donderdag 30 november 2023

Yn it belang fan in transparant prizeproses


Yn ús provinsje kinst skriuwe watst wolst. Dat de keizer gjin klean oan hat. Dat de sinne hjir yn it easten ûndergiet ynstee fan opkomt. Dat de diken op trochbrekken stean. Dat prestizjeuze prizen freegje om transparante prosedueres. It nuete skriuwers- en bestjoerdersfolkje jout syn mûs in tút, syn hûn in skop, syn kat in aai, en alles bliuwt krekt sa’t it wie.

Ik wit net wat wy de lêste jierren allegear wol net mei de Gysbert Japicxpriis belibbe ha. Of net wier, ik wit it wol.

In útjouwer jout ien fan syn eigen skriuwers de priis (2007). Anne Feddema dy’t ’m takend krijt (2009). In advyskommisje dy’t advisearret om ‘de Gysbert’ tenei te beheinen ta in oeuvrepriis (2011). De advyskommisje besteget 100 wurden oan it priiswinnende boek (2017). In bestjoerslid fan de Fryske beweging hâldt de laudatio (2019). In aktrise en in kommunikaasje-adviseur hawwe in sit yn de advyskommisje (2021). De ûnreglemintêre bekroaning fan op in webside en yn kranten los publisearre gedichten (2021). In advysjekommisjelid wurdt beneamd dat mei ien fan de grutte gadingmakkers in histoarje fan problemen hat (2022). De priis wurdt útrikt net troch de deputearre fan Kultuer mar troch dy fan Taal (2023).

It is wier: in pear skriuwers hawwe ien, twa kear oan ’e bel lutsen. Dêr kaam oerlis op it Provinsjehûs achterwei. De deputearre hearde doe in útstel om in brede Gysbert-ried fan in man/frou as tweintich oan te stellen foar de advisearjende taak.

En it is wier: it hat allegear neat opsmiten. O ja: de provinsje hat de priisferoardering sadanich wizige (2022), dat no twa fan de trije advyskommisjeleden troch Tresoar en Akademy frege wurde, en it tredde moat ‘út it fjild’ komme fia in foardracht. De earste kear dat soks wêze moatten hie, ferline jier, kaam der lykwols gjin foardracht ‘út it fjild’. It tredde kommisjelid waard gewoan wer fia de âlde rûte oanlutsen.

Dat tredde lid wie Jelma Knol, eks-redakteur fan de Friese Pers Boekerij en redakteur fan it semi-literêre tydskrift ensafh. Oer dy ûngelokkige beneaming, alteast, yn it ljocht fan it belang fan in transparant prizeproses, haw ik hjir wat skreaun. As reaksje op in kollum fan Pieter de Groot yn de LC, dy’t wer reagearre op de kommissaris fan de Kening, dy’t him ôffrege hie wêrom’t proazaskriuwer Hylke Speerstra de priis noait krigen hie. In pear dagen letter skreau Bert de Jong yn de Moanne ek wat oer de gong fan saken. En noch in pear dagen letter kaam der in stikje fan ien fan de oare redaksjeleden fan ensafh.

Wylst ik myn stikje skreaun ha yn it belang fan in better prizeproses, skreau De Jong syn stikje sa te sjen yn it belang fan Speerstra – alteast, dy hie er de priis graach tahawwe wold. De Jong meldt boppedat eat dêr’t ik gjin weet fan hie, en wêrfan’t ik my ek ôffreegje hoe’t er oan syn kennis komt. Nammentlik dat de advyskommisje 2023 net ienriedich wie, om’t Knol neat witte woe fan Speerstra syn boek. En dat, mei de winsklikheid fan in ienriedich advys yn ’e achterholle, Speerstra syn boek doe fan de list mei gadingmakkers kukele is.

Kin bêst wêze dat it sa gien is. Mar it is net sterk om soks sûnder bewiis út te hâlden.

Ek it stikje op ensafh.nl sit in nuvere rook oan. Steller nimt ynienen de funksje fan tsjinstklopper op him en mient dat in kommissaris gjin ferbazing uterje mei oer it bytsje prizen dat in auteur tafalt – steatsbemuoienis! Mar dêrnei blykt syn werklike motivaasje: it beskermjen fan syn kollega-redaksjelid anneks advyskommisjelid. Hy jout ta noait in boek fan Speerstra lêzen te hawwen, mar praat likegoed oer ,,it ûntbrekken fan literêre kwaliteiten”. Ek al is it oanbelangjende boek yn beide Fryske kranten besprutsen troch harren literêre resinsinten. Ek al wiene dy beide resinsinten tige optein oer wat se lêzen hiene.  

En dat wie it dan wer. Stoarm yn in glês wetter. Reaksje fan Tresoar? Nee. Fan de Akademy? Nee. Fan de provinsje? Nee. Fan oare skriuwers of dichters dy’t wolris blogge of kollumskriuwe of op in oare manier opinys ferspriede, Koos Tiemersma, Jaap Krol, Henk Nijp, Piter Boersma, Arjan Hut, Syds Wiersma? Nee, nee, nee, nee, nee en nee. 

En wat rimet op FNP? 

Ochearme Gysbert, ochearme Fryske literatuer.


zondag 26 november 2023

'Zijne gedichtjes hebben veele verdiensten'


Oer ‘In dei yn de neisimmer’ fan Harmen Sytstra

 

Harmen Sytstra (1817-1862) is yn de Fryske skriftekennisse foaral in museumstik op de ôfdieling kultuernasjonalisme. Neffens ûnder mear Douwe Kalma en Eeltsje Boates Folkertsma hat er de earste en iennichste Fryske skriuwer yn de njoggentjinde ieu west dy’t sokssawat as syn Frysk-nasjonale taak ferstie. Dat oerhearskjende kultuernasjonale perspektyf, dat foar de Twadde Wrâldoarloch mien wie ûnder sawol Jongfryske as ortodoks-protestantske skôgers, hat ús lykwols fierhinne it sicht weinaam op oare aspekten fan syn skriuwerskip, sa’t ik op ferskate plakken útholden ha, ûnder mear hjir en hjir.

Sytstra hat behalve op it Frysk-nasjonale mêd ek op oare flakken in, wat ik neamd ha ‘ideology-fernijer’ west. Syn wurk kin ek lêzen wurde as in paadsljochtsjen foar sawol it him yn de fjirtiger en fyftiger jierren fan de njoggentjinde ieu ûntjaande ‘Fryske realisme’ mei syn sosjale krityk, likegoed as foar it yn dyselde jierren tanimmende Frysk-literêre ferset tsjin de mear fûnemintalistyske streamingen yn it protestantske leauwe.

Sawol de ‘sosjale Sytstra’ as de ‘frijtinker Sytstra’ komme wy al tsjin yn syn debút, de yn septimber 1841 by boekhannel en útjouwerij Ypma yn Frjentsjer ferskynde samling ferhalen en fersen dy’t er de titel Tsien tuwsen uwt de lottery oaf Jouke Rommerts scriften meijoech. Sytstra, berne yn Mullum yn in arbeidershúshâlding, hjitte doe noch fan Zijlstra; letter feroare er syn namme om’t er miende – hy wie al gau in weesbern - dat syn heit dy net goed trochjûn hie by de boargerlike stân op it gemeentehûs fan Barradeel yn Seisbierrum.

Gedichten út dat debút lykas ‘De koalferkeaper’ en ‘Jidsom’ binne skreaun út it perspektyf fan de lytse man wei en befetsje stikelige sosjale krityk. Grif hawwe it mei dy teksten west dy’t de jonge Froubuorrenster Jacobus Hoitsma en dy syn maat Waling Dykstra sa bot oansprutsen, dat se sels yn it Frysk begûnen te skriuwen. Dykstra hat yn in brief oan syn maat Tsjibbe Gearts van der Meulen oanjûn hoe’t Hoitsma en hy sels, wierskynlik yn 1837 of 1838, troch Sytstra syn earste skriuwerij ynspirearre rekken.

My giet it yn dit artikel lykwols om in blik op Sytstra syn foarstap yn wat letter de ‘frijsinnichheid’ hjitte soe: it lange fers ‘In dei yn de neisimmer’. In soad is der doedestiids net oer skreaun. Yn de iennichste resinsje dy’t ik fan Tsien tuwsen fine koe, yn de Ljouwerter Krante fan 24 septimber 1841, wurde gjin gedichten mei namme neamd. Resinsint O. meldt inkeld dat Sytstra syn ‘gedichtjes’ ‘veel verdiensten’ hawwe, en ‘[h]et geheel kan naast de Lapekoer [fan de Halbertsma’s] eene waardige plaats in onze Friesche Letterkunde bekleeden’.

Ek al kin dy ‘waardige plaats’ net jilde foar alle bydragen yn Tsien tuwsen, it jildt foar safier’t it om gedichten giet mei wissens wol foar de al neamde realistyske oansetten ‘De koalferkeaper’ en ‘Jidsom’, mar ek foar it romantyske ‘Minks eangstme yn hjerstnacht’ en likegoed foar it al krekt sa romantyske mar ek teologysk-sykjende ‘In dei yn de neisimmer’. Al dy fersen jouwe blyk fan Sytstra syn pioniersrol. Sa soe men sizze kinne dat sawol realisme, romantyk as frijtinkerij yn de Fryske literatuer pas echt begjinne mei Tsien tuwsen.

‘In dei yn de neisimmer’ bestiet út ien lange, yn trije parten (moarnskoft, middei, jûntiid) opdielde monolooch fan in ik-persoan tsjin in famke mei namme Regine, wat ‘keninginne’ betsjut. It ûnderwerp fan de monolooch is de wize sa’t God him iepenbierret yn de natuer, Sytstra skriuwt: Natuer, mei kapitaal, want de natuer is in ‘hillichdom’.

De leafde dy’t God hat foar de minsken docht bliken út de natuer, dy’t it gedicht yn alle toanen besjongt. It fers rekket oan it gers, de tûke en de flinter, mar ek oan it hielal, dat God oardere hat en dêr’t er syn stjerren en planeten yn omsweevje lit: ‘Al dy grutte himelbollen / Brocht Hy fuort en stjoert Hy yet, / Dat gjin ink’lde fan dy allen / De bepaalde kring ferlit’. It is krekt dy skientme fan de natuer, dy’t alle dagen wer opnij deselde syklus rint, ferstjert en wer ta libben komt, dy’t de minske dúdlik makket dat God ‘lout’re goedheid’ is. En dy’t in opdracht foar de minske betsjut: ‘Moatt’ ek wy it goeddwaan minne, / Ferstean al wat nuttich is’.

Yntusken merkt de lêzer fan it fers grif op dat de dichter mei gjin wurd praat oer de Bibel as Gods wurd, noch oer Jezus en syn wûnders. Net út boek, foarbyld of wûnder leart de minske oer Gods leafde en de hegere oarder fan de dingen, mar út Natuer. Dat oerslaan fan de wenstige religieuze ynstruksje falt namste mear op om’t de ik-persoan hieltyd om it sa mar te sizzen les jout oan it famke Regine. Konkrete oanwizingen dêrfoar haw ik net fine kind, mar it mist net dat dizze foarm fan ‘fragelearen’ net folle genede fine kinnen hat yn de eagen fan it Bibelfêstere publyk yn de fjirtiger jierren (en net by sokke lêzers lang dêrnei).

No wol it gefal dat in jier foar it ferskinen fan Tsien tuwsen de teolooch Johannes Henricus Scholten befêstige waard as heechlearaar yn Frjentsjer en yn syn oanfurdigingsrede (holden op 17 septimber 1840) min ofte mear deselde ideeën ferkondige hie. ‘Scholten’, skreau Jan Bank oer dy syn teologysk tinken, ‘was naar de toenmalige terminologie een monist en een antisupranaturalist. De eerste benaming verdiende hij omdat hij niet dacht in termen van stof tegenover geest of wereld tegenover God. Natuur is openbaring van “één harmonisch alleven”, natuurwetten de uitdrukking van de gedachten Gods. In deze interpretatie was er voor een dubbele orde van zaken, voor een ingrijpen van God in het wereldse gebeuren geen plaats. Dus geen supranaturalisme, geen wonder’ (‘Hoogtij’, s. 340).

Faaks meie wy der, mei de noadige slaggen om ’e earm, fanút gean dat ‘In dei yn de neisimmer’ skreaun is nei oanlieding of ûnder de yndruk fan Scholten syn rede. Ek dêr ha ik gjin konkrete oanwizing foar fine kind, mar de oerienkomsten yn ôfwikend teologysk tinken jouwe wol reden dêrta. Scholten leaude net yn de wûnders fan Jezus en seach God inkeld oan it wurk yn de rede, de natuer en de natuerwetten. Hy jildt as ien fan de grûnlizzers fan it teologysk modernisme yn Nederlân, en dêrmei ek fan de letter opkommende frijsinnichheid.

Wat fierder opfalt oan it fers, is dat in tal kearen praat is fan dea en lijen. ‘Mar hoe biste sa belutsen? / Hoe is sa dyn kleur bestoarn? / ’t Helder eachje sa betrutsen? / Famke sis, wat skeelt deroan?’, meldt in strofe yn it twadde part. Unwaar is op kommendewei. Mar as dat oerlutsen is, stekt it blomke syn kopke wer omheech. ‘Dea noch grêf sill’ wy dan skromme, / Dêr’t wy ’t each omhegen slaan’. It rûpke stjert, mar dan wurdt it in pop, it ‘ferbrekt syn eigen grêf’ en feroaret yn in flinter.

Wat of wa’t Sytstra mei ‘Regine’ op it each hie? Douwe Kalma miende, se soe stean foar Sytstra syn muze of syn dichterlike sels. Dat liket oars net hiel oannimlik: in dichter dy’t syn muze lesjout? Men soe it earder oarsom ferwachtsje. Wy bedarje hjir yn it heechgeberchte fan de spekulaasje, dêr’t neat wis is en elke stap in gok. Faaks hat Sytstra de namme ‘Regine’ ûntliend oan in doedestiids besteand persoan, om krekter te wêzen: oan Sara Regina Wouters Cloppenburgh (1829-1849), in al betiid stoarne Winamer boeredochter (sjoch foto; pleats Nijehûs boppe Winaam) en bernsbern fan heitekant fan dûmny Reinder Matthijs Cloppenburgh (1769-1860), dy’t oant 1843 yn Winaam tsjinne, en fan memmekant fan dûmny Wouter de Vries (1717-1805) silliger fan Seisbierrum.

Hat Sytstra mei syn gedicht ‘de dûmnys’ wat sizze wollen? Hy moat it famke kend hawwe; hy wie fan 1837/1838 oant de simmer fan 1840 bakkersfeint yn Winaam, en dêrnei oant 1842 feint by in bakker yn Seisbierrum. As wy derfan útgean dat er syn fers nei 17 septimber 1840 skreaun hat, dus nei de rede fan Scholten, dan is ‘In dei yn de neisimmer’ ûntstien nei syn fertrek út Winaam en fóar of yn de simmer fan 1841. Sara Regina moat doe dus in jier as tolve west hawwe; de leeftiid dat bern mear en mear begripe wolle en miskien kinne fan de hegere sfearen fan it libben. Hat sy model stien foar har namsgenoat út it gedicht? Wie se al betiid syklik?

Wy witte inkeld dat se al op 20-jierrige leeftiid ferstoarn is.

 

In dei yn de neisimmer

 

’k Hear de hoanne moarntiid kraaien,

      ’t Fûgelt sjongt, de dei brekt oan,

’k Fiel it koele wyntsje waaien;

      Helder, froalik is de moarn.

 

Foar in mannich eagenblikken

      Foel de grouwe sluier wei,

’k Seach it stjerreljocht ferblikken,

      En de nacht wiek foar de dei.

 

’t Moantsje seach ik stadich sinken,

      Freonlik lake ’t d’ ierde oan,

En Aurora’s glânzich blinken

      Joech it wêzen oan de moarn.

 

O! wat skitterjende kleuren

      Spraat de himel no yn ’t rûn,

En it is oft ambergeuren

      Walmjend rize út de grûn.

 

Wêr’t ik ek myn eagen weinje,

      Alles, alles ropt my ta:

Hy, dy’t d’ ierde sa wol seinje,

      Hy moat ivich eare ha.

 

O! hjir wol ik noch wat bliuwe,

      Mar wat sjoch ik iere moarn?

Ho! moat ik myn eagen leauwe?

      Dêr, Regine komt der oan!

 

Sis, myn famke, wêr soest hinne?

      Wat hat dy nei ’t fjild ta dreaun?

Ommer is de goud’ne sinne

      Noch net oan ’e himel kleaun.

 

’t Sjongend fûgelt heart m’ allinne,

      Oars is alles noch sa stil;

Wat silst’ al sa ier begjinne?

      Sis my, wêr’t dat hinne sil.

 

O! do woeste tsjûge wêze

      Fan it moaie fan de moarn,

Ik kin ’t út dyn eagen lêze,

      Dit, myn famke, dreau dy oan.

 

Wylst in hopen no noch slûgje,

      Noch wat lizze yn de slom,

Woest’ dy yn Natuer ferhûgje,

      Wann’lje yn har hillichdom.

 

Lokkich famke, myn Regine!

      Himelfreugde jout de moarn;

Dat kin m’ yn gjin skatten fine,

      O! dat jout gjin foarst in kroan.

 

Lit ús dan de freugde smeitsje

      Dy’t de moarn jout oan ’e hân,

Litt’ w’ ús yn Natuer fermeitsje,

      Op it stil en freedsum lân.

 

Famke, sjoch dat blomke glimmen,

      Dat dêr yn ’e greide stiet,

No’t de sinne út de kjimmen

      Sêftkes yn ’e hichte giet.

 

Sjoch! wat blinkt it leave knopke

      Oan de moaie griene plant,

Eltse daudrip op it kopke

      Flikkert as in diamant.

 

’t Hiele fjild mei gers bedutsen

      Of mei kostlik nôt beboud,

Liket oeral as oertrutsen

      Mei in stream fan baarnend goud.

 

Elts kin no syn wurk begjinne;

      ’t Boerefolk giet nei it lân,

Sjongend geane hja derhinne

      Mei de sichten yn ’e hân.

 

’t Kealtsje springt, it lamke hippelt,

      Swellen kwele yn ’e beam,

Wylst it kwêkjend eintsje wippelt,

      Dûkt en boartet yn ’e stream.

 

Alles dûnset om ús hinne,

      Oant de lytse diertsjes ta,

En soe dan op ús allinne

      De Natuer gjin ynfloed ha?

 

Ja Regine! wy ek fiel’ it,

      Smeitsj’ ’t yn ’e blide jeugd,

As de sinne ’t fjild bestrielet,

      Dan stimt alles ús  ta freugd.

 

En mei alles op dizz’ ierde

      Priizgj’ en romje wy Gods ear,

Wolle wy ús offers biede

      d’ Ivich grutte Himelhear.

 

O! dan falle wy, Regine,

      Foar d’ Uneinige te foet,

Dy’t syn sinn’ oer elts lit skine,

      En dy gleone bal bestjoert.

 

Sjoch, myn famke, sjoch har kliuwen,

      God hat har dy wei beskreaun,

En al skynt se los te driuwen,

      Troch Syn hannen wurdt se dreaun.

 

Al dy pracht wêrmei’t hja priket,

      Al dy gloed hat Hy har jûn,

Dy’t, nei dat se heger stiket,

      Mear en mear wurdt ûnderfûn.

 

’t Koele wyntsje dat der waaide

      Mei ’t begjinnen fan de dei,

En de blomkes sêftkes aaide,

      Dat ferflaut al swietsjes wei.

 

’t Boartet mei gjin wylgetwigen,

      No’t ’t beswykt foar ’t sinnefjoer,

No en dan noch fielt m’ in sigen,

      Mar ek dalik is ’t wer oer.

 

Sjoch dat marke, frij fan fleagen,

      Frij fan ’t teist’rjen  fan de wyn,

Effen lizzen sûnder weagen,

      ’t Sintsje spegelt har deryn.

 

’t Is in byldnis fan de fromme,

      Dy’t in goed gewisse het,

Al wat him ek oer mei komme,

      It ûntnimt dy rêst him net.

 

As de stoarmen bold’rjend rûze,

      Dan fertoant de mar gjin rêst,

Mar lit jin him ’t ûnk frij brûze,

      Hy stiet as in muorre fêst.

 

O! dat wy ús stees ferbine

      Oan de frommens en de deugd,

Fij fan ’t kweade. Dán, Regine,

      Smeitsje w’ altyd wiere freugd.

 

Wat ús wei dan is, wy binne

      Stees tefreden yn ús lot;

Want wy fiel’ ús, hoe’t mei rinne,

      Feilich yn de hân fan God.

 

En allyk him ’t bern ferhûget

      Oan de side fan syn heit,

Jerne him syn tank betsjûget

      En fertrouwend alles seit.

 

As syn bêste freon him achtet,

      Stees yn him syn riedsman sjocht,

Neat as goed fan him ferwachtet,

      Hoe’t er hannelt wat er docht.

 

Sa ek kinn’ wy op God dan bouwe;

      Wat ús libbenswei ek is,

Him ús neden oan fertrouwe;

      Want d’ Algoede heart ús wis.

 

Him mei wy ús heit dan hjitte,

      d’ Ivich grutt’ en wize God;

O! gelokkich boppe mjitte

      Is, Regine, dan ús lok.

 

Dêr’t wy oeral op dizz’ ierde

      Bliken fan syn leafde sjen,

Lokkich dan dy’t Hy wol liede,

      En wol minne as syn bern.

 

Leafde stiet oeral te lêzen,

      Leafde preket ús de grûn,

Leafdefol is ’t Godlik wêzen,

      Famke, sjoch mar yn it rûn.

 

Fan neiby en yn de fierte,

      Is it fan Gods geunsten fol,

Ropt ús alles net temjitte

      Dat Hy d’ ierde seinje wol?

 

Litt’ wy ús dan oan Him ferbine,

      Yn ús tinzen, sizzen, dwaan,

Dan sil Hy ús, myn Regine,

      Tûzenfâld syn seine jaan.

 

*

 

Baarnend gloeit de middeissinne,

      Part har hjittens mei ús wrâld,

Litte wy har gloed ûntrinne,

      Gean wy yn it beammeskaad.

 

Sjoch ris hoe’t dy tûkjes hingje,

      Sa mei apels as beset,

Dat hja nei de grûn har twingje,

      As in skoar it net belet.

 

O! hoe blinke s’ ús temjitte,

      Stowe troch it sinnefjoer,

Famke, lit ús hjir wat sitte,

      Sjogg’ wy alles hjir ris oer.

 

d’ Earste fruchten kin m’ al ite,

      ‘k Sjoch der moaie ripe by,

Dy’t jin hast de kiel út bite,

      Kom ik plôkje wat foar dy.

 

Mar hoe biste sa belutsen?

      Hoe is sa dyn kleur bestoarn?

’t Helder eachje sa betrutsen?

      Famke sis, wat skeelt deroan?

 

’k Wit it al, de loft wurdt tsjuster;

       ’k Seach dat wol in oere lang,

’t Wurket yn it easten bjuster,

      Dêrom is Regine bang.

 

Och! wês der net foar beskromme,

      Wês net eangstich… wat is dat?

Lit it ûnwaar neier komme,

      Wy binn’ yn ’e hân fan God.

 

Djippe stilt’ is om ús hinne,

      ’t Harket allegear der nei,

En no hieltyd wurdt de sinne

      Efter swarte wolken wei.

 

Sjoch dy skiere koppen driuwen

      En dy loft dy’t bopp’ ús komt,

’t Bliksemfjoer de wolken kliuwen,

      Hear ris hoe’t Gods tonger bromt.

 

Trilje net sa, myn Regine,

      God is leafde, leau dat fêst;

Al kinn’ wy dat faak net fine,

      O, Hy siket stees ús bêst.

 

Wolken, griis mei swarte rânen,

      Wurde foar de loft te swier,

Struie oer de toarre lannen

      Drippen reinwiet hein en fier.

 

’t Hâldt al op. De wolken binne

      Tinner yn in amerij;

’t Sintsje brekt der wer trochhinne;

      Lok, it ûnwaar is foarby.

 

Fei de trientsjes fan de wangen,

      Famke, treur allinne net

Onder al de freugdesangen

      Dy’t men fan it fûgelt heart.

 

Kom nei ’t fjild! wat rûkt it geurich,

      Alles is allike fris;

’t Nijgers stiet sa grien en fleurich,

      Krekt sa’t ’t yn de maitiid is.

 

’t Ierdryk waard foarsjoen fan wetter,

      ’t Wie oerdei sa hjit en near,

Mar dat is nou folle better:

      Sykhelj’ falt sa swier net mear.

 

Kom nei ’t fjild ta, famke sjoch it;

      Dat Gods sein ús nea ferlit,

Alles wat Natuer ea bernet,

      Leart ús en bewiist ús dit.

 

Wat? wy witt’ it, myn Regine,

      Oan ús eigen froalik hert.

En sels ’t lytste dat wy fine

      Swijt fan dizze seine net.

 

Seachst dat blomke niis wol lizzen?

      Alle bledsjes hong’ omleech;

Mar no’t ûnwaar ’t al ferfrisse,

      Riisde ’t fleurich wer omheech.

 

Sjoch it swaaien, draaien, skaaien,

      Freonlik knikt hja ’t sintsje ta;

’t Wyntsje aait har troch de raaien,

      Boartet mei har bledsjes sa.

 

Sjoch it fûgelt bopp’ ús swieren,

      Flodderwjokjen hinn’ en wer,

Hear dat ljurkje tierelieren,

      Freugde is it allegear.

 

Alles ropt it ús temjitte:

      Bou op God, Hy mient it goed;

Dat wy nea dy les ferjitte,

      Hoe’t Hy ek ús lot bestjoert.

 

Krûpt ús loksinn’ efter wolken,

      Haww’ wy alles hjir ferlern,

Grize wy foar djippe kolken

      Dy’t wy foar ús eagen sjen.

 

Kinn’ wy ’t ûnk net mear ûntrinne,

      O! wy binne bûten noed,

As wy dan noch sizze kinne:

      ‘k Bou op God, Hy mient it goed.

 

Lit dan bopp’ ús ’t ûnwaar gromme,

      Hy sil noait net ús bejaan,

Dea noch grêf sill’ wy dan skromme,

      Dêr’t wy ’t each omhegen slaan.

 

Want, Regine, o wy witte,

      Wy kinn’ ’t leare út Natuer,

As wy dizze wrâld ferlitte,

      Dan ferlit ús al ’t getruer.

 

’t Rûpke krûpt, as ’t iten siket,

      Yn it griene plantsje op,

Gnibbelt bledsjes, en sa’t liket

      ’t Stjert derhinne; ’t wurdt in pop.

 

Mar al gau wer wurdt it wekke

      Ut dy stille deadske slom,

’t Kin syn eigen grêf ferbrekke,

      En ’t fljocht op ’e blomkes om.

 

’t Krûpt dan net lâns d’ ierde hinne,

      Lykas doe’t ’t in rûpke wie,

’t Swiert yn ’t ljocht fan d’ eed’le sinne,

      Fljocht en floddert hein en fier.

 

’t Sûcht dan huning út de blommen,

      Dêr’t Natuer it fjild mei siert,

En dy’t op de bledsjes komme

      Dêr’t yn ’t earst de rûp fan iet.

 

Sa, myn famke, sil de fromme,

      Dy’t stees op Gods goedheid bout,

Yn in sill’ger steat ek komme

      As dit libben him bejout.

 

Hy is dan troch ’t lijen hinne,

      Noait net griist him ’t ûnk wer oan,

Lokkich lykas d’ ingels binne,

      Knielt er foar de himeltroan.

 

Unútspreklik is er sillich,

      Neat bynt him oan d ’ierde mear,

Jûgjend sjongt hy ’t trijris hillich,

      Tankber romt er dan Gods ear.

 

Famke, lit ús deugd beminne,

      Wiere frommens sterket sa,

O lit us dat paad berinne

      Dat laat nei de himel ta.

 

*

 

Mar Regine, sjoch de sinne

      Sakket al wer nei de grûn;

Lit ús no nei hûs ta rinne,

      Gau is dizze dei ferrûn.

 

Wylst wy hân yn hân dan geane,

      Tinke w’ oer Natuer ús blij,

En myn famke, o sa fleane

      d’ Oeren fan de jûn foarby.

 

No noch heart men ’t fûgelt sjongen,

      ’t Moskje wipt noch hinn’ en wer,

Om wat iten foar har jongen,

      ’t Wimelt no noch allegear.

 

’t Fôltsje rôlet yn ’e finne,

      Skiepkes haff’lje noch yn ’t grien,

En dy melkers dy’t dêr binne

      Gean nei hûs, de kij binn’ dien.

 

Krûpt de sinne yn’e kjimmen,

      Dan leit alles gau yn rêst,

Stil dan swije alle stimmen,

      ’t Fûgelt skûlet yn it nêst.

 

’t Is oft ’t nei dy stilte al siket,

      Oft Natuer dy rêst al priuwt,

No’t de sinne, sa’t it liket,

     Yn de koele dauwe driuwt.

 

Oeral sjogg’ wy om ús hinne

      Flauwe skaden oer it lân,

Noch yn ’t westen strielt de sinne,

      As stie alles yn ’e brân.

 

Dalik sil dat fjoer ferdwine

      En dan einet dizze dei.

Noch in bytsje. Sjoch Regine,

      ’t Leave sintsje is al wei.

 

’t Fûgelt sweeft yn stilte hinne,

      No’t ’t syn nêsten sykje wol,

’t Folk komt út it fjild fandinne

      En jout him te rêsten del.

 

Kin de moarn ta freugde liede,

      Spraat er oeral freugd yn ’t rûn,

Jout de dei in skat oan d’ ierde,

      Earbiedwekkend is de jûn.

 

Sjogg’ wy dan it sintsje sinken,

      En ferdôvjen al har fjoer,

O dat treft ús, en wy tinke:

      Sa giet al dit wrâldske oer.

 

Dan ferlit ús geast de ierde,

      Sweeft dan op de stjerren om,

’t Is oft ingels ús dan liede

      Troch it grutte hillichdom.

 

En dan slaan wy’t each nei boppe,

      Dêr’t sa mannich held’re stjer

Us wol liket ta te roppen:

     Minske sjoch dyn wenning hjir!

 

Stek de holl’ omheech Regine,

      Sjoch dat flonk’rjend helder ljocht,

’t Binne sinnen dy’t dêr skine,

      Dy’t men hjir as stipkes sjocht.

 

Wrâlden rôlje om dy sinnen,

      Wêzens, lokkich yn har lot,

Dy’t har Meitser earje kinne,

      Libje dêr, en romje God.

 

Licht sil ’t liet dêr boppe rize,

      (Yn it molkwei’s stjerrehear)

Romt en sjongt elk op syn wize,

      Yn de grutt’ en lytse bear.

 

O dat ek ús toanen floeie,

      Rize foar de Himelhear,

Wa soe net fan leafde gloeie,

      Wa net sjonge ta Syn ear.

 

Al dy grutte himelbollen

      Brocht Hy fuort en stjoert Hy yet,

Dat gjin ink’lde fan dy allen

      De bepaalde kring ferlit.

 

Dat kin ús Syn grutheid leare;

      Wrâlden, sinnen ropp’ ús ta:

Rom de Godheid, jou har eare,

      Ivich eare moat Sy ha.

 

Lit ús Him dan altyd romje,

      Famke, folgje wy dy stim,

Lit ús wêr’t wy gean of komme,

      Libje stees ta ear fan Him.

 

Om’t wy út alles leare kinne

      Dat Hy lout’re goedheid is,

Moatt’ ek wy it goeddwaan minne,

      Ferstean al wat nuttich is.

 

Lit ús dêrom, wêr’t wy kinne,

      Treast en ried en helpe jaan,

En Gods skepsels stees beminne,

      ’t Kwea belette, ’t goede dwaan.

 

En wêr’t ien him ea ferhûget

      Oer Gods macht en hearskippij,

Him fereart en tank betsjûget,

      Dêr ferfoegje wy ús by.

 

Kinn’ wy net nei winsk him romme,

      Him net priizgje nei ús sin,

Ienris sil de tiid der komme

      Dat wy mear en better kinn’.

 

Famke, dan sill’ wy Him eare,

      En Him tsjinje as syn bern,

Heger wêzens sill’ ús leare

      Wat wy hjir net kinn’ besjen.

 

Dan sill’ wy noch bliken fine

      Op dy stjerren, dy’t mei pracht

Oan de blauwe himel skine,

      Fan Syn leafde en Syn macht.

 

Dan hearr’ wy it lofliet rizen

      Dêr’t gjin nacht de fjilden dekt,

Himeltoanen, klanken, wizen,

      Wurden, dy’t men hjir net sprekt.

 

Dan, Regine, binn’ wy sillich,

      Soargen witte wy net fan,

Lykas d’ ingels lokkich hillich,

      Famke, binn’ wy ivich dan.


zaterdag 18 november 2023

Wêrom Hylke net? It goede antwurd

 


‘Kommissaris fan de Kening Arno Brok frege him ôf wêrom’t Hylke Speerstra de Gysbert Japicxpriis nea krigen hat’, stiet der boppe de kollum fan Pieter de Groot op LC-ynternet (16 novimber). It antwurd fan De Groot: ‘Ja, dat is in wûnder fenomeen, literêre sjuerys en advyskommisjes slane briljante fertellers dy’t by it folk in gefoelige snaar reitsje, ornaris leech oan, want “gjin echte literatuer”.’

Mar De Groot hâldt ús hjir in bytsje foar it lapke… Jawis, it wûnder fenomeen dat er neamt, sil wol meispile hawwe. It is in lûd dat wy ek al hiel lang hearre. Mar yn it gefal fan Hylke Speerstra, mei syn roman Testamint fan de siel anno 2023 dochs in grutte kânshawwer foar de Gysbert, liket in hiel oare en hiel konkrete reden folle belangriker. Dat wit De Groot sels ek wol, allinnich, hy skriuwt it net op.

Lit my dat dan mar dwaan. De elephant in the room is dat Jelma Knol, eks-redakteur fan de Friese Pers Boekerij – hiel lang Speerstra syn útjouwer– troch de Afûk, sorry, troch Tresoar en Akademy, foar de advyskommisje fan de Gysbert Japicxpriis 2023 frege is. En tasei. Op dat stuit, op dat krekte stuit, wiene de kânsen fan Speerstra inkeld noch hypotetysk.

Ik ferklap gjin geheim as ik de lêzers fertel dat Speerstra destiids (2005) de Boekerij mei slaande doarren ferlitten hat. Op it foarste plak om’t Jelma Knol har briljant fertellende suksesauteur dy’t by it folk sa faak gefoelige snaren rekket, tsjinwurke en de foet dwers sette wêr’t se mar koe. Neffens it idee fan de iennichste bestsellerskriuwer en cash cow fan de FPB. Speerstra hold publyklik syn fatsoen, mar kenners wisten wol better.

Hylke en Jelma – in tragysk ferhaal, in persoanlik probleem, in publyk geheim. Dy twa akkordearren net. Fansels wisten de kommisjegearstallers fan de hoed en de râne. Elkenien dy’t der yn it Fryske skriuwerswrâldsje ta docht, wist der alles fan. 

Nee, Speerstra mocht gjin serieuze gadingmakker wurde. ‘En zo gaan we het doen.’ Jou de man in Anjer. Ek moai.

Dat allegear docht neat ôf oan de glâns fan de Anjer foar Hylke Speerstra of de skittering fan de Gysbert foar Jetske Bilker, dy’t it earbewiis fan ’t jier likegoed fertsjinne. Mar as ien foarbyld sjen lit hoe ferrotte ús provinsjale prizesysteem ynklusyf kommisjefregerij is: hjir ha je ’m.

vrijdag 17 november 2023

De lêste Frysktalige Dichter fan de Afûk

 


In nije Dichter fan Fryslân – altyd in goed momint om efkes achteroer te hingjen en it hear te oersjen. Diskear hat steatsútjouwerij Afûk mar wer ris de eigen fûnslist op ’e kop hâlden, Eeltsje Hettinga rôle foarby, mar dy hie it putsje alris opknapt, Nyk de Vries dûkte wer op, mar ek dy wie al oan bar kaam, gelokkich hiene se Arjan Hut noch op ‘e list stean. Fan herte lokwinske, Arjan Hut!

Dy’t neffens syn earste ynterviews himsels presintearret as de man fan de  twivel. ‘Twivel is in goede basis’ (Omrop Fryslân). ‘Ik set mysels del as in anty-orakel’ (Friesch Dagblad). ‘Heb niet als politici de waarheid in pacht’ (Leeuwarder Courant). En om alle twivels oer syn nije koerts wei te nimmen, hjit syn earste DfF-gedicht ek noch ‘Twivelje mei’, mei in leuk grapke dêr achteroan, ‘ferzje 4’.

Ik skriuw ‘nije koerts’, want oant net sa lang lyn wie dichter Hut in folle minder grutte twivelkont, sa’t ik hjir en hjir út ’e doeken dien ha. ‘Fuck you Russian warship’ en lang libje Zelensky, wie it boadskip fan in sintraal fers yn syn bondel Ien tel de ierde stil. Hie de twivel no wat earder taslein, dan wie de dichter net sa slapstick-eftich oer in bananeskyl útglide en yn de falkûle fan de, yn dit gefal, Oekraïenske oarlochspropaganda mitere.

‘Dichters’, joech ik in nochal foar de hân lizzend advys, ‘binne net ien tel op ierde om achter de mannichte oan, of om harsels foar it karke fan dizze of jinge te spannen. Miskien kinne se it pathos fan ‘e werklikheid better ûnderfreegje ynstee fan it te ûnderstypjen (..).’ En ik kin it dus inkeld mar moai fine dat Hut en syn pr-tiim no ta deselde konklúzje kaam binne en de twivel op it skyld hise.

Want ûnderfreegje en ûndersykje betsjut yndie: twivelje. Mar ek: twivel fanwegen bringe, op it foarste plak om jinsels de romte te jaan dy’t noadich is om ûndersyk mooglik te meitsjen. Hut sil gjin ‘opinyrimer’ wurde, meldt er. Hooplik betsjut dat net dat syn yn-funksje-twivelgedichten aansens hielendal gjin skuorjende opinys befetsje sille. De keunst is om perspektiven nei foarren te bringen dy’t de achterkant fan de ‘wierheid’ sjen litte.

Jawis, ik ha goede moed dat dat Hut wol slagje sil, dêr net fan. As dichter hat er mear yn syn marse, ek al komt it der net altyd út, as de lju dy’t dalik as hiemdoggen begjinne te skellen as je har, folslein terjochte fansels, en objektyf fêst te stellen, in kear yn in ûnbewekke momint ‘ferskriklik minne dichters’ neame.  

Mar moatte wy ek goede moed hawwe oer it ynstitút Dichter fan Fryslân? Dat is in hiel oare kwesty. Sa’t it no giet, kinne wy it eins better hawwe oer Dichter fan de Afûk.

Ik ha oer de proseduere om te kommen ta in DfF lêstlyn wat skreaun yn it Deiblêd, dat werhelje ik hjir yn ferkoarte foarm. De advyskommisje foar de Dichter fan Fryslân bestiet út persoanen dy’t frege wurde troch de Afûk, in folslein troch de provinsje betelle útjouwerij anneks taalûnderwiisynstitút. En wa’t Afûk seit, seit Ernst Bruinsma. Dy’t útjouwer oan de Bûterhoeke is. En dy’t de baas is fan Boeken fan Fryslân. En dy’t ek noch Leeuwarden City of Literature runt. Mei syn trijedûbele pet op is Ernst Bruinsma foar de provinsje de man mei de oaljekanne. Hy is Fryslâns literêre kingmaker.

No is Bruinsma in ynteger man dy’t syn wurk serieus nimt, mar dêr giet it net om. Hoe wurdt yn Nederlân bepaald wa’t de Dichter des Vaderlands wurdt? De kar, neffens de offisjele webside dichterdesvaderlands.nl, ‘komt tot stand tijdens een aantal bijeenkomsten van een comité dat uit dichters en lezers bestaat en uit een afvaardiging van de partners die het Dichter des Vaderlandschap in Nederland vormgaven, te weten NRC Handelsblad, Poetry International en de Poëzieclub’. 

Te uzes freget Bruinsma foar de advyskommisje gewoan de sittende Dichter fan Fryslân, plus immen út it bestjoer fan It Skriuwersboun, plus immen ‘út it literêre fjild’, bygelyks in dosint of in festivalprogrammeur of in boargemaster of it makket eins net út wa. In moai lyts rûntsje fan ‘ons kent ons’.

Sa wurdt men, lês: de mei subsydzjes struiende provinsje Fryslân, net konfrontearre mei ferfelende, risikofolle ferrassingen. Sa wurdt de poëzij troch de oerheid naaid sa’t de poëzij troch de oerheid knipt is. Dichters fan Fryslân wurde net op it foarste plak oansteld om de Fryske poëzij te befoarderjen troch prachtige gedichten te skriuwen, dy’t betûfte lêzers boeie en minsken oanmoedigje op har keunstnerspaad. Sy moatte op it foarste plak reklame meitsje foar de Fryske taal.  

Op sok sindingswurk is fansels net hiel folle tsjin, mar it punt is: dêr hoege jo gjin dichter foar yn te skeakeljen. Dêr hearre jo gjin dichter foar te (mis)brûken. In dichter, in echte dichter, hat ommers mar ien taak, en dat is om sa goed mooglike gedichten te skriuwen. 

No’t Arjan Hut yn it Deiblêd de Nederlânsktalige Joost Oomen tipt as syn opfolger oer twa jier, binne de leafhawwers fan Fryske literatuer mar wer ris warskôge. In oare beskermeling fan Bruinsma, Tsead Bruinja, miende in pear jier lyn ek al pleitsje te moatten foar in Nederlânsktalige DfF.

Dat, it kin net misse: Arjan Hut is foarearst de lêste Frysktalige Dichter fan de Afûk.  

 

dinsdag 14 november 2023

Kulturele apartheid yn Fryslân


Wy libje yn in provinsje dêr’t apartheid hearsket. Kulturele apartheid. Frysktalige en Nederlânsktalige skriuwers en dichters libje yn twa wrâlden. En the powers that be dogge der sa’t liket werklik alles oan om dat sa te hâlden.

As der yn ús lytse hoekje fan ‘e wrâld literêre barrens organisearre wurde, giet it steefêst om barrens foar – yn grutte, grutte mearheid - Nederlânsktalige keunstners. Is dy sitewaasje net in streekrjochte oanfluiting foar wat de te uzes oeral en altyd sa riinsk útsutele meartalichheidspretinsjes oanbelanget?

In skoftsje lyn ha ik hjir yn it Frysk Deiblêd alris wat oer sein: oer it oanboazjend tal literêre festivals dêr’t amper in Frysktalige dichter of skriuwer op de list te bekennen is, meastentiids op in ferdwaalde sprekwurdlike ekskústruus nei.

Ik neamde doe as foarbylden de literêre barrens fan ‘t jier yn Harns, Ljouwert, Dokkum en Slappeterp. Ik tel dêr hjir noch by op de aktiviteiten fan Explore the North, stipe troch Leeuwarden UNESCO City of Non-Frisian Literature. Op de meidoggerslisten fan it spoken word ding Hoge Woorden I, II, III en IV kom ik inkeld Gabriëlle Terpstra as Frysktalich wurdkeunstner tsjin. Mar oft sy wat yn it Frysk of yn it Nederlânsk dien hat, dat wit ik net. En dan hiene we ek noch in iensume Tsead Bruinja op Skiermûntseach, foar wa’t itselde jildt.

Ferskaat – diversiteit – wurde je mei om de earen slein. Foar alle achterstelde minderheden wurdt oeral en altyd ekstra omtinken frege. En terjochte. Mar nuver genôch dus net foar Frysktalige kultuer. Foar Frysktalige skriuwers en dichters is der net ien – niet 1 – festival. Neat, nothing, nichts.

De oanset dy’t ik in pear jier lyn jûn ha om te kommen ta in ynternasjonaal literatuerfestival yn it bysûnder foar lytse talen yn Harns en Frjentsjer is op neat útrûn – wierskynlik fanwege ûndergrûns wjerakseljen fan ús UNESCO-klupke, dêr’t se al soer seagen doe’t ik it idee in kear mei harren beprate. In jier as twa lyn dûkte as fuortsetting ynienen ‘Herberch Frisia’ op, mar ek dêr ha wy neat mear fan heard.

Likegoed: dat wiene ideeën foar in ynternasjonaal barren – oer in festival foar inkeld Frysktalige skriuwers en dichters praat net ien.

Hoe moatte wy soks tsjutte? Wolle dy Frysktalige keunstners neat? Dogge se neat, ha se neat te melden?

Fansels wol. De ferklearring is dat subsydzjefangende organisaasjes en grutte boekhannels – de earst oanwiisde inisjatyfnimmers – by harren boekhâlders de hannen net opinoar krije foar plannen mei mear Frysk. Dus ek net foar in wat mear evenredige Frysktalige fertsjintwurdiging op besteande festivals. Dat soe ommers besikers kostje kinne. Want al dy Nederlânsktalige kulturele fijnpriuwers, dy’t gewoanlik de mûle fol hawwe fan ‘diversiteit’, dy wolle ús net ferstean. Frysk, oeeeeh, wat zegt zij? Dêr sil de oast sitte. Soks liedt ta minder besyk, minder ynkomsten, minder sukses.

Mar. Binne dy subsydzjefangende organisaasjes – Arcadia, City of Literature, Explore the North, om mar trije fan de grutste jildopstrikers te neamen – net mei op ierde om besteande kulturele apartheid mei finansjele stipe fan de oerheid te ûnderwrotten? En is it net in taak fan ryk en provinsje, dy’t it measte jild jouwe, om derop ta te sjen dat soks yndie bart? Meartaligens? Diversiteit? Ja, mienskip, dêr’t ik sa’n wurd om sis?

Noch in oar foarbyld fan kulturele apartheid yn Fryslân, diskear bedreaun troch in klup dy’t by útstek op kulturele apartheid tsjin heart te wêzen. It tsjingean fan kulturele apartheid betsjut op it foarste plak it stypjen fan de ûnderlizzende kulturele partij, yn ús gefal: de Fryske literatuer. Mar wat docht de Afûk? Dy freget oates en toates in Nederlânsktalige skriuwer om in Nederlânsktalich boekewikegeskink te skriuwen. Of dy jout gewoan it oersette Nederlânske geskink kado.

Diskear wie it Anita Terpstra (gjin famylje, wol ik leauwe) fan wa’t in boek oerset waard. 2018: Griet op de Beeck; 2019: Jan Siebelink; 2020: Annejet van der Zijl; 2022: Hanna Bervoets. Yn de fiif jier dy’t achter ús lizze hawwe Willem Schoorstra (2019), Hilda Talsma (2021) en Ferdinand de Jong (2022) de iennichste Fryske skriuwers west dy’t fan de Afûk opdracht krigen om in Frysktalich boekewikegeskink te skriuwen.

Frysktalige keunstners moatte har plak witte? Underoan? Neffens Afûk-útjouwer Ernst Bruinsma binne se eins net goed genôch om it boekewikegeskink skriuwe te kinnen. Hat er in kear sein.

Miskien meie se ris wat fan in oar oersette. En as se dat dan dogge, wurde se net neamd yn it kolofon (wat Martsje de Jong fan ’t jier oerkaam). En yn alle publisiteit om it boekewikegeskink hinne wurdt har namme net neamd (wat Martsje de Jong fan ’t jier oerkaam).

Kin It Skriuwersboun net in kear, nederich, stutsen yn ’e sneinske jas en mei de pet yn ’e hân, nei ús freonen by provinsje en Afûk stappe, en biddelje dêr om in bytsje, al wie it mar in ytsepytsy mear stipe tsjin de him ûntjaande kulturele apartheid yn Fryslân?

woensdag 8 november 2023

Friduwih Riemersma - Praatsje foar Bloedprikke

By de presintaasje fan Bloedprikke en Do, lêste rebel! / Jij, laatste rebel!, boekhannel Van der Velde, Snits, 7 novimber 2023



It is ornaris better om net oer poëzy te praten, as jo it út de wei gean kinne. ‘Is dizze poëzy net gewoan prachtich’, is in oardiel dêr’t jo net fier mei komme op ’e dyk. Want net elkenien ûnderfynt keunst op deselde manier. Priizgjen fan poëzy ûnderstelt in konsensus. Yn jo kulturele mienskip en jo mediabûl binne jo it allegearre iens dat poëzy om te gûlen wêze moat. Mar dat is net altyd en oeral sa. Foar Plato wie in gefoelsreaksje op poëzy eat fan in legere oarder. It gie om it berop op it ferstân. 

Ek wurdt poëzy te uzes sjoen as in wedstriid. Fryslân ken mear prizen as (literêre, berops-) dichters. Is Abe syn poëzy better as oare poëzy? Faaks al, mar dêr giet it net om. Wedstriden stelle smaak foar as objektyf hifkjen, en kommersjele belangen as in feest fan suverheid. Mar de list fan winners lit de bekrompenheid fan de prestiizjenetwurken sjen. It binne wite, kristlike, net-jonge, Frysk-nasjonalistyske manlju. In hiele lytse sjuery achtet tafallich it wurk fan ien fan har it moaist. Dy krijt dan in bats jild en syn útjouwer ferkeapet in pear bondels mear. 

Wa kiest wa foar hokker priis, giet net oer poëzy. Al hielendal net as dy poëzy part is fan in lytse literatuer. Lyts literêr wurk is skreaun yn ’e taal fan de kulturele en politike minderheid, of fan in lytse taalmienskip. De kwestsje is: moat dy lytsheid net altyd oerwûn wurde? Of moat de lytsheid just fuortholpen en oerdreaun, om sa de literêre mienskip oanien te snuorjen? Wy prate dan oer polityk, net oer keunst. 

Ek sosjale media binne dreech. It TikTok-fers, de nijste evolúsje fan poëzy, makket ús gefoel en tinkbylden ta ferhannelber guod. It set ús ynlikheid en idealen om yn in wedstriid. Mar ôfsjoen dêrfan, in bondel dy’t it ynternet oer giet, lit ús ús yntime relaasjes publisearje en feroaret ús foarkarren en emoasjes yn iepenbiere hannelingen. Is it gjin wûnder dat wy dichters de grins út it each ferlieze tusken soarch drage foar dejingen fan wa’t wy hâlde en ússels promoatsje foar putsjes en hânklappen en útspraken dwaan oer wearde en wierheid? 

Dus praat ik leaver net oer poëzy. Ynstee derfan praat ik oer in konkreet fers, sa’t it op papier stiet. Krekter sein oer trije fersen. Earst it fers ‘Sinneblom yn ’t fjild’, dat giet oer de libbenssyklus fan in sinneblom. De sprekker yn it fers sjocht de sinneblom krekt stean as it al hjerst is. ‘[I]k woe dat ik dy kend hie doe’tst ... mei in pink in jong moskje oanhelje koest,’ seit er. De sprekker wol werom nei de maityd fan it libben. 

Dat is dûbeld ûnmooglik. Werom yn ’e tiid kin net. Mar likemin kinne jo in sinneblom ‘kennen leare’ yn in beskate groeifaze. Ik hie noch sinneblompitten, sa’n fergees pûdsje fan Albert Heijn, út 2021. Dy hiene grif al wat fan har krêft ferlern. Krektsagoed, ik siedde se yn maaie en ein juny wiene se al trije meter heech. Se skeaten mar troch. De syklus giet fierste hurd om te befiemjen hoe’t in faze is. Mar de sprekker jout ta: it fers is nei in foto fan de sinneblom. Hy hat de tiid stilset. 

Allyksa is in bloedproef net it echte bloed, mar in momintopname. Bloedprippe is in wittenskiplik ûndersyk fan in bloedmeunster, meastal foar de diagnoaze fan in sykte, bygelyks as der klachten binne, of om alkohol of doping op te spoaren. Bloedprippen is foar de diagnoaze út. Wy witte noch net wat der te rêden is, wy binne bang. Wy sitte yn noed oer ús freonen en famylje. De symptomen fernimme wy wol. Troch de bondel hinne binne dy: folsleine malêze. 

Fryslân is de pasjint. ‘[O]an ’e lânkant fan myn dyk ... tjirget Harns him út ûnder de nije wethâlder.’ ‘[B]oeren, weinen, bisten ferdwine ûnder 880.000 kúp seesân delkypt fan hegerhân en 180.000 ton asfalt der oerhinne stoart.’ ‘It wetter achter de dyk is like leech as [ús] taal. In smoarde sprake, dy’t ûnnoflik weistoar.’ Dizze rousangen geane eins oer bloedferlies. Bloed stiet foar libbenskrêft of deagewoan: krêft. 

Wat wol de sprekker yn it fers te witten komme mei syn momintopname? Wat wol er útfine mei it stilsetten fan ’e tiid, troch in ôfbeakene proefke út de oerfloed fan feiten te nimmen? Hy sjocht dat de boer de sinneblom net rispe hat. In hânfol siedden, wat moatte jo dermei. Dat se lieten him stean. ‘As lêste ... bliuwsto no op ’t let-oktoberfjild oer.’ Sadat, giet de sprekker fierder, no it hiele lân [de blom] syn lûd bewarje kin as in striidsinjaal. Hy sitearret hjir rigels fan de dichter Achmatova foar de dichter Majakovski. Sinneblom = held = dichter. 

Ek it fers ‘Yn ’e sweef’ hat it motyf fan it giet sa hurd foarby. De sweefmûne set alles yn beweging yn de ‘mainframe’, de sintrale kompjûter: de wolken, de plommen ‘glydzjend, springend’, de reiden ‘no bûgend mei de westewyn mei’. De westewyn is neffens de dichter Shelley de weinmenner dy’t de blêden ferfiere sil nei har lêste thús – it grêf. Dit binne fersen fan delgong en tebekskriljen foar de dagen dy’t komme. 

Mar opnij set de sprekker de tiid stil. ‘Dan wachtsje twa op bleate fuotten in tel yn ’t bermgers’. It spantsje tinkt oan lokkich wurden, ‘miskien yn Amearika.’ Mar yn dizze fersen rint it net goed ôf. Utnaaie nei Amearika of net, sy wit al, ‘yl ûnder hakken fêstplakt oan de asfaltbrobbels fan ’e dei … ûnwaar ûnderweis, dat it noait opnij itselde wurdt.’ Nea itselde as doe’t wy jong wiene. Wy fjochtsje noch wat in efterhoedegefjocht. 

Yn ‘De Stiennen Man’ is ‘myn fers’ in folksbeweging dy’t ‘[j]out … dêr’t ferlet fan is’. It fers besiket ‘en slach de maskers ôf fan de mânsken.’ It masker is in nijsgjirrige metafoar. Letter–like taal lit faak gjin byld nei op ús netflues. Wy kinne net oars as metafoaren brûke om ús wrâld te begripen. Wy ferwize nei in ûnbekend ding troch in deistich ding te neamen. Mar nei de covidpandemy ferwiist masker net langer nei in beskate rol spyljen, mar nei manipulaasje. Se gûchelje ús in rêd foar de eagen. Dat wêr is al it folk fan ’e folksopstân? No, ‘lêzers dy’t net mei har stean’ dy lêze it fers net mear. ‘Sa sil ek de Vrieske dichter allinne oerbliuwe.’ Dy ropt noch wat yn ’e woastenij.

Syn fersen ha ús kear op kear de symptomen úttsjut: de groanyske pine, de swakte. Net ien harket. No gean wy in nije faze yn. Dat is de faze fan de bloedproef, dy’t objektyf de tastân sjen lit. Dêr kin gjinien om hinne.



zondag 5 november 2023

Jolle Demmers - Over oorlog, verlamming en lijnen van verantwoordelijkheid

 


Lezing 29 oktober voor Kerk en Vrede, The Hague Peace Projects en Stop Wapenhandel

Prof. dr. Jolle Demmers, Universiteit Utrecht


Necropolitiek

Ik weet niet wat ik moet zeggen.

Ik herken me in deze tijd van geweld in de woorden van de dichter JC van Schagen.

WIT

ik wil maar liever weinig zeggen

ik wil maar liever enkele kale woorden zeggen

wat arme kale stenen, dat is mijn verhaal

mooie woorden denken alleen maar aan zichzelf, ze weten

van dienen niet

(…)

eigenlijk wil ik liever met u zwijgen

En als ik dan toch iets wil zeggen, dan is het weer zoveel. Teveel, waarschijnlijk voor een half uur.

Ik weet niet hoe het u afgaat, maar ik merk vaak pas wat ik écht vind -- aan de wijze waarop ik plots getroffen wordt, door een uitspraak, of een beeld, een stuk uit een film.

In de film Ludwig, van Visconti, komt een generaal rapport uitbrengen vanaf het slagveld bij de koning van Beieren. “We hebben ons overgegeven”, zo meldt hij, “Het was anders een bloedbad geworden”.

Hoe anders is het vandaag.

We leven in een zwarte tijd,  een tijd gedomineerd door een politiek van de dood, ofwel een necro-politiek. Een politiek die de dood omarmt als noodzakelijke en onvermijdelijke oplossing. Dat is een strategie van kerkhoven, zou Kant zeggen.

Hoewel het begrijpelijk is dat degenen die in een levensbedreigende situatie verkeren de dood als middel willen inzetten, of hun leven willen opofferen, zoals nu in Oekraine en in Palestina-Israël, voor de partijen die verder af staan, is (zelf)beheersing en bemiddeling een noodzaak. Een taak, een opdracht.

Waarom gebeurt dat niet? Waarom is er zo’n sterke neiging bij politieke leiders in het westen om meteen partij te kiezen? Zich te vereenzelvigen met het uitverkoren slachtoffer? Bijna zelf de rol van het slachtoffer op te eisen?

En daarbij ook meteen het tegengeweld te steunen? Ook nu weer in Israël. Het schreeuwerige “schouder aan schouder”, het “recht op zelfverdediging”, het “recht op geweld en vergelding”, en de bijkans onbeperkte stroom geld en wapens vanuit de VS.

Behalve de paus en de VN secretaris-generaal spreekt er in het westen niemand over vrede.

De eigen stellingname

De beelden die de afgelopen weken onze huiskamers binnenkwamen zijn ondragelijk en verlammend. Het is begrijpelijk dat we diepgeraakt, woedend zijn, ons persoonlijk geprovoceerd voelen. Geweld vraagt om morele duiding en begrenzing. We vallen daarbij als samenlevingen ook nu weer routineus terug in een dualisme  van wij/zij,  goed/fout, gelijk/ongelijk. En iedereen moet mee in het oorlogsverhaal. We moeten allemaal wat vinden. Of we worden neergezet als naïef, laf, verrader, of gildehoeder van het kwaad. Maar ondanks deze emoties is het zaak niet te vervallen in klassieke oorlogstaal en de heroïek van opoffering en afstraffing.

Het is dan ook de eerste taak van een vredesbeweging om krachtig te ageren tegen dit soort simplificaties. Want ze belemmeren een analyse van het conflict, en daarmee de kans op een oplossing.

Een focus op de-escalatie is de enige uitweg uit deze dynamiek van geweld, deze politiek van de dood. En nee, veel invloed hebben we niet: en al helemaal niet op het Poetin regime of de Netanyahu regering. Vooralsnog kunnen we alleen de eigen rol bijsturen. Het is dan ook de eigen rol van Nederland/de EU/het ‘westen’ waar ik telkens mee begin. Een kritische blik op de eigen stellingname, dat is de enige  concrete weg vooruit. Maar ook een ongemakkelijk geluid in oorlogstijd. Telkens weer.

Wat er nu in Israël/Palestina gebeurt, zal ook verder in de wereld rondvreten. Verschillen in politieke overtuiging, religieuze verbintenissen, en identificatie met historische collectieve trauma’s kunnen ook in Nederland breuklijnen worden waarlangs onze samenleving verhard, waardoor mensen zich van elkaar afkeren, elkaar bestrijden. Maar daar zijn wij zelf bij, het is aan ons om dat te voorkomen. Daar ik kom ik nog op terug.

Anekdotes van hoop

Ik wil u vanmiddag een drietal denkkaders voorleggen. Maar graag begin ik met een paar anekdotes van hoop. Want die zijn er ook.

Allereerst, constateer ik de meerstemmigheid in het publieke debat over de Israël/Palestina oorlog, veel meer dan in de Oekraine oorlog zie ik verschillende standpunten, die redelijk evenwichtig worden verwoord in de media.

Daarnaast wil ik graag noemen dat er op dit moment op verschillende plaatsen in het land demonstraties worden gehouden. In Amsterdam komen vrouwen samen, van allerlei achtergronden en overtuigingen om samen te pleiten voor vrede. Als onderdeel van de Women Waging Peace beweging.

Op dinsdag (24 oktober) werd in Den Haag een rechtszaak gehouden. Elf burgers uit de stad Hawija hebben een rechtszaak aangespannen tegen de Nederlandse staat. Ze doen dit vanwege het leed dat hen en hun families is aangedaan tijdens de luchtaanval van twee Nederlandse F-16s op een industriegebied in het midden van de stad Hawija, in het noorden van Irak, in de nacht van 2 op 3 juni 2015. Lange tijd is de betrokkenheid van Nederland bij dit ‘precisie bombardement’, en ook het grote aantal burgerdoden dat daarbij viel, verhuld voor het publiek. Maar na goede onderzoeksjournalistiek en een uitgebreid onderzoek ter plaatse waarin wij met een team van Universiteit Utrecht, PAX en Al Ghad zes jaar na de bombardementen het burgerleed in kaart brachten, is de zaak nu in het volle licht gekomen. Wij schreven er het rapport After the strike over. Hierin vertellen we het verhaal van hoe twee bommen, gedropt door Nederlandse F-16s als onderdeel van de anti-ISIS coalitie op een munitiefabriek in Hawija, vanwege secundaire explosies enorm veel burgerleed veroorzaakten. We vertellen niet alleen het verhaal van de 85 doden die we hebben kunnen vaststellen, maar vooral van het leed van degene die overleefden, in een door ISIS ingenomen stad, met moeizame toegang tot medische hulp, afgesneden van de buitenwereld. Nu moest dus deze week de Nederlandse staat verantwoording afleggen, voor drie onafhankelijke rechters in Den Haag, tegenover deze 11 burgers, die werden bijgestaan door Nederlands beste mensenrechtenadvocaten Liesbeth Zegveld. Er is naar ze geluisterd, een hele lange dag vol verschrikkelijke details lang. Dat stemt mij hoopvol over de democratische rechtstaat. De uitspraak is op 17 januari 2024.

Mijn laatste anekdote van hoop is het kleine handgebaar van de oude Israëlische vrouw, die  als gijzelaar deze week door Hamas werd overgedragen aan het Israëlische leger. U kent het vast. Vlak voordat de vrouw haar vrijheid tegemoet stapt draait ze zich nog even om, en zoekt naar de hand van de gemaskerde Hamasstrijder die haar uitgeleide doet. In een korte onhandige high-five zien we even een moment van interpersoonlijk contact, van humaniteit, tussen deze twee mensen. Zelfs in deze extreme setting. Misschien projecteer ik er teveel op, maar het trof mij.

Drie kaders: recht, moraliteit, en macht

Met welke ogen, met welke denkkaders kijken we nu naar al dit geweld? En levert dat inzichten op voor hoe de vredesbeweging zich kan opstellen? Ik zie drie kaders.

Het recht

Het recht is het meest voordehand liggend kader om goed en fout mee te vangen. En ja, we kunnen constateren, ook nu weer, dat het internationaal humanitair recht met voeten wordt getreden. Wat er in Gaza en de Palestijnse bezette gebieden gebeurt voldoet aan definities van oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid. Dat wordt nu ook zo benoemd door mensenrechtenspecialisten en wetenschappers. De inzet van terreur door Hamas en de gijzeling van burgers voldoet daar ook aan. En het is van groot belang dat dit wordt geconstateerd. Maar het is ook al een oud lied. Het intentioneel opsluiten, neerschieten en bombarderen van burgers en het verkrijgen van territorium doormiddel van  oorlog is onrechtmatig. En toch kennen we allemaal de kaarten: waarop we zien hoe de in de realiteit Palestina vanaf 1967 langzaam maar stelselmatig wordt weggevreten van de landkaart.

Vrijdag (27 oktober) was er een stemming in de Algemene vergadering van de Verenigde Naties over de oproep tot een humanitair staakt-het-vuren tussen Israël en Hamas. De resolutie, voorgesteld door Jordanië, eist daarnaast dat alle partijen zich aan het internationale humanitaire recht houden. Israël en Hamas moeten alle nodige hulp ongehinderd toegang geven tot de Gazastrook. Bovendien wordt opgeroepen tot de onmiddellijke en onvoorwaardelijke vrijlating van alle burgers die als gijzelaar gevangen worden gehouden. De resolutie is aangenomen met 120 stemmen voor en 14 tegen, waaronder Israël en de Verenigde Staten. Nederland onthield zich van stemming, net als 44 andere landen. Israël is verontwaardigd en noemt de uitslag van de stemming "een schande", omdat het land naar eigen zeggen bezig is met zelfverdediging. Ondertussen woedt de asymmetrische oorlog in alle hevigheid. Iedere dag loopt het dodental verder op.

De Moraliteit

Maar als het recht niet functioneert, wat dan? Kunnen we ons dan beter beroepen op de moraliteit? De discussie die hieruit voortkomt roept een ander soort vragen op. Wie heeft er gelijk? Wie was er eerst? Wie lijdt het meest? Wie wordt er het meest bedreigd? En: is dit tegengeweld het juiste middel, waarom wordt er niet onderhandeld? Veel van deze discussies worden gekleurd door welke schaal, en welke tijdsperiode bij het verhaal worden betrokken. Veel hangt af van de vraag “wanneer is het geweld begonnen”? Voor sommigen is dat misschien 7 oktober met de gruwelijk aanval van Hamas, maar voor vele anderen is dit een koloniale bezettingsoorlog die al minstens 75 jaar aan de gang is. En zo ook voor Rusland-Oekraine: is de oorlog begonnen op 24 februari 2022, of al eerder tijdens de annexatie van de Krim in 2014, het geweld in de Donbas, of ligt de kiem al in de afspraken en beloften van na de Koude Oorlog? Het antwoord over moraliteit hangt ook sterk af van welke schaal men kiest: over welk conflict men praat. Een oorlog is immers altijd gelaagd: het is een cluster van conflicten, die door elkaar heen spelen en elkaar vaak versterken.

Dit zijn allemaal belangrijke pogingen het geweld te kaderen en te duiden, maar voor een oplossing is er -in mijn ogen- een andere vraag van belang.

Macht

Wie heeft de politieke macht en middelen om dit geweld te stoppen (of moedwillig te prolongeren)? Of in wat moeilijkere woorden: wat zijn de politieke en materiele infrastructuren die dit geweld kunnen indammen, of juist mogelijk maken? Voor het beantwoorden van die vraag moeten we verder uitzoomen dan Israël/ Palestina of Ukraine/Rusland en naar de grotere geopolitieke breuklijnen kijken. De wereld is op drift. De geopolitieke machtsverhoudingen verschuiven. Ik denk dat als het gaat om gevolgschade het deze grotere breuklijn is die in veel specifieke oorlogen doorspeelt. En voorlopig zal blijven doorspelen.

We zien het in Oekraine en nu weer in relatie tot Israël: de VS, met Europa in het kielzog, zet in op steun voor escalatie, militarisering en wapenleveranties. Voorlopig trekt er niemand aan de rem.

In plaats van het geweld te ontleden en te zoeken naar oorzaken en oplossingen, stelt de westerse politiek de huidige oorlogen voor als epische strijd tussen goed en kwaad. Hamas is ISIS en Poetin de duivel in het Kremlin. Net als in de ‘mondiale oorlog tegen het terrorisme’ is deze positie niet-onderhandelbaar: inboeten is onmogelijk als je tegen tirannen en terroristen vecht. Context, verdieping, nieuwsgierigheid naar de drijfveren van de vijand, ontbreken. Het Westerse recept is de harde lijn van escalatie: maximale sancties (zonder voorwaarden), militarisering en wapenleveranties. Een exit strategie ontbreekt. Veel is onzeker. Wel is het duidelijk dat militaire opschaling uitmondt in een toename van (burger)doden en destructie. En in het geval van Oekraine/Rusland een kans op nucleaire escalatie. Rusland heeft afgelopen woensdag (25 oktober) ballistische raketten afgevuurd tijdens een militaire oefening waarbij werd nagespeeld hoe de Russische strijdkrachten met een ‘massale nucleaire klap’ terugslaan na een kernaanval.

Hoe moeten we dit begrijpen? De Westerse escalatie-reflex is onderdeel van de unipolaire geopolitieke orde van na de Koude Oorlog – die zich machtig waant, maar zich ook bedreigd voelt. Het toont de hoogmoed, maar ook het provincialisme van de macht. Dertig jaar lang kon het Westen, met de VS als hegemon, haar wil opleggen aan de wereld. Dit gebeurde volgens het recept van neoliberaal militarisme: de inzet van militaire middelen om toegang tot markten en natuurlijke rijkdommen veilig te stellen, vaak onder de vlag van vrijheid en democratie. De VS heeft meer dan 800 militaire bases buiten haar grondgebied waarvan uit het (vaak in coalitieverband) snel kan ingrijpen als Amerikaanse nationale belangen worden bedreigd. De onzinnige oorlog in Afghanistan en de invasie van Irak konden straffeloos worden uitgevoerd en bleven zonder politieke gevolgen. Het veelvuldig gebruik van killer-drones in Jemen, Somalië, en Pakistan met duizenden burgerdoden, en de ‘precisiebombardementen’ --waaronder Hawija-- op Libië, Irak en Syrië waren nauwelijks nieuwswaardig. Brown University rekende dit jaar uit de Global War on Terror wereldwijd tot 4,5 miljoen burgerdoden heeft geleid. En dat is een conservatieve inschatting.  

In haar confrontatie met Rusland stuit het Westerse blok nu op weerstand. Niet langer de weerstand van opstandelingen en hun terreurmiddelen, of afvallige, voormalige bevriende dictators, maar van een getergde nucleaire grootmacht. Dit is een tegenstander van een andere orde. Bovendien een macht die verder opschuift richting China in de nieuwe multipolaire wereldorde. Het is noodzaak dit onder ogen te zien. Militaire escalatie is niet langer vrijblijvend. Wat we hier zien is dat oorlog niet uitsluitend gaat over strijd en vernietiging. Oorlog is ook een (altijd onzekere) herschikking van macht en orde. Nieuwe allianties ontstaan en oude verbrokkelen. De contouren van hoe de oorlog in Oekraine een kentering van de monetaire, economische en geopolitieke orde inluidt tekent zich af. In toenemende mate keren machtige landen zoals Brazilië en India en maar ook veel regeringen in Afrika en Latijns Amerika  zich openlijk af van de westerse militaire koers.

De stemming van de VN van afgelopen vrijdag illustreert dat wederom. Het is onwaarschijnlijk dat de VS haar plek als hegemoon zonder slag of stoot zal afstaan, en ik verwacht dan ook een verdere militarisering van de wereldpolitiek. Maar voorbij dit zwarte scenario liggen er wel degelijk kansen: waarbij kan worden ingezet op conflictdiplomatie, en een nieuwe multipolaire vredes-architectuur. Uiteindelijk zal het westen zich moeten leren verhouden tot de rest van de wereld op een nieuwe manier, en een multipolaire wereld leren aanvaarden. Door de hand uit te steken, in plaats van haar wil op te leggen. De vredesbeweging kan hierin het voortouw nemen door in te zetten op sterke wereldwijde transnationale vredesnetwerken. We moeten onszelf opnieuw leren verbeelden als daadwerkelijk post-koloniaal. Voorbij het hippe modewoord.

Kortom, we zullen “systeemgevoelig” moeten worden, stelde Merlijn Twaalfhoven zo treffend in het Parool. Want dit is, zo stelt hij, precies de tragiek van de huidige situatie. Al deze weerzinwekkende razernij heeft een oorzaak. Onder het spectaculaire geweld dat nu explodeert op onze schermen liggen politieke en materiele infrastructuren die ongelijkheid faciliteren, en machinaties van onderdrukking en kolonisatie. Dit is een vorm van geweld die traag, tergend en onzichtbaar voortwoedt. We zien het niet. Maar we maken er wel onderdeel van uit. Door de manier waarop we consumeren, onze stem uit brengen, ons veilig wanen, wegkijken.

Degenen die deze systemen in stand houden en daarmee de druk laten oplopen, zijn dus ook medeverantwoordelijk voor de ramp, uitbarsting of ineenstorting die hiervan het gevolg is. Dat is een uitdaging voor ons allemaal, te zien van welke systemen wij deel uitmaken.

Ik dwaal graag nog even af, maar een verhaal dat me sterk trof, toen ik vorige week de film Stray Dog van Kurosawa uit 1949 zag, die speelt in het Japan van net na de Tweede Wereldoorlog – de nucleaire oorlog.  

De jonge agent Murakami is nog maar net in dienst bij de politie in Tokio als op een hete namiddag zijn dienstwapen (een Colt 1), uit zijn jaszak wordt gestolen op een volgepropte lijnbus. In paniek achtervolgt hij de dief door de verlaten straten van een buitenwijk, maar verliest de man uiteindelijk uit het oog. Wanneer hij verneemt dat zijn wapen is gebruikt bij de beroving van een jonge vrouw, besluit Murakami op zoek te gaan naar zijn Colt. Wat volgt is een koortsachtige zoektocht naar zijn wapen door het ranzige nachtleven van Tokio en de grauwe achterbuurten en illegale marktplaatsen van de stad, vol kruimeldieven, wapensjacheraars, en pooiers. Murakami voelt zich bijna obsessief en persoonlijk verantwoordelijk voor het leed dat elk van de zeven kogels in zijn wapen zou kunnen veroorzaken, en doet er alles voor het terug te vinden.

Uiteraard gebruikt Kurosawa hier de kunst der overdrijving. Maar de bijna waanzinnige identificatie van zijn hoofdpersoon met het leed dat zijn wapen in verkeerde handen zou kunnen uitrichten, trof mij als een contrast met de wereld van vandaag.

Mind the unitary trap

Als afsluiting wil ik nog teruggaan naar hoe wij zelf, hier in Nederland, de vrede kunnen proberen te bewaren. Het is een bevinding uit het veld van conflictstudies: wat Rogers Brubaker (2004) de ‘unitary trap’ noemt. De valstrik van het eenheidsdenken. Een eenvoudige maar belangrijk les.

Ondanks dat we al snel spreken over ‘Oekraïners’ versus ‘Russen’, maar ook ‘Tamils’ tegen ‘Singhalezen’ of ‘Shia’ tegen ‘Sunni’ zijn het niet groepen of gemeenschappen, maar verschillende soorten organisaties die de hoofdrolspelers zijn in gewelddadige conflicten (staatsregimes, paramilitaire organisaties, bendes). Meestal is de relatie tussen organisaties in conflict en de groepen die zij beweren te vertegenwoordigen complex en ambigu. Toch zien we de gelijkstelling van organisatie en groep veelvuldig terug in de manier waarop mensen praten over oorlog en conflict. En de manier waarop ze het geweld rechtvaardigen. Ook nu weer.

Daarnaast is het 'groepsgevoel' van partijen in conflict nooit constant. Mensen kunnen zich oppervlakkig associëren met een groep, maar soms ook via intense vormen van interactie en organisatie zich sterk verbonden voelen. We moeten de relatie tussen deze graduaties van verbondenheid  problematiseren. Vaak vindt het 'cementeren' van identiteit en groepsgevoel plaats tijdens het verloop van een gewelddadig conflict. Een hoge mate van groepsgevoel is het gevolg en niet de oorzaak van gewelddadige conflicten.

Ook nu is dat onderscheid van belang, in de manier waarop wij spreken over oorlog. Het is nodig het onderscheid te maken tussen Hamas en de burgerbevolking in Gaza en de Palestijnse gebieden. De Israëlische staat, het leger, en de regering van Netanyahu, en de Israëlische burgerbevolking. Tussen individuen en gemeenschappen die zich buiten Israël identificeren als Joods, en de reeks organisaties die beweren hen te vertegenwoordigen. Net zo goed als dat wij als burgers van Nederland niet gelijk kunnen worden gesteld met de woorden van Premier Rutte, en de Nederlandse onthouding in de Algemene Vergadering van de VN.

Dit is precies het moment waarop het simplisme van de oorlogstaal haar meest dwingende gezicht laat zien. Er valt niet aan te ontsnappen: we zijn allemaal ons eigen studieobject geworden. Maar daarmee ook in staat een uitweg te vinden uit de necropolitiek.

Met woorden over wijsheid van Spinoza sluit ik af:

De vrije mens denkt over niets minder dan over de dood

Zijn wijsheid is niet een denken over de dood, maar over het leven.