De hûndert dagen fan It Nut

 

Se hawwe west, de hûndert dagen fan it publykskulturele sirkus Arcadia, edysje nûmer ien. Hûndert dagen fol mei ‘lokaal en ynternasjonaal moais’, sa’t de mar heal en bytiden yn min en stiif Frysk oersette webside oankundige. De ‘tiid om te belibje’ is wer foarby.

Fragen as ‘is it hjoedtedei noch mooglik om in ideale wrâld te skeppen’ (Paradys), motiven as ‘de needsaak om oars nei de relaasje tusken minske en natuer te sjen’ of ‘te weitsjen oer generaasjes dy’t noch komme’ (Bosk) en observaasjes as ‘de ierde waarmet op, it klimaat feroaret’ (IIs) stiene sintraal.

It publyk wie, seit men, entûsjast, de ‘makkers’ bliid en de provinsjale jildsjitter tefreden. Mission accomplished.

Wat fansels opfoel oan it programma wie it hege didaktyske gehalte fan it hiele projekt. Net dat der net genôch mei fan alles en noch wat boarte waard. Mar hieltyd waarden de kulturele aktiviteiten yn it ramt set fan bewustwurding. Soest ek sizze kinne: folksopfieding.

Oan alles hong de rook fan de âlde Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen. Yn de njoggentjinde iuw – It Nut bestiet oars noch altyd – wie dy feriening fan begoedige boargers deropút om foaral de ‘lagere standen’ beskaving en winsklik sosjaal hâlden en dragen by te bringen. In yn it each rinnend ferskil is lykwols dat de aktiviteiten fan It Nut bestuivere waarden troch hûnderten fan lokale ôfdielingen en har leden. Wylst Arcadia tarje koe op in sa’t it liket ûneinich djippe oerheidssubsydzjepot.

Om 1850 hinne hiene de Nederlânske en Fryske oerheden noch gjin middels om brede lagen fan de befolking te berikken mei ideeën oer bestriding fan maatskiplike misstannen en befoardering fan maatskiplike idealen. In krante koe 99 prosint fan de gewoane lju net betelje. Doedestiids kaam it oan op partikulier inisjatyf, tsjerken en kulturele ferieningen om de befolking sin foar it it goede, it wiere en it moaie by te bringen.

Hjoeddedei is dat ien, twa, trije slaggen oars. Wy lêze kranten. En as wy dat spitigernôch net dogge, dan harkje wy wol nei de radio, sjogge nei de televyzje, dikerje op ús mobyl, binne ferslave oan Instagram, Facebook en YouTube. Oerheden yn ús tiid hawwe bergen en bergen mooglikheden om polityk winsklike boadskippen te fersprieden.

Wêrom moat dat dan ék noch fia stjoerde keunst en kultuer? Hoesa moat ús provinsjaal regear my mei djoere publyksmanifestaasjes ynpiperje dat stêden opknappe fan mear grien? Dat it klimaat opwaarmet? Dat wy de natuer leechrôvje? Dat wy de boaiem útrûpelje? De greidefûgels ferjeie, de bysûndere plantsjes fertraapje, ús rintmasterskip net wiermeitsje?

Dat allegear wist ik ommers al lang. De boarger fan 2022 is net deselde as de boere-arbeider fan 1851. Mar dy stuts – as er Frysk lêze koe en immen joech him ris in Fryske Húsfreon – bygelyks út Waling Dykstra syn ferfolchferhaal ‘De winskhoed fan Fortunatus’ op dat de earmoede op it plattelân ék te krijen hie mei de pronksucht fan de boeren. Dy lies net inkeld dat er sparje en garje moast foar minne dagen. Of dat it wichtich wie dat syn kroast nei skoalle gie. Mar dy koe fan Waling-om ek opsnuve dat er rjocht hie op in fatsoenlik lean.

Wat dat oanbelanget, hie de troch de idealen fan It Nut ynspirearre folkskeunst yn it midden fan de njoggentjinde iuw bytiden in aardich minder braaf en in folle politiker karakter as deselde soarte fan ‘keunst’ tsjintwurdich sjen lit. Wilens is it wol iroanysk dat it negative klisjee dat yn de tweintichste iuw troch lju as Douwe Kalma en nei de oarloch ek troch literatuerwittenskippers oan de Fryske Akademy fan de Fryske ‘folksskriuwerij’ makke is, sokke opfallende oerienkomsten hat mei de tsjintwurdich sa priizge folksbeskaving fan Arcadia. Tiden hawwe tiden.

Likegoed soe it te winskjen wêze dat de folgjende edysje fan Arcadia, watfoar namme dy ek mar krije mei, him ris ôffreegje soe wat it ferskil is tusken keunst en polityk útdroegen didaktyk. Hoe’t publykskeunst wérklik maatskippijkritysk en ‘de eagen iepenjend’ wêze kin. Hoe’t it net in sabeare mar in echte foarhoederol spylje kin.

Te freezjen falt dat moderne ‘makkers’ dêr hielendal gjin nocht oan hawwe. Dy foarmje har ideeën neffens de prioriteiten fan de politike subsydzjejouwer. Har hannel draait, lykas dy fan de moderne boer, op oerheidsjild. Mar echte keunst wurket oarsom. Dy soarget dat de jildstream him oanpast oan de ideeën fan de makker. Of dy wurket sa’t Waling Dykstra wurke: sûnder ek mar in stoer fan de provinsje op te striken foar syn skriuwerij en foardragerij.

Wat soe der dan in frisse, Fryske wyn oer Fryslân waaie kinne!

*

Abe de Vries is einredakteur fan it Friesch Dagblad. Hy skriuwt kollums foar De Nije op persoanlike titel

Ut: De Nije 4-3 (2022)

In Tsarskoye Selo [Anna Akhmatova]

I

Hynders yn galop de leane del,

har lange moanjes kjimde weagen.

Doarp fan riedsels, hoe’tst my kwelst,

it leafste plak waardst yn myn eagen.


Frjemd: de siele woe ferfolling,

mar smoarde suver ûnderweis;

en no bin ’k ek sa’n boartersding

as myn freon de papegaai.


Sjoch, ast wolst, ris goed my oan;

gjin spoar fan pine draacht myn hert.

Mar ’t lêste ljocht hat it bedoarn;

en wyn fan see; it wurd ‘fertrek’.


II

Myn dûbelgonger fan glêd moarmer

leit langút by dy âlde es,

lit syn each oer ’t wetter doarmje,

harket nei it risseljend bledt’.


Wylst de buien sparkjend waskje

de roofkes op syn wûne wei…

O, do kâlde, wite, efkes wachtsje,

aansen wurd ik moarmer mei.


III – Poesjkin

As jonge sombere er oer dizze leanen,

pandere ellindich op ’e marswâl.

In ieu al koesterje wy syn gean en

geroft fan stappen boppe-al.


De rûge tekken nuddels dy’t

grûn en stobben ôfdekt hjoed…

Dêr lei syn be-ezelsearde Parny,

en hjir, syn trijekante hoed.



[Anna Akhmatova, 1911]

'Sprek net fan it noarden en syn drôfenis' [Anna Akhmatova]

Sprek net fan it noarden en syn drôfenis

en freze en lilkaardich lot.

Want wier dit is reden foar in feest:

do en ik, ús wegen skiede hjoed.

Lit mar sitte dat de moanne ús net achterfolgje sil

en de dage dat do en ik inoar net treffe.

Ik sil dy bestjalpe mei geskinken, myn leaf,

fan it slach dat net ien oait sjoen hat.

Nim myn wiffe, dûnsjende wjerskyn

yn it glinsterjende glês fan in stream;

nim myn gapjen nei de grutte, dûzeljende stjerren

sa’t se falle út har himelske stilstân.

Nim myn stim, nim syn wurch, tebrutsen wjerlûd,

oait sa simmersk, jeugdich en nij…

Nim myn geskinken: se helpe dy te harkjen

sûnder sear nei it ratteljend fûgelt

yn ’e wiete oktober fan Moskou;

om hjerst syn trystens te feroarjen yn ’e sleauwens

en it swiet fan maaie… O, myn ingel,

tink oan my, tink oan my oant de earste

snieflokken begjinne oan har wals yn ’e loft…

.







[Anna Akhmatova, 1959]

Utdragerij

Altyd kâld yn ’e opslachloads. Hoe’t it dêr rûkt:

triemige rook út fersleine libbens har swarte gat.

Ferhuzers (‘movers’) bringe doasfollen boeken.

Sketskes yn wetterferve dêr’t flyt op dien is,

grif mei bewûndering fan ’e famylje as lean:

yttafels mei pannespoaren, in knap pear toffels

fan in beppe, om yn âlde styl it hûs troch te gean.

In lêslampekap, spikerbûger, longhornspegel,

leechhelle pheauteaulisten, stofsûger. Klap op

bange bric-à-brac en mak makke boartersguod.

Wa’t goed harket, heart it tsieren fan lytse bern

om de dino dy’t alle oaren hûd en hier opfret.

Gjin mankemint? Dêr kinne wy net foar stean,

seit in achter de moade klaaide smelle paspop

fan it wrâldwiid wurkjende recycleconcern

en tikt op in typmasien de letters en de sifers yn.

Yn in achterôfhoeke fyn ik de ferjitten wurden –

de prizen ynklusyf ezelsearen en fingerprinten –

dy’t nimmen willemoeds noch yn ’e mûle nimt;

dy’t nimmen as manna langer út ’e pinne rinne,

dy’t nimmen yn winkelstrjitten wer winne kin.

O, jimme Brolsma’s, Braaksma’s, Brattinga’s,

jimme Boersma’s, Bruinsma’s, Bottema’s –

hoe kringe de weidiene dingen om jim hinne.

En dat is noch mar de twadde letter fan ’t (t)abee.

Yn dizze ûnûntkombere, sombere draaistream

is de big bang gjin libben tebinnenbringen mear

en wa sil ’t him euvel nimme dy’t hjir sneuvelt.

.

In nacht yn 'e neisimmer

                   Sara Regina Wouters Cloppenburgh

                   (1/4/1829 – 12/8/1849)



Sis my, Regine, hoe is ’t dy fergien?

Wat ha de stjerren boppe de seedyk dy sein?

Hasto op moannen, fiere planeten stien?

De Molkwei bereizge yn in bolderwein?


Wy twaën rûnen lâns de Roppert en de Ried

te doarmjen yn in dûbeld himelsk bestel:

op ’t wetter blonken Gods ljochtjes sa blier

as yn, dêrboppe, Syn ferrifeljend hielal.


In bûkeblêd oan in prikje wie dyn seil.

Dyn freon de wyn kaam oan, dyselde jûn,

en blies dy nei de iepene mûle fan it heil.

Hoasfuotlings, oer djipten sûnder grûn,


bist gien, moedich, mei in blink ta brûs

om de tehavene stjûne fan dyn skip,

mei ljochtsnelheid lansearre troch de slûs

op stjerrereis. Regine – hoe wie dyn trip?


En ik? Ik ha mysels, lang lyn, ferlern,

yn idelheid ferdien, útliend en ferkocht

oan myn ûnwisse, barste, skoarre stim

dy’t hjir op ierde om dyn antlit socht.


Dyn trekken seach ik yn elk iepen gesicht

en elk iepen gesicht wie my in dream,

in dream, dreamd oer dy yn in gedicht;

in blêd, in fallen blêd fan in bûkebeam.


Wat baazje ik – gjin minsk trêdet neist my.

De neisimmerblêden út ’e boupleatstún,

se wiggelje my, nei al dy tiid, noch foarby,

wêrhinne ik rin, wêrsanne ik strún.

.

Bertegrûn [Anna Akhmatova]

              Yn de hiele wrâld gjin folk dat sa’n bytsje gûlt.

                               Sa grutsk, sa ienfâldich binne wy.



Wy drage it net yn medaljons mei ús mei,

yn lieten oer syn leed litt’ wy gjin trean

en smite ’t hearlik Eden der net om wei.

It rekket net ús bitter sliepen gean.

Fansels dat it gjin merk of hannel fynt,

net iens ús hert hat soks, hoe soe ’t, betocht.

Syn byld is ’t net, dat ús de eagen bynt,

al binn’ wy bidlers, siik, ta swijen brocht.


’t Is de drek oan ús skuon, ’t is de dridze,

’t is it sân op ús tosk, it is krún.

’t Is it klear, suver grom dat wy tegnidzje,

dat wy stampe, dat wy minge en knipe ta pún.


Mar wy neame it ús eigen, om’t op in dei

it him iepenet, ús ûntfangt en feroaret yn klaai.

.

It Lelylineliet

Sy riidt yn nacht syn lêst kertier

mei faan en findel fan minister;

rombomt se soms as beiaardier

yn in ûnfoech en vogue register.

     Ek strykt se salve oan har wurd

mei flaaikjen en mei segeningen;

wit spoartrajekten ôf te twingen

     mei lippetsjinst by hite hurd.


Yn alle waar, oer ’t wide fjild,

oer keale dún en deade heide,

jeit har ’t begear nei ’t grutte jild

yn koarter tiid nei griene greide.

     It bist – it hâldt net ho by nacht –

syn riidster bringt de ticketprizen

de poarte troch fan frije Friezen.

     (Har glimk oerwint de hûnewacht.)


Noch foar’t de hoanne oan it hôf

begjinne kin ‘oerein!’ te kraaien;

dus, foar’t sinneblinken oer it lôf

op ekers tún en boulân saaie –

     har skym, yn niis noch tsjusternis,

ûnthjit de swakste foarst présence

as adviseur par excellence.

     En docht dan wêr’t se stjer yn is.


Justine – sa’t se, sei se, hiet –

sjongt foar de foarst by it lemieren

in modzich, brodzich treintsjeliet,

oant him it sop begjint te sieden.

     ,,Regaad hjirmei!”, ynienen brút.

Ydwine sil er potsen brouwe?

Mar hy ferjit syn dimmen frouwe –

     gesante strûpt har nachtjak út.


De minsken sizze oer har foarst:

,,Wat kening ha wy ús oanhelle?

Wat is dat foar in slap hânswoarst,

ha wy foar sok in sûch betelle?”

     Tsientûzen rize út it slyk,

yn alle flekken mar te finen,

ree om fûl te striden foar Ydwine,

     fan Slikenboarch oant de seedyk.


In wekker liedsman riedt de grap;

Justine wol har lânslju roppe.

Om jinsen stedske wentekrapt’

moat ’t hele Fryslân yn ’e groppe!

     Sadree’t se kenings riefrou wie,

de liaison wie kâld beslikke,

soe ’t heitelân syn taal ynskikke,

     oant noait in Frysk wurd wer bestie.


Ydwine-leaf sit gaueftich fêst

yn ien fan kenings stege stinzen;

ferskoatt’le en gjin foarst ta lêst

dy’t achtet net it folk syn grinzen.

     In toer ta blokhûs oait bestimd,

in tochtich hok, in sneu ein libben,

wylst ljidske moaiskyn en har sibben

     de molke yn ’e mûle rint!


In nacht mei stoarmjend straffe wyn.

Fersetslju brekke om Ydwine

yn ’t swierbewekke tichthûs yn.

,,Wat rêdt ús fan dy Lelyline?”

     Yn triennen andert wize frou:

,,Perfoarst gjin deputearrepraatsjes,

foarfêst gjin Hollânske dukaatsjes –

     mar goedweihinne Fryske trou.”


Mei gripe, heafoark en mei bots,

mei skeppe, skoffel, slaai en bile

en stientsjelizzers giet it los:

tsientûzen boargers yn ’e file!

     om ’t lilke bist fan in tiran,

dy’t harkje wol noch omstean leare,

foar iens en altyd op te kearen

     by Bantegea bûten fredeban.


In slach by kenings twadde slot,

te pronkjen set oan ’t wetter Paezens

lâns ’t paad nei ’t lytse Moddergat,

bringt gau it boargerskeel ta klearens.

     Ja, elk bestel dat lju útkiest

dy’t, gryslik slij nei jildopstriken,

bepleitsje Hollâns nijbouwiken:

     dy stjerre falt, dy kears ferkniest.


De revolúsje is in feit!

De kroan komt oan ’e koarte leie,

Ydwine wurdt foarstinne wijd,

Justine mei yn knopen waaie.

     Wat leart ús dit grouwélich dicht?

Gjin hearskers sille wy ferneare

dy’t tsjin ús âlde sin regeare

     foar Fryske taal. En foar rom sicht.

.

Foar dy

Om ús fêste trêd yn ’t earste rinnen

   fuort te setten, wa wit wêr,

om itselde noait net weisjen kinnen

   by in misstap hjir of dêr;


om it skeamel omslach dat wy winne

   te behâlden op ús reis,

om yn ’t gean in botsen te bespinnen

   út deselde flarde fleis;


om ús kroast nei jierren grut te krijen

   mei in wurd twa wize rie,

om har net te flaaien, noch te mijen,

   mar te lieden nei de died;


om te praten mei deselde mûle,

   stom te stean foar ’t selde stik,

om te skriemen by de swarte kûle

   asto earder swijst as ik;


om te mienen, by it lot útlizzen,

   dizze kear hat gjin foarby,

om ús mem, postúm, it oan te sizzen

   dat ik earder fleach as dy;


om úteinlik yn it boek te lêzen

   wat it krekt betsjutte mei

om tegearre broer en sus te wêzen,

   heel de koarte libbensdei.

.

Carrickfergus yn 'e fierte

’t Wie justerjûn – de hjerstmoannejûn

flijde syn jurken oer de pearse sambuca nigra,

doe’t ik in âld Iersk folkslietsje hearde,

en ik tocht oan dy. Oan dy! in amerij,

myn noait desperearjend moedich breidske.


Ik hie it as in bij yn ’e blommen by dy;

nee, as in wjerweide op ’e sjempôt,

as in houtdo yn ’e flearbeien.

Mar ’k wie ek in kniper oan ’e line,

in kweltse platpoat foar de tsjilploech,

in muntsjesiker op in tsjinstribbige jikker –

it libben wierre tsjin en mei.


Doe die ik it achterkeamersrút wer ticht.

Hjoed ha se my fiif kear yn ’e earmen prikt,

foar’t in willige ier sei, lit my mar bliede.

Wa wit wat eintsje bestean noch bliuwt?

Jûts ik in nudle yn myn murch,

dan bestean ik noch wol even

en wit ik op slach wer wat wy

(mei gjin inkeld rjocht dêrta!)

as deagewoan beleefden.


De see is breed by Carrickfergus

en einen swimme kin ’k net mear.

Fleugels om te fleanen bin ’k brek

en elke boat dy’t driuwe wol slacht lek.


Wat tij, lot en tiden skiede, wa sil ’t heel wer meitsje?


Inkeld dizze waarmste, justjes oerstjoere groet

ferstjoer ik nei dyn lippen,

likegoed foargoed.




.

De pearse inketfisk

Dat ik no wol yn Wenen wêze woe,

mei dy, al wie it inkeld mar om

de donkerpearse inketfisk te sjen,

dy’t, legato, as in pompende long,

troch it opwaarme wetter dûnset

fan it glêzen Haus des Meeres

op it filmke datst my stjoerdest.


En, myn flewielen Hofburg-prins,

dan mei dy de Donau lâns rinne,

de slachier-rivier yn myn búk,

om in freonepetear te begjinnen

mei dy en dines, en datst samar

op dyn Pietro Guarneri fan Mantua

him ridels Frysk hearre litte silst.


Mar ik bin hjir. Ik helje in doek

oer foto’s dy’t my oerbliuwe

yn myn âld boek fol riedlingen.

Hingje slingers oer ’t stikeltried

yn ’t Noarderleech en sjong mei

Schubert yn ’e bedelte fan ’e dyk.

Ik lit myn soan nei fierten driuwe


fan twadde reprises, tredde helten.

Njonkelytsen falt oer my de jûn.

En wis, sa slim is ’t wier net – mar

datst net witte silste wat ik sis,

om’t stom myn stimme bliuwt en

’t each wurdblyn. Altyd skuldich,

myn lyts wyt wûnderknyn.




.

Eastersk lânskip mei powerlifter

Ik kin net sizze wa’t de twadde each-

appel is dy’t ik mei bliere eagen seach;


it jonkje mei in cowboyhoed op ’e kop

wol yn ’t no libje, en libje út ’e folop.


As mûnts dy’t mei ’t universum boartet,

wol er net yn eigen tosken bite moatte,


om himsels te kennen as in Lytse Pier,

op readfinnen fiskjend yn ’e Giele Rivier,


of as swiertiller oan trijehûndert pûn,

him fan hûs út tafallich te tillen jûn.


As begjinnend ekspert yn ’e alien gaze

is er stjerrereiziger yn syn happesjees,


grapkejeiend oer bybaan en Dasein

achter in feechmasine by Albert Heijn,


of, op skoalle, in abbekaat fan ’t ôflearen.

Myn twadde soan slagget alle kearen.


Soe ’k net witte wa’t er wol en net is?

Myn siele, myn lampe, myn tsjusternis?


Hy seit it al syn dagen Boeddha nei:

,,Gjin wei rint nei it lok; it lok ís de wei.”




.