woensdag 29 juli 2015

Perspektiven foar it Frysk, 350 jier nei Gysbert Japiks

Gysbert Japiks (1603-1666) is takom jier 350 jier wei. De taal dy’t de Boalserter skoalmaster rêden hat mei syn sawol renêssânsistyske as folksaardige dichtwurk sil wol hoed, mûtse of pet foar him ôfnimme. Mar dy taal, it Frysk, sil dêrnei gewoan wer de rêch oan de swipe biede moatte, en fierder skreppe mei it slavewurk fan al den dei, te witten it dollen fan it eigen grêf. Wa’t de boalen binne, fergearre op it kjelderich hôf fan in iensume terp, is dúdlikernôch: it Keninkryk der Nederlannen, dat wegeret om de Friezen goed ûnderwiis te bieden yn harren eigen taal; de Provinsje Fryslân, dy’t mei jild skoot mar gjin werklik perspektyf biede wol; de ‘yntellektuelen’, dy’t wol de mûle spiele oer it Frysk mar der gjin takomst foar sjogge, en, likegoed, de Friezen – de Fryskpraters – sels, dy’t net by steat binne om de skat dy’t har jûn is op wearde te setten. As te uzes de ierde noch ris skodzje sil, it sil wol net fan de gaswinning wêze. Nee, dan is it Gysbert-om, dy’t him omdraait yn syn lêste wente.



Gysbert-betinkingen komme en gean en de iene hat mear om ’e hakken as de oare. De oer-betinking is dy fan 1823. Dy hat de twadde renêssânse fan it Frysk ynlaat dêr’t de namme fan Gysbert oan ferbûn is – noch krekt op ‘e tiid, want it mei betwifele wurde oft kening Willem I sân jier letter, nei it ‘ferlies’ fan België, noch wol syn krabbel sette wollen hie op de yntekenlist foar in nije útjefte fan Gysbert syn wurk. Yn ‘Nederlânske’ eagen feroare de Fryske literatuer yn dy jierren fan in nijsgjirrige skriuwerij yn ien fan de folkstalen fan it keninkryk yn in partikularistysk en boersk ûndernimmen, dat neat fan wearde taheakje koe oan de winske heitelânske ‘ienheid’. Wat sil der anno 2016 te rêden wêze, as der wer in betinking komt? In teatrale begraffenis fan it Frysk, ûnder rezjy fan Jos Thie, of, wêrom net, Joop Mulder, mei Jan Arendz as leedoansizzer en Marijke Geertsma foar de neitiidske distribúsje fan kofje, tee, Fryske dúmkes en krintepofkes? 

‘It is the responsibility of intellectuals to speak the truth and to expose lies’, skreau Noam Chomsky yn juny 1966 yn in baanbrekkend stik oer de eskalearjende Vietnam-oarloch, dat letter opnaam is yn syn American power and the New Mandarins (1969). En ek: ‘When we consider the responsibility of intellectuals, our basic concern must be their role in the creation and analysis of ideology.’ Jawis, de oarloch tsjin it Frysk ken ek syn Johnsons, Schlesingers en Rostows, syn stilswijers en syn goedpraters, mar spitigernôch telt er amper kritikasters, tsjinstwegerers of wisberette demonstranten, lit stean Chomskys. De Fries kin it ommers it measte net skele wat der mei syn taal bart, of net bart. De oarlochspropaganda wol graach hawwe dat de Fries sels de stekker derút lûkt. Want dan hawwe ‘Hollân’ of it Nederlânsk it teminsten nét dien. En de hypnoatyske krêft fan dat follesidige oantrunen is wol sa grut, dat de kâns fan slagjen derfan aardich heger oanslein wurde moat as dy fan de hypotetyske, hast absurde, suver net yn te tinken mooglikheid fan in tredde werberte ûnder Gysberts tafersjoch. 

Dy’t de skiednis fan de striid foar it Frysk oereaget, kin yn alle redelikheid yn de lêste hûndert jier net folle oars sjen as hjir en dêr in Pyrrhus-oerwinning yn in algeduerich taalfernielen. Ja, de Afûk – mar gjin goed skoalle-ûnderwiis yn de eigen taal. De Fryske Akademy – mar gjin wittenskiplik ûndersyk nei de eigen literatuer. Kneppelfreed – mar noch hieltyd gjin rjochtspraak yn it Frysk. Europeeske erkenning – mar gjin ferwin op it analfabetisme. Elk jier prate minder minsken Frysk. Om mar te swijen oer it feit dat 90 persint de eigen taal net skriuwe kin, en ek net folle nocht hat om boeken yn de eigen taal te lêzen. De oarloch tsjin it Frysk giet troch. De kwesty dy’t de Fryske ‘yntelliginsia’ dêrby it meast dwaande hâldt is net hoe’t wy ús it bêste warre kinne, mar watfoar Gysbert-psalm de lêste Frysksprekker aansen begeliede moat op syn inkelde reis nei it multykulturele tsjerkhôf. 

Dy’t no tinkt dat ik oerdriuw, soe ik seis aktuele kwestys yn it omtinken bringe wolle. Dy kwestys litte sjen hoe faai de saak fan it Frysk der op dit stuit foar stiet en hoe’n bytsje reewilligens der is om dêr wat oan te dwaan. 

Op it foarste plak tink ik oan it, troch it nije kolleezje fan Deputearre Steaten (DS) yn syn kolleezje-akkoart (2015) oankundige ‘Deltaplan Frysk’. Dat sûnder mis troch de FNP ynbrochte ‘Deltaplan’ wie blykber in oprisping, in mistaast, in brêge te fier of in slip of the tongue, want yn provinsjale stikken wurdt dy betiteling dêrnei net mear oantroffen; it stipeplan Frysk fan DS hjit no gewoan ‘útfieringsaginda’. Der sil 10 miljoen euro nei meartalige ynstitúsjes gean (bygelyks meartalige basisskoallen en pjutteboartersplakken) en 5,5 miljoen nei de ymplemintaasje fan de Taalwet – it hoe en wat dêrfan is noch ûndúdlik. Soks kin yndie net foar in ‘Deltaplan’ trochgean. 

Kwesty twa: it ûnderwiis. Meartaligens is dêrby it biedwurd, mar oft dy meartaligens wat opsmyt foar it Frysk is de fraach. Ferline jier hawwe sa’n tachtich skoalbern eksamen dien yn it Frysk, fierrewei de measten op vmbo-nivo. Trijetalige skoallen, wêrby’t it Frysk dus yn in part fan it ûnderwiis de ynstruksjetaal is, binne al jierren it spearpunt fan it provinsjaal taalbelied mar folle seadden oan de dyk set it sa te sjen net. 

Kwesty trije: salang’t Friezen harren eigen taal net noadich hawwe om har karriêre-perspektyf te ferbreedzjen, sa lang sille ynspanningen oan de ûnderwiiskant tekoart sjitte en is it in wetter bringen nei de see. Kearn fan de saak is dat behearsking fan it Frysk in fereaske wêze moatte soe foar in politike of bestjoerlike takomst yn Fryslân; ekonomyske sektoaren sille dan fansels folgje yn it seleksjebelied. Trijetalige skoallen hawwe net earder sin as bywannear’t eksamenkandidaten it idee hawwe dat it goed foar harren profesjonele takomst is om eksamen yn it Frysk te dwaan. ‘If people can use their own language in an economically viable way,’ neffens linguïst Salikoko Mufwene fan de University of Chicago, ‘then they will maintain their language and adapt it to changes in society.’ En dat is fansels gewoan common sense. Lykwols, oan no ta wegerje de Provinsje Fryslân en de gemeentes yn Fryslân planút om fan behearsking fan it Frysk in fereaske te meitsjen foar sollisitanten. 

Nûmer fjouwer is de organisaasje Ljouwert-Fryslân Kulturele Haadstêd 2018. Wat yn it begjin in prachtige kâns like om te besykjen wat bliuwends te betsjutten foar de Fryske taal, draait út op in kultureel-kommersjeel feestje dêr’t it Frysk en de Fryske kultuer gjin rol fan betsjutting yn spylje meie. Mei lijen is de website ek Frysktalich makke, mar yn it priiswinnend bidbook siket men fergees om íen projekt mei werklike ambysjes op it mêd fan de Fryske taal. ‘Lân fan taal’ fan Tresoar en de Afûk is bedoeld as museaal ‘belibbingssintrum’, ergo, it is ornearre foar toeristen, net foar de Fryske befolking. 

Fiif: dyselde toeristen binne al sûnt de njoggentiger jierren fan de foarige ieu de belangrykste doelgroep fan it provinsjale kultuerbelied. Meidat Fryslân him mei hannen en fuotten útlevere hat oan yndustriële lânbou – in ekonomyske sektor dy’t sûnder korrizjearjend oerheidsbelied de ferneatiging fan it meastepart fan it Fryske lânskip fan gefolgen hawwe sil – bliuwt inkeld it toerisme oer as potinsjele groeisektor. Kultuer moat neffens de ‘Fryslân-marketing’ benammen bydrage oan de komst fan mear toeristen fan bûten Fryslân. De Fryske taal en skiednis helpe dêrby net, is it tinken. 

De sechsde kwesty is faaks noch wol de grutste bedriging foar it Frysk: de opfallende, suver arrogante ûnwil fan (semi)provinsjale beliedsmakkers, politisy en kultuermarketingjonges om harren plannen ter diskusje te stellen. Wa’t net oan de promoasje fan provinsjaal kultuerbeleid of 2018-ideeën meidocht, telt net mei. Sokken wurde bûten it debat – foar safier’t der praat wêze kin fan debat – holden. Yn sa’n marketing driven diktatuer krije inkeld ‘positive’ meitinkers en sjerpslikkers in poadium. Nochris Chomsky: ‘The smart way to keep people passive and obedient is to strictly limit the spectrum of acceptable opinion, but allow very lively debate within that spectrum.’ 

Boppesteande aktuele kwestys wiene faaks sa beknipend net as it Frysk noch rekkenje koe op in alerte en ûnôfhinklike Fryske beweging. Dat is net it gefal. De FNP bedoelt it goed, mar is te lyts om de trochslach jaan te kinnen en stelt him de lêste jierren tefreden mei de rol fan junior partner yn it provinsjebestjoer. De Ried fan de Fryske Beweging is foar it meastepart ek yn de provinsjale meartalichheidsyllúzje ynkapsele en foar in oar part hingjen bleaun op it Reaklif. In noch lytser part is wol aktivistysk mar tagelyk ortodoks-nasjonalistysk, mei syn wrâldfrjemde en ûnsympatike nostalgy nei liedersfigueren as Redbad en Grutte Pier, mei syn aloan ferkeapjen fan ‘Germaanske’ en Grutfryske kitsch. In realistyske en tagelyk radikale Fryske beweging bestiet net. Lykwols sil dy der al komme moatte, sille Frysksinnige Friezen Gysbert Japiks noch mei goed fetsoen ûnder eagen komme kinne. 

Sa’n beweging sil op it foarste plak folle mear wurk meitsje moatte fan it wekjen en oertsjûgjen fan de eigen Fryske befolking. Om dêr in begjin mei te meitsjen is it 350e stjerjier fan Gysbert Japiks krekt sa’n goed jier as watfoar jier ek. In ynspirearjend foarbyld dêrby is wat my oanbelanget it Winterjounenocht, sa’t dat fan 1860 oant rûchwei 1890 de Fryske doarpen bydel gie. Sa’n programma fan Frysktalich fermeits mei in brede doelgroep soe lykop rinne kinne mei in ambysjeus programma fan lêzingen en diskusjes. Op it twadde plak sille de besteande Fryske organisaasjes derfan oertsjûge wurde moatte om in kritysker koerts te kiezen yn polityk, ekonomy en ûnderwiis. Stap trije is dan oerlis mei de organisaasje fan ‘2018’, mei as doel om it Frysktalige gesicht fan Fryslân folle better sjen te litten as no yn de plannen it gefal is. 

By dat alles sille, as dat noadich blykt te wêzen, ek geweldleas ferset en boargerlike ûngehoarsumheid as aksjemiddels ynset wurde kinne. Want it giet hjir – lit ús dat skerp stelle – net om geunsten mar om rjochten. Net om freegjen, mar om easkjen. De tiid fan de frijbliuwende en neatsizzende ‘konsesjes’ oan it Frysk hat west. De tiid fan it ynkassearjen fan nederlaach nei nederlaach hat west. De tiid dat de bewuste Fries stilholden wurde koe mei wer in nasjonale en wer in Europeeske ‘taalbeskermingswet’ hat west. Deade letters hawwe lang om let deade talen fan gefolgen. It wurdt tiid om yn it discours oer it Frysk de minskerjochten serieus te nimmen: dy jilde ek yn Fryslân en ek foar dyjingen dy’t priis stelle op de frijheid om harren eigen taal te brûken yn alle segminten fan de Fryske maatskippij. 

‘Frijheid’ is yn dizzen in kaaiwurd. Wy hoege de ferneamde midsieuske ‘Fryske frijheid’, sa’t dy sprekt út de wurden en dieden fan bygelyks Edo Jongema (‘Wy Friezen witte fan gjin lien te sizzen’) en Gemme fan Burmania (‘Wy Friezen knibbelje inkeld foar God’), net perfoarst polityk-territoriaal te revitalisearjen. Dy frijheid kin better besjoen wurde as ien fan de grûnslaggen dêr’t de Fryske taalrjochten op berêste. It histoaryske Fryske frijheidsidee lit him boppedat goed ferienigje mei de humanistyske frijheidsfilosofy sa’t dy yn de 17e en 18e-ieu ûntwikkele is troch ûnder mear Descartes, Rousseau en Kant. It is de frijheid fan de minske, en syn bewustwêzen fan dy frijheid, om syn eigen kapasiteiten nuttich te brûken dy't him ûnderskiedt fan bisten, dy’t ommers as machines de wetten fan har natuer folgje. Chomsky, yn syn essay ‘Language and freedom’ fan 1970: 

To Descartes and his followers (..) the only sure sign that another organism has a mind, and hence also lies beyond the bounds of mechanical explanation, is its use of language in the normal, creative human fashion, free from control by identifiable stimuli, novel and innovative, appropriate to situations, coherent, and engendering in our minds new thoughts and ideas. 

‘Ik tink, dus ik bin’ is ek: ‘ik sprek in taal, dus ik bin’. En as in taal, yn dit gefal it Frysk, sawol yn histoarysk as yn filosofysk opsicht net inkeld de identiteit fan de minske mar ek syn kreativiteit mei bepaalt, dan is it ek dúdlik wêrom’t der yn de striid foar it Frysk minskerjochten op it spul stean. Jawis, dat feit wurdt wjerspegele troch ûnderskate nasjonale en Europeeske taalwetten en –feroarderingen. Mar sa’t ik hjir koart sjen litten haw, is it de fraach oft de Fryske polityk-bestjoerlike elite fan hjoed de dei him dêr foldwaande rekkenskip fan jout en genôch ferplichting fielt om der neffens te hanneljen. 

As dat net sa is, dan is it oan in nije, kritysker Fryske beweging om te dwaan wat Gysbert Japiks dien hat en sûnt syn neiteam as opdracht foarhâldt. Dat is: jin net del te jaan yn de finzenis, jin net sûnder sels nei te tinken te foegjen nei oarmans god, gebod en gewoante, mar jimmeroan te besykjen jins eigen wrâld en jins eigen libben stal te jaan, op jins eigen hiem yn jins eigen taal.




*

donderdag 23 juli 2015

Fryslân kan niet zonder Friese taal en geschiedenis

Bert Looper ('Friese toekomst en Fries verleden: een breekbare relatie’, Wykein, 11 juli) is op zoek naar een nieuwe Friese identiteit en meent dat taal en geschiedenis daarin een minder belangrijke rol zullen spelen dan vroeger. Het ‘Friese’ kan voortaan beter worden gezocht in ‘beleving’, ‘experience’. Met name nieuwkomers in de provincie zouden zich dan makkelijker thuis kunnen voelen in Fryslân. Pogingen om Friese identiteitsdiscussies te vangen in de taal van de regiomarketing lopen echter schipbreuk op valse aannames en zullen slechts leiden tot de productie van nog meer Friese kitsch. Wie iets nieuws over de Friese identiteit wil zeggen, zou eens kunnen kijken naar de Friese literatuur van de 19e-eeuw. Die heeft in veel gevallen een emancipatoir, egalitair, inclusief, sociaal-ethisch en antidogmatisch, non-conformistisch karakter. Zulke waarden werden in dezelfde periode (1840-1880) bovendien verbonden aan de ontwikkeling van de Friese taal. Als daar geen uitdaging voor Leeuwarden-Fryslân Culturele Hoofdstad 2018 ligt.

***********************

Is het denkbaar dat Fryslân de binding met z’n verleden verbreekt? ‘We moeten vooruit kijken, niet achterom!’

Ook al kun je zonder kennis van het verleden niets zeggen over de toekomst – toch hoor je zulke kretologie wel vaker. Heel postmodern (maar eigenlijk heel ouderwets) heet het dan dat er geen gemeenschappelijk beeld van het verleden meer is, geen betekenisvol verhaal. Vertaald naar de Friese situatie verschijnen in dat licht de domeinen taal en geschiedenis als bouwstenen van een ‘oude’ Friese identiteit, die niet meer goed bij de tegenwoordige tijd zou passen. Maar waar moet een ‘nieuwe’ Friese identiteit dan op berusten? Het antwoord op die vraag wordt tegenwoordig eerder in de regiomarketing dan in de cultuurfilosofie geformuleerd. Uit de aard der zaak richt die verkooptaal zich niet op de inwoners van Fryslân, maar op de nieuwkomers in de provincie: immigranten en, vooral, toeristen. Wat maakt dat die zich kunnen identificeren met Fryslân? De nieuwkomer heeft niet zo veel met de Friese taal, die immers de zijne niet is. En je moet toch ook prettig in Fryslân kunnen verblijven zonder dat je Fries verstaat? Kortom: exit taal als bouwsteen van een moderne Friese identiteit.

En de geschiedenis dan? Daar geldt eigenlijk hetzelfde voor. De cultuur zou zich in moderne tijden verplaatsen van het domein van taal en kennis naar dat van de ervaring, de beleving. Het Fries-zijn zou minder vaak worden gekoppeld aan de kennis van taal en geschiedenis, maar juist vaker aan de beleving van ‘typisch-Friese’ elementen, die voornamelijk in de sfeer van water, sport en landschap worden aangetrofffen. Ook de taal maakt als het ware een ‘verefteling’ door en schuift op van kennissysteem naar, eveneens, beleving. Grote kans daarom dat er een breuk zal optreden met de manier waarop we gewend zijn naar het verleden te kijken, is de gedachte. Het zou erop kunnen wijzen dat er een nieuwe identiteitsopbouw plaatsvindt, eentje die is gebaseerd op de ‘Friese experience’ en minder op wat we over Fryslân denken te weten.

Ik vraag me of de uitgangspunten van het hierboven kort aangestipte hippe marketingdenken over Fryslân en Friese identiteit wel deugen. Het lijkt me van niet. Zo is er nooit een echt gemeenschappelijk beeld van het verleden geweest, niet in Nederland, niet in Fryslân. Representaties die van het verleden worden gegeven, zeggen vaak meer over degene die ze ten tonele voert dan over het verleden zelf, dat kan ook het opstellen van een ‘Friese kanon’ niet verhelpen. Representaties van het verleden zijn het resultaat van groeps- en klassenbelangen, van politieke, ideologische dan wel religieuze zienswijzen en posities. Voorbeeld: uit mijn eigen onderzoek naar 19e-eeuwse Friese literatuur blijkt dat de in de 20e-eeuw zo versmade ‘volksschrijverij’ een interessante literatuur is, vol controversiële standpunten en perspectieven waarover nu nog steeds van mening kan worden verschild. Een gemeenschappelijk beeld van het verleden is een idée fixe; degene die het toch poneert heeft er kennelijk een of ander belang bij. Laten we dát onze nieuwkomers toch vooral goed duidelijk maken.

Ten tweede: betogen dat nieuwkomers in de provincie de Friese taal niet beheersen, en daarom slechts met moeite zouden kunnen ‘inburgeren’, raken natuurlijk niet aan het belang van de Friese taal voor de identiteitsbeleving van Friestalige Friezen die hier al wonen. Bovendien: is het niet overal ter wereld zo dat nieuwkomers worden geacht zich in enige mate aan te passen? Voor nieuwkomers uit de rest van Nederland die blijven struikelen over het Fries is niet de ‘oude’ Friese identiteit het belangrijkste struikelblok, maar waarschijnlijk eerder hun eigen, al te homogene Nederlandse identiteitsgevoel. Dat gebiedt hen te denken dat in Nederland iedereen altijd en overal Nederlands hoort te spreken.

Op de derde plaats moet worden geconstateerd dat het met name de provincie is, die in het voetspoor van de regiomarketing probeert om regionale cultuur te vermarkten met als doel de regionale economie te versterken. Maar dat provinciale cultuurbeleid moet niet worden verward met het signaleren van ontwikkelingen in Friese identiteitsvorming. Professor Goffe Jensma heeft vastgesteld dat het provinciale cultuurbeleid aan het einde van de 20e-eeuw een verandering heeft ondergaan. Cultuur als autonome waarde heeft in dat beleid plaats gemaakt voor cultuur als aanjager van de economie. In zijn artikel ‘Tussen kangoeroe en kieviet’ (It Beaken 70, 2008) schrijft Jensma:

'In nota’s als de Cultuurnota 2005-2008 (Sels dwaan!), de Nota recreatie en toerisme (2002-2010) (Verrassend Fryslân) of eerder en meer specifiek in de Notysje letterebelied uit 1989 en de daarop volgende Evaluatie letterenbeleid Provincie Friesland (1994) wordt cultuur niet langer uitsluitend consumptief aangemerkt, maar wordt juist de potentiële productiviteit positief gewaardeerd. Met andere woorden: met cultuur kan (lees: moet) geld worden verdiend.'

Daar hebben we dus de nieuwkomer te pakken. Het is de toerist, degene aan wie iets moet worden verdiend, die van de Friese cultuur komt genieten en in onze provincie zijn centen moet spenderen aan hotels, restaurants, musea en dagtripjes. Toeristen zijn de belangrijkste, nee, de enige doelgroep van het ‘Fryslân als experience’ denken.

Is het nu zo dat Friessprekende Friezen hun eigen taal en hun blik op de geschiedenis maar wat minder belangrijk moeten vinden, omdat de toerist anders wegblijft? Kunnen de domeinen van taal en geschiedenis en die van de ‘experience’ niet naast elkaar bestaan? In de praktijk doen ze dat toch al? Of betekent het, dat Fryslân zich slechts met zijn eigen taal en geschiedenis bezig moet houden voorzover die belangstelling zich makkelijk en toegankelijk laat verwerken in ‘experiences’? Moderne regiomarketing – hetzij door de provincie geïnitieerd, hetzij door Culturele Hoofdstad 2018 – wil afrekenen met een blijkbaar als contra-productief en als ballast ervaren Fries verleden, ongeveer zoals de dichter Fedde Schurer in 1946 met zijn ‘bining forbrutsen’ probeerde een einde te maken aan de dienstbaarheid van de Friese literatuur aan de Friese taal en denkbeelden over de Friese geschiedenis. Het zal ertoe meewerken dat het hedendaagse Fryslân zich meer en beter rekenschap geeft van z’n verhouding tot Europa. Dat is het populaire verkooppraatje.

Maar wat gesuggereerd wordt, is in feite een proces van identiteitsvernietiging. Niet de identiteit wordt immers genegeerd van de toerist die bootjevaart op de Wadden of in een Terschellingse duinpan van een duurzaam Fries biertje geniet, maar van de Fries die hier woont. Die wordt buiten het debat over de toekomst van Fryslân gesteld. Inderdaad doet CH2018 dat ook al. Dat evenement schijnt aan de opbouw van nieuwe en gemakkelijk toegankelijke identiteitskenmerken de voorkeur te geven boven het voortborduren op de ‘traditionele’ Friese identiteit, die immers buitenstaanders in de kou zou laten staan. Regiomarketing parkeert de Friese taal en geschiedenis in een doodlopend steegje, maar geeft ruim baan aan Friese kitsch die voor nieuwkomers en toeristen bedoeld is en tot overmaat van ramp ook nog tot de gewenste ‘experience’ kan worden gebombardeerd. Zonder ‘experience’ geen nieuwkomers met euro’s. De Friese cultuur – of cultuur in Fryslân, wat u maar wilt – is met zo’n ontwikkeling allerminst gediend. Het resultaat kan immers alleen maar zijn: nog meer cultuurcommercie en nog mínder cultuurproductie.

Dat de productie van Friese kitsch al lang een politiek-bestuurlijk speerpunt is, valt ook af te lezen aan de vernoeming van grote publieke werken in Fryslân. Zo zijn er een ‘Richard Hageman Aquaduct’ en een ‘Margaretha Zelle Aquaduct’ gekomen in de Haak om Leeuwarden, genoemd naar artistiekerige personen die geen andere verdienste voor Fryslân hebben gehad dan dat hun gebeente er ter aarde verscheen. Werk van Laurens Alma Tadema zal worden getoond in het Fries Museum in 2018 – ook van hem zijn geen nadere verdiensten voor Fryslân bekend. De Nederlandse nieuwkomer/toerist/belever kent hun namen, dat is alles.

Maar marketing mag toch niet de toon zetten in het nadenken over identiteit? Laat ik daarom ook eens een uitstapje maken naar het terrein van de literatuur. Wie in de Friese literatuur terecht wil voor vragen over Friese identiteit, stuit behalve op Fedde Schurer bijvoorbeeld ook op een interessant complex van 19e-eeuwse teksten dat door latere literatuurambtenaren badinerend is bestempeld tot ‘folksskriuwerij’, volksschrijverij. Identiteitsaspekten in het werk van Harmen Sytstra, Waling Dykstra, Tsjibbe Gearts van der Meulen en Hjerre Gerrits van der Veen hebben in veel gevallen een emancipatoir, egalitair, inclusief, sociaal-ethisch en antidogmatisch, non-conformistisch karakter. Zulke waarden werden in dezelfde periode (1840-1880) provinciebreed verbonden aan de ontwikkeling van de Friese taal, als schrijftaal in boeken en tijdschriften maar ook als mondelinge overdracht, plaatsgrijpend in café’s en op bovenzalen in vele tientallen dorpen. Daar ligt een interessante parallel met het heden. In plaats van de Friese taal en geschiedenis zoveel mogelijk te negeren, zou CH2018 er goed aan doen te reflecteren op bijvoorbeeld de mobiliserende kracht van het Winterjounenocht en de relatie tussen de zojuist genoemde waarden en een moderne Friese identiteit.

Wat ook uit de 19e-eeuwse literatuurgeschiedenis kan worden geleerd, is de uitsluiting van de Friese literatuur door de Nederlandse. Centralistische staatsopvattingen hebben er vooral na het verlies van België in 1831 toe geleid dat de band tussen de twee grotendeels werd doorgesneden, waardoor de Friese literatuur achterbleef en op zichzelf werd teruggeworpen, gedaald in waardering, gedaald vooral ook in zelfwaardering. Een dergelijk agressief centralisme dreigt anno 2015 opnieuw, maar nu is het louter van culturele aard. De Friese taal wordt gereduceerd tot een toeristisch belevingsproduct, dat wil zeggen, zij is weer terug bij af. Fries is weer synoniem met folklore. Wanneer zullen Provinciale Staten zich rekenschap geven van deze ontwikkeling? Het gaat in tegen letter en geest van alle nationale en Europese taalbeschermingswetten – wat tegelijkertijd de loosheid, het marginale karakter van het officiële meertaligheidsdiscours blootlegt.

Nu ‘2018’ de urbane toerist naar Fryslân moet lokken, en hem zal laten zien hoe internationaal en modern de nieuwe Friese identiteit is, zijn de steekwoorden op de kaart zetten, duurzaam, doe-het-zelf, natuurliefhebber, vredig en speels met water. Het nieuwe en evenzogoed nog arcadische beeld biedt slechts ruimte aan die cliché’s, die zich laten vermarkten en zich probleemloos laten inpassen in een universeel of Europees of gewoon Nederlands kader. Voor wie werkelijke ‘eigenheid’ zoekt, voor wie culturele diversiteit hoog in het vaandel heeft, hebben ze niets creatiefs toe te voegen, noch kunnen ze dienen als aanzetten tot een mentaliteitsverandering onder de Friese bevolking. Ze leiden wel tot bestendiging, via de afstemming van cultuurpolitiek op cultuurmarketing, van de bestaande sociale posities, machtsverhoudingen en dus ook taalonderdrukking.

Er zit dus een centralistisch en zelfs reactionair randje aan de huidige regiomarketing van Fryslân. Kijk bijvoorbeeld eens goed naar het aanwijzen van een onwenselijke tegenstelling tussen ‘Friese cultuur’ (oud, slecht) en ‘cultuur in Fryslân’ (nieuw, goed). Het bestaan van een Friestalig cultureel systeem wordt blijkbaar ondervonden, niet als een rijkdom, niet als een voorbeeld van de zo waardevolle Europese culturele verscheidenheid, maar als een pijnlijk dilemma, een patstelling waarin CH2018 de gewenste doorslag zal geven ten faveure van de ‘cultuur in Fryslân’. De cultuurmarketing in het tijdschrift De Moanne is daar al de aankondiging van. Ik zou liever een heel andere voorstelling van zaken geven. Het debat over Friese cultuur is in essentie een politiek debat, dat over cultuur in Fryslân slechts een commerciële show. De vraag is: op welk podium wil men spreken?

(Friesch Dagblad, Wykein, 18 juli 2015)