, in saaklik en taktysk man, sa ferdútst De Jong ús. De jonge yngenieur Van Beem is gysten. Ek rom oan it wurd komme dr. Loatsma, skiednislearaar, en dr. Vearman, filosoof en literatuerkritikus. Fierder binne noch oanwêzich in mr. Feringa en in dr. Van der Velde.

Men lêst it oan de titulatuer al ôf: it binne net de earste de bêsten út de Fryske beweging dy’t warber binne foar it PEKFEK. Wy ha hjir dúdlik te krijen mei in yntellektuele boppelaach. De gearkomste fan it PEKFEK wurdt holden op de dei fan de Betinking. Yn it skoft docht bliken dat it selskip eins net folle oars wurdt fan de manifestaasje op it Reaklif. Der is mar ien werklike entûsjasteling, dat is Van Beem. “Minsken, sorry: hearen, it foldocht my hjir skoan, mar hoe let kinne wy sawat klear?” freget er. “Om healwei ienen stap ik op, ik moat nei it Reaklif. Wa fan jimme giet mei? Ik kin noch wol fjouwer yn de wein hawwe. Gjinien fansels, dat binne wy wol wend.’”

Histoarikus Loatsma sil yn alle gefallen net mei. “Lûdroftige betogingen en grutte wurden lizze my net, ik ha earnstiger wurk te dwaan foar Fryslân. Ik freegje my ek ôf, oft wy mei sokke demonstraasjes de goodwill, dêr’t wy sa’n ferlet fan hawwe, net ferspylje. Baltende studinten hawwe ferline jier de lju de skrik op it liif jage, de Hollânske parse spriek der skande fan.”

De jonge, gystene yngenieur Van Beem hat gjin goed wurd oer foar Loatsma syn tebekhâlden: “Soe ’t de muoite net wurdich wêze, om út ús hege posysje wei wat solidariteit te betoanen? Wês bliid, man, dat de studinten dêr komme. Einlings en te’n lêsten hawwe hja begrepen wêr’t har plak is: foarenoan. Foarmje de studinten yn elke nasjonale beweging net de avant-garde? (..) It ôfwaaide praat fan de Hollânske parse lit my stienkâld en mear as fan jo ferneamde goodwill hawwe wy ferlet fan in berette kloft, dy’t it folk wekker ropt en Den Haach wekker ropt. As dat net bart, steane wy yn it jier 2000 noch foar de winige doar.”

It liket der dus net op dat it achtenearre bestjoer fan it PEKFEK nei it Reaklif sil. Mar dat is bûten de slûchslimme Federaasje fan Fryske Studinteferienings rekkene. Want dy hiene sa goochem west om it PEKFEK by gelegenheid fan syn 50-jierrich bestean in diner oan te bieden op, krekt, de dei fan de Betinking, yn hotel Riisterbosk op Riis. En fansels ropt yngenieur Van Beem dalik dat soks de muoite wurdich is. Tsja, hjir kinne de gelearde hearen net mear omhinne, dat it giet oan. Njoggen PEKFEK’ers en in kloft studinten reizgje even letter mei de bus nei Gasterlân. Op it Himmelumer Heech wurdt efkes hohâlden om fan it prachtige panorama te genietsjen. 'It blykt,' skriuwt De Jong, 'dat inkelde hearen fan it Pekfek, dy’t oan de Rivièra goed thús binne, dizze hoeke fan it heitelân jit net kenne.'

De studinten slagje yn har snoade opset en de hearen bedarje op it Reaklif 'mank in tûzenkoppige mannichte’: ‘It Warnser korps spilet “It feintsje fan Menaam”,’ skriuwt Inne de Jong, ‘it folk sjongt fleurich mei. It tilt fan Fryske flaggen, kloften studinten steane dêr mei spandoeken: De Lauwerssee moat daliks droech! Wy wolle op koarte termyn in Athenaeum! Fryslân is gjin generaliteitslân!’

De sprekker fan de dei pleitet fjurrich “foar it ôfgean fan allegearre, dy’t bang en twivelriedich binne. Om plak te meitsjen foar jonge berette lju mei moed, talint en fantasij. (..) Fryslân sil libje, as der in jongerein is mei koele koppen en gleone herten, dy’t har ynsette wol mei de hiele hûd.” Uteinlik komt it yn it hotel yn Riis noch ta in konfrontaasje tusken pro en kontra de Betinking. De studinten winne de striid mei glâns.

*

Oant safier in koarte werjefte fan it ferhaal. Dat skreau de fûle beweger Inne de Jong dus 52 jier lyn. It soe him grif muoid hawwe hoe’t de sitewaasje mei syn Fryslân der net anno 2000, mar anno 2013 hinne leit. De Lauwerssee is foar it meastepart droechlein, mar in Athenaeum lit stean in universiteit is net weromkaam (al is der tsjintwurdich al in gearwurkingsferbân dat University Campus Fryslân hjit). Mar Frysk studearje, dat kin yn Nederlân net iens mear as universitêr haadfak. Noch even en der binne aansen hast gjin studinten Frysk mear om te findelswaaien op it Klif.

De Jong lei yn syn wat kolderike skiednis de finger wilens wol op in tal seare plakken, plakken dy’t foar in part ek hjoeddedei noch skrine. It ferhaal lit in grutte ôfstân sjen tusken de frysksinnige elite en it gewoane folk. Tusken dejingen dy’t de tsjinst útmeitsje en de studinten, de jongerein. Tusken de oantrún dy’t út de oanfiterjende speeches sprekt oan de iene kant, en wat der werklik bart en dien wurdt oan de oare kant. Tusken it stúdzjemeitsjen fan Europeeske ûntjouwingen troch it PEKFEK en de spesifyk-Fryske aginda fan de betinkers.

Sokke spanningsfjilden is ek dik fyftich jier letter noch wol wat fan te merkbiten, as ik myn sin sis. Dy’t frij resinte kommentaren yn de media op de Betinking neirint, komt gauris ûnfrede en ûnbegryp tsjin. En is it gjin ûnfrede, dan is it wol in aloan sykjen nei de bêste ynfolling fan, en sinjouwing oan, it ritueel by de Stien op it Reaklif.

“It is in wat machteleaze demonstraasje fan masogisten dy’t de moed deryn hâlde troch mei-inoar de ferstienne Fryske striidsangen te sjongen dy’t men de rest fan it jier net mear heart,” skreau Pieter de Groot yn 2002. It is in lûd dat men wol faker heart: de Betinking is in preek foar eigen parochy en slagget der net yn om syn boadskip breder út te strielen. En dat sels desennia nei de earste offisjele Betinking yn 1945 noch altyd besocht wurdt en bring reden en doel ûnder wurden, dat seit ek wol wat. Yn 2007 konstatearre Adriaen Readbergen dat der eins folle mear folk ôfkomme moatte soe op de Betinking. “It soene der tsientûzen wêze moatte. Sa spitich dat in soad Friezen sa sleau binne. Wy steane net te skriemen om de minsken dy’t doe deafallen binne, mar it giet om it no. Om hoe’t wy yn dizze tiid fan mondialisearring ús sels bliuwe kinne, mei ús eigen taal en kultuer.”

Allyksa bekroade Jan Romkes van der Wal him der yn 2010 oer om it doel fan de Betinking skerp foar eagen te krijen. Hy luts it wat breder noch as Readbergen: “It giet net om in bluodrige slach of om de haat tsjin Hollân. Wy fiere no dat wy as frije minsken mei elkoar oparbeidzje kinne. Dy frijheid, dy’t it hert fan ús kultuer foarmet, fiere wy.”

‘Us kultuer’, dat is by beide niisneamde sprekkers in foarnaam ding. En ‘ús eigen taal’ ek. It is in wjerspegeling fan it feit dat nei 1995 de foaral politike aginda fan de Betinking plakmakke hat foar in mear kulturele aginda. It werklike ûnderwerp fan de Betinking kin ommers net it betinken fan in oarlochshanneling yn 1345 wêze, lit stean fan in antagonisme nei it oermachtige Hollân ta. It besteansrjocht fan de Betinking is it stilstean by histoaryske en, neffens my, foaral by aktuele Fryske identiteiten, en by it wurk dat dêr tsjinstber oan is en west hat.

Fierrewei de measte Betinkingstaspraken fan de lêste fyftjin jier hiene yndie de Fryske taal en kultuer as ûnderwerp. Ik doch in greep: Piter Boersma spruts yn 1998 oer literatuer en beweging, Arno Blok yn 1999 oer kulturele diversiteit, Oebele Brouwer yn 2002 oer it rjocht om Frysk te praten, Johannes Kramer yn 2007 oer taaldiversiteit, Bert Looper yn 2009 oer iepenheid foar nijkommers oer, it trio Gerbrandy/Apotheker/De Vries yn 2011 oer minderheidstalen en it plak fan it Frysk by gemeentlike weryndielingen, Jan Koster en Jaap van der Bij yn 2012 oer Omrop Fryslân en dit jier Reinier Salverda en Geart Benedictus oer ‘Gean foar it Frysk’.

*

No mei, yn it jier dat Ljouwert útferkeazen waard ta Kulturele Haadstêd fan Europa 2018, der miskien wol op wiisd wurde dat ‘Europa’ as tema – en mear taspitst de ferhâlding tusken Fryslân en Europa – yn it ferline folle minder faak oan de oarder kaam is op it Reaklif as the Frisian experience op himsels.

Wurdt it no net hast tiid om dêr feroaring yn te bringen? Want wat betsjut in regionale kultuer noch, as dêryn gjin omtinken wêze soe foar it gruttere ramt fan de polityk-kulturele ûntjouwingen? Inne de Jong syn PEKFEK, syn Polityk Ekonomysk Kultureel Frysk Europeesk Kontaktorgaan, krijt dochs in wat oare lading en in nije betsjutting, in nij belang miskien wol, yn dit Frysk-Europeeske jier no’t Ljouwert tsjin de ferwachting fan de measten yn de striid wûn hat.

Fryslân en Europa, op slach is it wer in tema. En de Betinking en Europa is dat dús ek wurden, soe ik tinke.

Europa, yn it algemien sprutsen, lit in politike ûntjouwing sjen nei mear ienheid, mar nasjonalisearret tagelyk, ûnder mear ûnder druk fan de islam en de ynternasjonale terrorismebestriding, sa liket it. Yn sa’n betiizjende tiid mei grutte botsende belangen kinne de frijheden fan etnyske, kulturele en religieuze minderheden yn dy naasjesteaten ûnder druk komme te stean. Mar fan de weromstuit kin der ek ‘regionalisearring’ foarfalle. Ik mei lije dat heeltyd mear minsken begripe dat in sterke provinsjale bestjoerslaach yn Fryslân – de provinsje besjoen as demokratyske ‘laach’ mar ek as hoeder fan regionale kultuer – fan grut belang is.

Sa is it net nuver te mienen dat de provinsje Fryslân, lykas de Betinking, ferlet hat fan missys, aventoeren en feroveringstochten. Wat dat oanbelanget kaam Kulturele Haadstêd 2018 presys op it goede momint. De fraach is aansen fansels al dizze: wat sil de Betinking dêr mei dwaan?

Earst noch heel even fierder filosofearje, mei jo goedfinen. Regionale kultueren binne gefoelich foar nasjonalisearjende prosessen en troch har hele wêzen al ynrjochte om dêr ferset tsjin te bieden. De basis fan dy wjeraksel is it gefoel fan ‘oars wêzen’ yn de perifery fan de naasjesteat, in gefoel dat al fan it begjin ôf oan in reaksje west hat op de sintralisearjende druk fan it nasjonalisme út it ‘sintrum’ wei. It feriene Europa is in natuerlike partner fan de regio’s, om’t Europa lykas dy regio’s fan de nasjonale steaten in beskate ynskiklikens easket. Krekt dêrom bestiet der yn de Europeeske regio’s miskien wol mear sympaty foar it grutte Europeeske projekt as yn de nasjonale sintra. Krekt dêrom kinne de kulturele plannemakkers yn Ljouwert yn harren plannen foar 2018 farre op regionale eigenheid as ûnderdiel fan in Europeeske identiteit.

Krekt op dat punt kin it regionale, út syn aard wei definsive tinken, dat him teskoar sette moat tsjin sawol globalisearring as it sintralisme fan de nasjonale haadstêden, oergean yn in offensivere stratezjy. Of minder militant sein, yn in regionaal takomstperspektyf. Wearden as lytsskalichheid yn sosjale ferbannen, ferantwurdlikheidsgefoel foar it kollektyf oer, soarch foar it lânskip, dat ús as in erfskip trochjûn is, en tolerânsje foar itjinge dat ôfwykt – sokke wearden moatte ek yn regio’s altyd wer befochten wurde, mar se binne dêr yn dizze tiid miskien wol yn bettere hannen as yn de grutte stêden, dêr’t it konformisme fan it grutte getal en de bretalens fan it grutte jild foar master opslagge en har heeltyd agressiver rjochtsje tsjin alles wat ôfwykt en yn ’e minderheid is.

Niisneamde wearden moatte heeltyd wer yn Europa ynjektearre wurde – en dat is net allinnich in saak fan politisy en kulturele plannemakkers, mar ek fan keunstners en yntellektuelen, en fan bewuste boargers dy’t har hearre litte. En miskien ek wol fan in nasjonaal-symboalysk barren as de Betinking, soe men dêroan taheakje kinne.

Ik fyn it moai om te sjen hoe’t in beskaat Frysk ûnwis selsbyld yn it tinken oer de eigen kultuer oan kant skood wurdt yn de filosofy achter it projekt Lwd2018, want ik hie sels ek al foar in bewuster en yn wrâldkultuer ynbêde tinken pleite yn de ynlieding by de poëzijblomlêzing Het goud op de weg (2008) en yn de esseebondel oer Fryske literatuer Identiteit & kowesturten (2008), ûnder mear yn de essees oer Richard Hugo, Joseph Brodsky en Townes Van Zandt. Ek yn in oar ferbân ha ik oer Frysktalichheid, perifery en de fassinaasje foar in oare (Amerikaanske) kultuer skreaun, yn de Sixteen Horsepower Brieven, in korrespondinsje mei Albertina Soepboer dy’t wy yn 2004 brochten op it ynternettydskrift Farsk.

It yn essinsje definsive tinken oer in lytse kultuer dy’t him ferdigenje moat tsjin de globalisearring – tink oan it sizzen fan Wadman, Schurer en Tamminga, dat de Tsjerne “zich heus niet blind staart op de navel van de eigen achterlijkheid” – dat tinken wurdt troch Lwd2018 ombûge yn positive sin, nammentlik yn in tinken dat seit dat de Fryske kultuer, as kultuer fan in perifere en bysûndere regio yn Europa, krekt dêrom Europa wat te melden hat. Dat wie ek ien fan de boadskippen fan Het goud op de weg: “In het ‘Europa van de regio’s’ (..) is de Friese poëzie misschien wel actueler dan ooit. Als poëzie van een minderheidstaal ziet zij zich geconfronteerd met dilemma’s die in alle uithoeken van het oude werelddeel spelen.”

De alderearste ‘Strategie van het programma Kulturele Haadstêd – Provincie Fryslân’ fan 2009 sei it sa: “Veel van zulke regio’s, zoals Fryslân, liggen in de periferie van de nationale staten en worden daardoor minder snel gezien als belangrijke dragers van cultuur. De regio’s zelf kampen vaak met een Calimero-syndroom ten opzichte van nationale overheden. In het digitale tijdperk is de geografische ligging echter steeds minder relevant. Dit biedt kansen om juist vanuit deze cultureel en traditie rijke gebieden in Europa antwoorden te vinden op vraagstukken waar het gehele continent mee worstelt. Europa is op zoek naar een eigen identiteit en worstelt met de invulling van de gevoelde eenheid in diversiteit. De Friese invulling (..) kan nieuwe invalshoeken bieden juist vanwege de meertaligheid en de sterke eigen identiteit van onze provincie. Samen met andere meertalige regio’s kunnen we op zoek gaan naar samenhang in de diversiteit, die kenmerkend is voor de Europese identiteit.”

It draait dus net mear om de bange fraach oft der yn it grutte Europeeske kollektyf noch wol plak wêze sil foar “de kleinere organische eenheden”, sa’t Wadman him yn syn ynlieding by Frieslands dichters (1949) noch ôffrege. En ek is it net mear sa dat wy ús eins in bytsje skamje moatte soene foar ús “gewestelijke kamermuziek” en “boerenpoëzie” (alwer Wadman). It tinken út it sintrum wei diktearret net langer ús selsbyld. Wy binne der achter kaam dat in grut part fan Europa bestiet út regio’s en dat it perspektyf fan it sintrum net altyd rjocht docht oan dy regio’s, ekonomysk net en kultureel net. De Fryske ûnderfining, de Fryske kultuer mei syn eigen taal en lange tradysje, is dus net allinnich mar in achterhoedegefjocht yn de eagen fan in Amsterdammer of in ‘Hollanner’; it is ek en foaral in nijsgjirrich, aktueel en kreatyf identiteitsproses yn de eagen fan elke woltinkende kosmopolyt dy’t net yn ien fan de haadstêden fan Europa wennet.

*

Nei dit Europeeske útstapke nei oanlieding fan Lwd2018 komt fansels nochrisom de fraach op: Wat sil de Betinking der mei dwaan? Hoe kin er oanheakje by en ynspylje op it Kulturele Haadstêdproses?

De Betinking lûkt, sa’t it no is, minder omtinken as miskien wol koe. Ek ûnder bewuste Friezen liket der net folle sympaty foar te wêzen. Dat is op himsels frijwat nuver, want Friezen rinne yn ’t generaal oars wol waarm foar Fryske feestjes. Der binne ideeën genôch om de Betinking fierder foarút te helpen, mar dy lizze, foarsafier’t ik út de krante opmeitsje koe, dochs meast op it praktyske en net sasear op it ynhâldlike flak.

Lit de Betinking deel útmeitsje fan it ûnderwiis, kaam ik tsjin. Soargje foar mear aktiviteiten as inkeld in kuier oer de mardyk en in sprekker. Meitsje mear en tûker gebrûk fan ynternet en social media (der is in facebookside, mar dy datearret út 2010 en der steane mar twa berjochten op!). Meitsje in kombinaasje mei boartlike aksjes of sels demonstraasjes, dat lies ik ek. En de lêste: doch der in ‘re-enactment’ skouspul by mei sabeare midsieuske fjochterij as útstapke foar de hele húshâlding.

Mar dat allegear smyt noch net in ynhâldlike weroriïntaasje op, it soart weroriïntaasje dêr’t ik hjir it leafst hinne wolle soe. Myn oanbefelling soe wêze om yn in wurkgroep nei te rinnen wat it bidbook fan Lwd2018 – yn syn útwurking, mar ek hoe’t it him ferantwurdet – betsjutte kin foar de Betinking. Allinnich al om’t der sa op it each in protte raakflakken tusken de twa binne. De Betinking en it bidbook binne beide ommers grûnfêste op it idee dat taal, skiednis, kultuer en lânskip foar ús provinsje de belangrykste identiteitsfoarmjende faktoaren binne. En de Betinking en it bidbook soene beide graach tawolle nei aktivearring fan minsken, nei bewustwurding, en nei in nije ‘grutskens’, as ik dat sa neame mei, op ‘ús’ Fryske taal, eigenheid en identiteit.

Dêrmei binne wy der noch net, want oars as de Betinking – dy’t oan no ta dochs benammen de blik op de eigen regio rjochte hâldt – set it bidbook dat krewearjen dúdlik del yn in ynternasjonale kontekst. It bidbook wol útdruklik op syk nei kontakt mei Europa en mei lytse kultueren dy’t yn in ferlykbere posysje sitte as de Fryske kultuer. Mei minderheidstalige kultueren – of, om it helendal polityk korrekt te sizzen, mei meartalige kultueren – dy’t tsjin deselde problemen oanrinne as wy hjir. En ek oars as de Betinking besiket it bidbook de winske maatskiplike feroaringen te bewurkmasterjen troch kulturele ympulsen te jaan dy’t minsken yn beweging bringe – dus net inkeld troch de winsklikheid fan feroaringen te beneamen yn speeches, holden by in stien op in klif.

Yn ’e praktyk komt sa’n mear ynternasjonale ynstek der op del dat de Betinking wol wat minder streekrjocht oer ússels gean meie soe en wat mear de ompaden en de omballingen opsykje kinne soe. Miskien liket it in contradictio in terminis om it fia oaren oer ússels te hawwen, mar sadwaande wurdt al berikt dat wy ús ferrykje mei de nijsgjirrige ûnderfiningen yn oare lannen en regio’s. Allinnich al troch dêr kennis fan te nimmen. Dat sil ús tinken en dwaan inkeld mar oanskerpje kinne. Dêrby liket my tagelyk de ynstek fan Goffe Jensma syn ‘Language Lab’ fan belang om yn it each te hâlden: it befoarderjen fan niget oan de taal dy’t ús eigen is. Sa is it ek mei de Betinking: it kin allegear wol wat minder swier, wat minder ideologysk ek miskien; it mei wol wat boartliker, poëtysker en aventoerliker. 

In alsa ‘modernisearre frysksinnichheid’ sil it faaks makliker hawwe yn syn stribjen om in gruttere groep minsken oan te sprekken as de lêste desennia wenst west hat. Allinnich al om’t sa’n Betinking, dy’t him Europeesker presintearret, minder ôfjage hoecht te wêzen op it saneamde ‘unike’ fan ús eigen sitewaasje, en alsa ek minder gau de yndruk op bûtensteanders meitsje sil fan in frijwat ûnbegryplike byienkomst.

Hoe’t him ien en oar yn ’e praktyk fertale lit, moat dan neier besjoen wurde. Te tinken falt al gau oan it kontraktearjen fan sprekkers fan namme, dy’t behalve prate oer altyd deselde striid yn ús eigen rûnten ek rom omtinken jouwe oan it ûnbekende yn it bûtenlân. Te tinken falt oan tema’s dy’t sawol regionaal binne as oer de provinsjegrinzen hinne gean. Bygelyks, en wêrom ek net, it tema fan selsbestjoer. Of dat fan de ekonomyske relaasje tusken sintrum en perifery. Of dat fan de drege mobilisaasje fan de eigen befolking as it op alternative polityk-kulturele takomstperspektiven oankomt.

Dy’t mear aktiviteiten om de Betinking hinne hawwe wol, kin tinke oan in popfestival mei bands út Fryslân en út it bûtenlân. In searje literêre optredens en fraachpetearen. Of oan in grutte útstalling oer oare minderheidstalen en minderheidstalige gebieten, net ien kear, mar elk jier in oare regio. Dy’t it belang sjocht fan ynternet en social media sil tinke oan in folle gruttere ynternetsite, ek mei ynformaasje oer bygelyks Wales, Baskelân, Bretagne, East- en Noard-Fryslân en neam de gebieten mei min of mear ferlykbere ûnderfiningen mar op. Twitter en Facebook kinne tûk en struktureel ynset wurde. Media kinne bespile wurde mei spesifike ynput, mei opinystikken fan ‘opinion makers’ en soundbites fan populêre figueren út de massakultuer. Pommeranten en stjerren kinne har ferbine mei de Slach. En in goede foarmjouwer kin tsjoene.

Der is, koartsein, wurk foar in (miskien wol heal eksterne) wurkgroep dy’t ûnder tafersjoch fan it bestjoer yn dy Europeeske kânsen, ideeën en konsekwinsjes fan it bidbook dûke wol. Ommers, wat der ek betocht wurdt om de Betinking fierder oan te klaaien, altyd sille der in reade tried en in tal dragende ideeën mei mank wêze moatte. Miskien kin ek tocht wurde oan in wurkgroep om de ekstra sinteraasje en fierdere stipe foar sa’n ‘Betinking 2.0’ ekstern byinoar te avensearjen. Dêr soe ‘2018’ faaks ek wat yn betsjutte kinne. Miskien is it boppedat wat en besykje in mearjierrich plan op te stellen foar de Betinking, it leafst yn gearwurking en oerlis mei ‘2018’. Synergy hat ommers fan gefolgen dat tema’s dúdliker en skerper oankomme en opfalle.

Op sa’n wize sil de Betinking meigroeie kinne, en meiprofitearje kinne fan kulturele en maatskiplike feroaringsprosessen dy’t it bidbook mooglik yn gong set. Faaks soe ek de mooglikheid ûndersocht wurde kinne – noch fierder filosofearjend – en kom yn gearwurking mei it museum ‘Lân fan Taal’ fan Tresoar en de Afûk, en faaks ek mei ‘Brussel’, op termyn ta it opsetten fan in Europeesk minderhedeprojekt mei in mear permanint karakter.

Ta beslút soe ik noch in lêste kear oanheakje wolle by it ferhaal fan Inne de Jong yn de Tsjerne. Want anno 2013 moat it PEKFEK yndie nei it Reaklif. Diskear net as in studieus klupke bytsje wrâldfrjemde yntellektuelen út de boppelaach dy’t einen ôfstean fan de bodders yn it fjild, sa’t Inne de Jong de achtenearre hearen yn 1961 delsette, mar as in foarhoede. As speurende ferkenners, dy’t sekuer yn kaart bringe sille watfoar nije mooglikheden en kânsen it Kulturele Haadstêdproses net allinnich foar Fryslân mar ek foar de Betinking opsmite kin.

*

(Lêzing holden foar de Ried fan de Fryske Beweging, Ljouwert, 18 novimber 2013)

Lana Trotovsek plays Arvo Pärt, Fratres

zondag 10 november 2013

Woansdei yn it Friesch Dagblad: Pre-prolooch fan 'e ferrizenis

By wize fan útsûndering hjir alfêst de Skroeier fan kommende woansdei yn it Friesch Dagblad:

"Hûndertachttjin jier nei de arrestaasjes yn ’e Hogerhuis-saak spylje Bitgum en Bitgummole wer in belangrike rol yn ’e Fryske skiednis. Want yn beide doarpen, en yn Ingelum, is ôfrûne sneon de romrofte Sutelaksje út syn eigen jiske opstien.

Mear as fjirtich skriuwers en frijwilligers hawwe hûs-oan-hûs gewoan út ’e âlderwetske boekekroade wei Fryske boeken ferkocht. Presys sa’t soks op folle gruttere skaal jierliks wenst wie yn santich oant tachtich doarpen yn Fryslân. Oant de stichting It Fryske Boek en de Sutelaksje yn 2009/2010 om ûnneispeurlike redenen oan kant set waarden en it Frysk-lêzen fan ’e weromstuit djip yn ’e bedelte rekke.

De inisjatyfnimmers fan de ‘Lytse Sutelaksje’ fan sneon hawwe sjen litten dat it wól kin. Dat minsken wól Fryske boeken keapje wolle. De omset yn ’e trije doarpen wie mear as fjouwertûzen euro: in kwart méar as de âlde Sutelaksje dêr eartiids ferkocht.

Opfallend wie it tekoart oan belangstelling fan offisjele kant. Fan de Afûk, Tresoar, Boeken fan Fryslan of de Provinsje wie net ien fertsjintwurdiger oanwêzich. Fan de útjouwers, dy’t fansels direkt baat hawwe by de ekstra ferkeap, wie mar in inkeling oanwêzich. Mar dat lei gjin skaad oer de dei, want de sutelers lutsen har dêr gewoan neat fan oan. Harren aksje wie in grut súkses: sy ha in sinjaal ôfjûn. In sinjaal dat seit: it suteljen mei Fryske boeken yn Fryske doarpen moat – en kin dus ek – sa gau mooglik weromkomme.

Hoe no fierder? Underskate senario’s binne mooglik. De subsidiearre stichting Boeken fan Fryslân – dy’t wol de boeken levere foar de Lytse Sutelaksje – soe opdracht krije kinne fan ’e Provinsje om it foarbyld fan Bitgum oer te nimmen en nei te folgjen yn mear doarpen. Of de nije sutelers soene sels in stichting oprjochtsje kinne om it suteljen troch bygelyks doarpsferieningen te fasilitearjen. Hie de toanielklup fan Bitgum it suteljen sneon regele, dan hie it der sa’n 1600 euro oan oerholden. Dat binne ynstruiers dy’t de muoite wurdich binne foar doarpsferieningen, liket my.

Linksom of rjochtsom, ‘de Bûterhoeke’ kin der net mear foarwei. De kop moat út it sân wei. It suteljen is belangryk foar it Frysk lêzen. It suteljen is nét in ûnmooglike saak. It suteljen smyt genôch op. De Lytse Sutelaksje yn Bitgum, Bitgummole en Ingelum kin net oars west hawwe as de pre-prolooch fan ’e gloarieuze ferrizenis op kommendewei fan it kroadesuteljen."



.

woensdag 6 november 2013

De Fryske Ynferno Sifers

It is folbrocht. Hjir folgje de Ynferno-sifers. Ik ha 161.837 wurden oerset yn 162.341 wurden. It oersettempo lei op sa'n 7.635 wurden deis; dat makket 21,2 oersetdagen.

Op 10 desimber yn 'e winkel.
 

dinsdag 5 november 2013

Chiesa di Santa Margherita dei Cerchi


"Op it alterstik fan ’e hân fan Neri di Bicci nei, dat de Hillige Faam útbylde, wiene hast alle oarspronklike keunstwurken ferfongen troch hjoeddeistige wurken dy’t de twa ferneamden, Dante en Beatrice, foarstelden en dy’t foar de measte besikers de reden wiene om nei de lytse kapel te gean. Op ’e measte skilderijen stie de langjende Dante ôfbylde by syn ferneamde earste moeting mei Beatrice, doe’t de dichter – yn syn eigen wurden – op slach fereale wurden wie. De kwaliteit fan ’e skilderijen wie frijwat ûngelyk, en de measten wiene foar Langdon syn smaak kitscherich en mispleatst. Op ien fan 'e petretten seach Dantes ikoanyske reade hollebedekking mei de opfallende earlapen derút as hie de dichter him fan 'e Krystman stellen. Likegoed liet it heeltyd weromkommende tema fan ’e langjende blik wêrmei’t de dichter seach nei Beatrice, syn muze, der gjin twifel oer bestean dat dit de tsjerke wie foar de leafde dy’t sear die – de ûnferfolle, ûnbeäntwurde, ûnberikbere leafde."

Dan Brown, Ynferno

Moarn yn it Friesch Dagblad: Explore goes 'noordelijk'

Moarn wer de Skroeier yn it Friesch Dagblad. Oer Explore the North ôflevering twa. De literêre ynbring falt diskear wat ôf: oardel Frysktalich dichter en in heleboel dichtersfolk út Grins, Grinslân en Drinte. En by de útnoege proazaskriuwers treft men it Frysk helendal net oan. En ek ynternasjonale literêre nammen stean net op it programma:

"‘Noordelijk’? Dan soene je yn it ramt fan sa’n 2018-festival, en helendal sjoen de ynternasjonale ambysjes fan Ljouwert dellein yn it bidbook-2018, dochs op syn minst ék tinke oan in Noard-Dútske, Deenske, Iislânske, Skotske, Noarske, Sweedske, Finske of Baltyske ynbring? Mar dizze twadde edysje fan Explore the North wol leaver ‘intiem’ wêze. En sjocht net noardliker as Rottumerplaat en de Iemshaven.

Ik woe dêrom mar alfêst in ferbetterpuntsje foar edysje trije útstelle. Untdekke wolle (eksplorearje) hoe’t je sawol ynternasjonaler as Frysker wurde kinne?"

vrijdag 1 november 2013

In koarte notysje oer it Trillerfrysk

Even wat oantekeningen oer it Trillerfrysk. Wat is Trillerfrysk? Dat is it Frysk dat gaadlik is foar trillers. Better sein, foar net-al-te-literêre trillers. Want der binne ek literêre trillers. Trillerfrysk is foar in grut publyk. Ha, ha, Frysk en in grut publyk?

Okee, it is foar in sa grut mooglik publyk dat Frysk lêze wol. No moatte wy wol oppasse. It liket in contradictio in terminis: grut en Frysk, kwa publyk. Oan de oare kant, der is ek it fenomeen It wrede paradys (ferkeap sa’n 15.000 stiks?). It Frysk sels is in wreed paradys. No even ta de saak. Dy’t in populêre oarstalige massatriller oersette wol yn it saneamde Trillerfrysk, moat én tagonklik én goed Frysk skriuwe. Tagonklik, om’t de doelgroep yn it algemien mear acht slacht op plot en ferhaal as op taal. En goed, om’t wy it Frysk ek net wei hoege te smiten.

Ik brûk hjir mei opset sin ‘goed’ ynstee fan ‘geef’ Frysk. Geef Frysk is foar my it soart Frysk dat troch oaren wol Afûkfrysk neamd wurdt. Miskien is it ek wol Kalmafrysk, dat sille de Taalbazen wol witte. Foar dat optochte Frysk oer – optocht foar en nei de Twadde Wrâldoarloch, mei as doel it ferskil mei it Hollânsk sa grut mooglik te meitsjen – it Geef Frysk dus – set ik no mar it begryp ‘brûkber Frysk’. Dat is ek goed Frysk, mar minder ‘geef’ en minder ‘optocht om…’

Brûkber Frysk is dus it (myn) útgongspunt foar it Trillerfrysk yn Ynferno fan Dan Brown. Om no even konkreet te wurden: der binne wurden dy’t ik net brûk. Ea. Nea. Earne. Nearne. Sêft. Efter. Faaks. Lofts. Ris. Soks wurdt by my gewoan ‘brûkber’ Frysk: oait, noait, ergens, nergens, sacht, achter, miskien, links, in kear. Ik sil dêr grif net konsekwint yn wêze, mar der moat in kear in begjin mei makke wurde.

Itselde ferhaal mei haadwurden dy’t Kalmaësk en/of Afûkerich einigje op –ens en haadwurden dy’t idem dito einigje op –ings (meartal). By my wurdt it dan hast altyd –heid en –ingen. Ek dêr bin ik net konsekwint yn. ‘Grutskens’ bygelyks soe ik noait ferfange troch ‘grutskheid’. Freegje my net wêrom.

Koartsein: in foarse ynjeksje praattaal. Mar it moat net te gek wurde fansels. Lêstlyn wie der praat fan it talitten fan it wurd ‘gebeuren’ yn skreaun Frysk ynstee fan ‘barre’. Sjoch, jo kinne it ek te mâl dwaan wolle. Dus der binne grinzen. En de grammatikale eigenheiden, plus alle aparte útdrukkingen en siswizen en oare konstruksjes fan it Frysk, besykje ik safolle mooglik yn eare te hâlden – ek as ik se net faak oantref yn modern skreaun Frysk.

In moderne skriuwwize wol ôf fan de útgong -sk. Gigantysk wurdt dan gigantys. Dêr doch ik net oan mei, hoewol't ik de oanstriid begryp. Ik ha allinnich neat mei de konsekwinsje: dan wurdt it dus ek 'gigantise'. Nee, dat sjocht der net út.

Dat, it Trillerfrysk neffens myn resept sjocht der noch ‘tige’ Frysk út, soe ik sizze. It rekket allinnich wat nuvere oanwinsten kwyt. Der bliuwt fansels noch genôch stroffelmateriaal oer. Dochs. Plus guon dúdlike Hollânske ynslûpsels. ‘Langdon begûn te praten.’ Tsja, sis it mar? ‘Langdon sette út ein mei/te praten’? Neh.

Yn it Hollânsk begjinne jo no ien kear folle mear as yn it Frysk.

Twa optredens yn desimber fan it Nederlands Jeugd Strijkorkest