donderdag 29 september 2011

Eastfrysk folksferhaal oan de basis fan 'oudewijvenzomer'?

Ik krige hjoed in mailtsje fan Johan Veenstra dy’t it hie oer de ooldewievezoemer, yn it Hollânsk de oudewijvenzomer. Hat it Frysk ek net in moai wurd foar sokke simmerske dagen yn septimber en oktober? Ik ha it net fine kind.

De Sweden neame dizze dagen Brittsommar, nei de hillige Brigitta, yn Engelân sizze se St. Luke’s little summer, yn Frankryk l’été de St. Dénis, yn Itaalje de simmer fan Theresia. Dus dêr wurde hilligenammen brûkt. Indian summer, sizze se yn Amearika.

Yn Dútslân (Altweibersommer), yn Tsjechië (babí léto) en yn Ruslân (babje ljeto) is de heidenske oarsprong better bewarre bleaun en wurdt referearre oan Noars-Germaanske mytology. Nei analogy fan de triedden dy’t spintsjes spinne yn dizze tiid fan it jier, wurdt wiisd op needlotsgoadinnen (Nornen) dy’t de triedden fan it minsklik libben spinne. Mar ek kinne de ‘âlde wiven’ weromfierd wurde op in froulike wettergeast mei lang wyt hier.

Yn dy lêste betsjutting liket it derop dat it ferbân tusken it simmerwaar yn dizze tiid fan it jier en âlde wiven in (east-)Fryske oarsprong hat. De wetterheks Mettje, dy’t oan de mûning fan de Weser wennet, is skuldich oan de legende. De iennichste boarne dy’t ik fine kinnen ha is in roman fan Heinrich Lübben (1883-1934), in pedagooch en zoölooch út Bremerhaven dy’t ûnder de skriuwersnamme Garlich Ferking it boek Der Bruderkuss. Ein Friesenroman skreau (Friesen-Verlag, Bremen/Wilhelmshaven 1922). Ik jou it fragmint:

Die Mettje spinnt, sagt der Bauer, die Wetterhexe. (..)
Aber die Mettje ist eine fleißige Spinnerin, das muss man ihr lassen. Sie spinnt und webt den Totenschleier des Landes, das im Glaste der Herbstsonne daliegt, und sie bessert die Schäden, die der späte Erntewagen in ihren Schleier riss, schnell wieder aus. –
Oder ist das graue Gewebe vielleicht gar schon wieder der Brautschleier der Erde für das nächste Jahr?
Ja, morgen wohl kommt schon der Bauer wieder mit dem Pfluggespann und gräbt neue Furchen. Der immer wieder jungfräuliche Boden der Marsch öffnet seinen Schoß und empfängt die Wintersaat, und wieder wenige Tage später braust der Novembersturm über das besamte flache Land.
Dann zieht die Mettje sich müde zurück in ihr feuchtes Reich, in Gräben und Sümpfe, und grollt dem Menschen, der sich nicht kümmert um ihre mühevolle Arbeit.
Dann liegt sie da und brütet Rachepläne aus.
Lasst nur den Winter kommen, dann lockt sie Euch aufs schwache Eis des Fleets, Ihr Kinder, und zieht Euch grausig lachend in die Tiefen.


Dat, as der oars net in aardich wurd yn it Frysk is, soe ik útstelle wolle: metsjesimmer.

*

UPDATE: In korrespondint út Heiloo meldt it folgjende:

“Op http://nl.wikipedia.org/wiki/Tessels vond ik dit:

‘Ook de vogelstand heeft het dialect sterk verrijkt met woorden en uitdrukkingen. Als het in april zachtjes, welhaast warm regent, regent it grâs en kiewieseiers. Mooi voorjaarsweer is heendekukeltjesweer, terwijl helder weer in oktober, als de lijstertrek op gang komt, liesterweer heet. Wie zich 's zomers heerlijk zit te koesteren in de warmte, zit as ien lieuwerik in it seuersontje. De schemering gaat op Texel gepaard met het naar de bossen vliegen van de houtsnippen, en daarom heet de schemering ook wel snippevluchie. Heerlijk najaarsweer (als de Amerikaanse Indian summer) heet kroaieseumer, omdat er dan veel kraaien over de dorpen vliegen.’

Het Tessels is volgens deze website onderdeel van het West-Fries en daarmee ook verbonden met het Fries. Misschien moeten we het voor de Friese variant van oudewijvenzomer ook in de sfeer van de vogels zoeken.

Er zijn meer Westfriese woorden die bewaren wat in Friesland verloren gaat. Piet Paulusma heeft het altijd over ‘wynstjitten’ terwijl hij ‘wynpûsten’ bedoeld. Een ‘stjit’ is volgens mij vooral een stoot met de elleboog. In West-Friesland zeggen ze als het hard waait: ‘er staat een puist wind’. 

Wie weet was het dus ooit ‘roekesimmer’ en verwijst dat ook nog eens naar Wodan. Metsje nog maar even in de wachtkamer houden?”

zaterdag 24 september 2011

grien grut wurdboek

                                foar dat

op de earste dei fûn de dichter de letter b út
                               en de loft kleure blau

hy folle de loft mei grutte kloften skiere fûgels
                              en sei boem

it reinde grize fearren oer it lege boerelân

op dei twa
luts er in streekrjochte line om de see te kearen
                              hy sei nee
                              tsjin de grize see

de tredde dei baarnde er in kearske
te witten in kearske foar in dream

de fjirde dei bombardearre er himsels ta sjef
                              fan it oanbegjin
                              it wurd dat er spruts
waard in beam om it libben omhinne te lizzen

op dei fiif
siedde er in bytsje goudstof
yn de opswolle fuorge fan ’e taal
                              hoe’t it tille soe fan de koalsiedgiele minsk

op dei seis socht er nei in god
om it tsjin te sizzen

op dei sân
              stie syn eigen
                               grien grut wurdboek
                                                 net te dwêsten yn ’e brân

KOLLUM (15): Unbetsjuttende tekst oer monumintaal dichtwurk

Wat binne de minimale easken dy’t men oan in yn- of útlieding by de samle fersen fan in grut dichter stelle mei? Wat soe de skriuwer fan sa’n yn- of útlieding besykje moatte, ek al is er miskien net werklik, troch it ûntbrekken fan analytysk en/of syntetisearjend talint, skriuwfermogen of simpelwei feeling foar poëzij, by steat om te slagjen yn syn opdracht?

Wat mei de poëzij sels, dy’t yn syn hiele hear en fear op dy lêste, dy alderlêste operaasjetafel lein wurdt, ferwachtsje fan in besprekker dy’t mient dat einoardiel in poeticis ferwurdzje te sillen?

En wêr freget de Fryske literatuer om, dêr’t de dichter him yn bejoech?

Sûnt de ferskining, okkeries, fan de Samle Fersen fan Douwe Annes Tamminga (1909-2002) by de Friese Pers Boekerij is ien ding dúdlik: dy literatuer wol yn alle gefallen dat frou Tineke Steenmeijer-Wielenga, eartiids direkteur fan it FLMD, hokker oare fertsjinsten sy ek hat, noait wer in ynlieding op samle fersen skriuwt. Dat sis ik, om te begjinnen, de NachtRider nei. En ik mei lije dat dit no werklik de lêste kear west hat dat de redaksje fan de Holder-Rige, in kommisje ûnder auspisiën fan de Fryske Akademy, har frege hat om sa’n put wurk te fersetten.

Komselden ha ik my as leafhawwer fan Fryske poëzij, dy machtige tún dêr’t ik sels sa út en troch ek in hoeke fan omhakje en byknippe mei, sa teloarsteld field nei it lêzen fan in yn- of útlieding op samle fersen. Earlik, ik bin der suver fan slach fan.

Sa monumintaal it dichtwurk fan Tamminga is, sa ûnbetsjuttend is dizze tekst oer dat dichtwurk.

Sa fol fan tiidleaze taalmacht en fakmanskip it dichtwurk fan Tamminga is, sa lam, fantasij- en ynspiraasjeleas binne de hjir en dêr byinoar liende wurden dêr’t it dizze jonge ieu mei ynstjoerd wurdt.

Sa grutsk de Fryske literatuer wêze mei op Tamminga, sa fûl moat dyselde literatuer yn opstân komme tsjin ympresjonistyske, recycljende, al te maklike, al te gau thús wêze wollende, oeuvres fan harren kontekst rôvjende, oeuvres dus net allinnich fan harren literêr-histoaryske mar ek fan harren hjoeddeistige betsjutting ôfsnijende wizen fan yn- of útlieden.

En nee, ik ha gjin nocht om it allegear mar wer út te lizzen en út te tekenjen en om hjir wer twa nachten korreksjewurk te dwaan yn tsjinst fan, yn dit gefal, Douwe Annes Tamminga.

Want dat is sa’n grut dichter, syn wurk kin it maklik ôf sûnder myn help.

Jo moatte sels mar sjen hoe en wat. Mar it soe dêrby, by jo mieningsfoarming bedoel ik, goed wêze en hâld it rychje fragen út de earste alinea's fan dit stikje yn ’e achterholle. Keapje en lês dit fierder prachtich fersoarge boek, dat ien fan de wichtichste Frysktalige poëzij-oeuvres fan de ôfrûne ieu befettet – al wit Tineke Steenmeijer-Wielenga net wêrom’t dat sa is, want sy seit it allinnich oaren mar nei.

vrijdag 23 september 2011

De Betinking: 'Dan steane wy yn it jier 2000 noch foar de winige doar'

De Tsjerne, 10 jier nei Kneppelfreed (2)

Nei in swak fers fan G.N. Visser (“Wat fyn hifkjende architekt / Sette hjir dit lânhûs krekt”), in opfallend fris en libben ferhaal fan Rink van der Velde en twa siden dreamerige poëzij fan Jan Dotinga bedarje ik yn De Tsjerne 16-1 (1961) by in fûl stik fan Inne de Jong oer de Betinking. Fan de Slach, deselde dy’t moarn ek wer betocht wurdt. It ferhaal hjit ‘It “Pekfek” nei it Reaklif’.

Wy skriuwe 26 septimber 1970 en binne op in gearkomst fan it P.E.K.F.E.K (Polityk Ekonomysk Kultureel Frysk Europeesk Kontaktorgaan). Foarsitter is professor Walda, saaklik en taktysk. De jonge yngenieur Van Beem: gysten. Ek rom oan it wurd komme dr. Loatsma, skiednislearaar, en dr. Vearman, filosoof en literatuerkritikus. Fierder noch oanwêzich in mr. Feringa en in dr. Van der Velde. Men lêst it oan de titulatuer al ôf: it binne net de earste de bêsten út de Fryske beweging dy’t warber binne foar it P.E.K.F.E.K. Wy ha hjir dúdlik te krijen mei in yntellektuele boppelaach.

Yn it skoft fan de gearkomst blykt dat dit selskip eins net folle oars wurdt fan de betinking. Der is mar ien entûsjasteling: 

“‘Minsken, sorry: hearen, it foldocht my hjir skoan, mar hoe let kinne wy sawat klear?’ freget Van Beem. ‘Om healwei ienen stap ik op, ik moat nei it Reaklif. Wa fan jimme giet mei? Ik kin noch wol fjouwer yn de wein hawwe. Gjinien fansels, dat binne wy wol wend.’”

Histoarikus Loatsma wol yn alle gefallen net mei. “Lûdroftige betogingen en grutte wurden lizze my net, ik ha earnstiger wurk te dwaan foar Fryslân. Ik freegje my ek ôf, oft wy mei sokke demonstraasjes de goodwill, dêr’t wy sa’n ferlet fan hawwe, net ferspylje. Baltende studinten hawwe ferline jier de lju de skrik op it liif jage, de Hollânske parse spriek der skande fan.”

De jonge gystene yngenieur Van Beem hat gjin goed wurd oer foar Loatsma syn reserves: “Soe ’t de muoite net wurdich wêze, om út ús hege posysje wei wat solidariteit te betoanen? Wês bliid, man, dat de studinten dêr komme. Einlings en te’n lêsten hawwe hja begrepen wêr’t har plak is: foarenoan. Foarmje de studinten yn elke nasjonale beweging net de avant-garde? (..) It ôfwaaide praat fan de Hollânske parse lit my stienkâld en mear as fan jo ferneamde goodwill hawwe wy ferlet fan in berette kloft, dy’t it folk wekker ropt en Den Haach wekker ropt. As dat net bart, steane wy yn it jier 2000 noch foar de winige doar. (..) Wat is dat foar in would be aristokratyske distânsje? It liket op in kompleks.”

Dêr hat dr. Loatsma efkes net fan werom. Mar hy kriget help fan dr. Vearman, de filosoof en literatuerkritikus, dy’t ek net fan doel is en reizgje ôf en stean mei de fûsten ree op it rotsblok. Foarsitter professor Walda begjint mei in tear yn syn foarholle mar gau oer wat oars, it folgjende punt op de wurklist, in brief fan it aksjekomitee Lauwerssee, “dat ús stipe freget foar in massale aksje fan folk en beweging”, en dêrnei komt it petear fierder ek noch op in brief fan de Bretonske beweging tsjin it sintralisme fan Parys en in brief fan it Dútse konsulaat yn Ljouwert oer de oanboazjende stream Dútse toeristen yn Fryslân. Dat is fansels in goede saak, neffens de hearen, mar yn it brief wiist it konsulaat der ek op “dat Fryske halbstarken wolris oanstriid hawwe, om de sânforten, dy’t de toeristen oan it strân bouwe, te ferinnewearjen”.

It liket der dus net op dat it achtenearre bestjoer fan it P.E.K.F.E.K. nei it Reaklif sil. Mar dat is bûten de slûchslimme Federaasje fan Fryske Studinteferienings rekkene. Want dy wiene sa goochem om it P.E.K.F.E.K. by gelegenheid fan syn 50-jierrich bestean in diner oan te bieden op, krekt, de dei fan de betinking yn hotel Riisterbosk op Riis. En fansels ropt yngenieur Van Beem dalik dat soks de muoite wurdich is! Tsja, hjir kinne de learde hearen net mear omhinne, dat it giet oan.

Njoggen P.E.K.F.E.K.’ers en in kloft studinten reizgje even letter mei de bus nei Gasterlân. Op it Himmelumer Heech wurdt efkes hohâlden om fan it prachtich panorama te genietsjen. “It blykt,” skriuwt De Jong, “dat inkelde hearen fan it Pekfek, dy’t oan de Rivièra goed thús binne, dizze hoeke fan it heitelân jit net kenne.”

De studinten slagje yn har snoade opset en de hearen bedarje op it Reaklif “mank in tûzenkoppige mannichte”:

“It Warnser korps spilet ‘It feintsje fan Menaam’, it folk sjongt fleurich mei. It tilt fan Fryske flaggen, kloften studinten steane dêr mei spandoeken: De Lauwerssee moat daliks droech! Wy wolle op koarte termyn in Athenaeum! Fryslân is gjin generaliteitslân!”

De sprekker fan de dei pleitet fjurrich “foar it ôfgean fan allegearre, dy’t bang en twivelriedich binne. Om plak te meitsjen foar jonge berette lju mei moed, talint en fantasij. (..) Fryslân sil libje, as der in jongerein is mei koele koppen en gleone herten, dy’t har ynsette wol mei de hiele hûd.” Uteinlik komt it yn it hotel yn Riis noch ta in konfrontaasje tusken pro en kontra de betinking. De studinten winne de striid mei glâns.

It soe Inne de Jong grif fertriet dien hawwe te witten hoe’t de sitewaasje mei syn Fryslân der net anno 2000, mar anno 2011 hinne lei. De Lauwerssee, dy is foar it meastepart droech, mar in Athenaeum lit stean in universiteit is der net kaam. Frysk studearje, dat kin net ien mear betelje. Noch even en der binne gjin studinten Frysk mear oer om te findelswaaien op it Klif.

It tema fan de Betinking 2011 is: Fryske plaknammen...

'Vandaag heb ik nog 1.075 kb over in mijn hoofd'


Ynterview mei Tim yn Noordhollands Dagblad, 22 septimber, as foarstikje foar it optreden fan snein yn it Zaantheater yn Zaandam.

dêr't de roaier har fergarret en de minne him fersint

goed, en as de swarte modder dy wer rinnen sjocht
as reinwetter yn in trekkerspoar
yn dyn fetlearen jek oer it paad lâns de blikfeart
dy’t bochtet nei de mûne yn ’e jûn
en mei in ôfgriis moat de moanne oer de wjok
dan hasto net safolle mear te sizzen
want de simmerdagen hast fier achter dy litten
it swit dript dy swart yn ’e fuotstap en dyn kiel stiet yn ’e brân

moai, en as op tafel dan de peukebak en it glês sûpe noch stean
njonken de leechskrabe itensamer en it sunich ljocht
fan it byldskerm raant dy de hûd fan it fleis
it taaie reade fleis sis mar dat it hiinsteljirre is
en yn ieltsjefellen hasto dyn oeren fuortjûn
oan de âld man dy’t dy noait foarlies
út it frysk mearkeboek fan master klaas haakma

okay, en hearsto ek it fiskwiif skellen dat yllegalen útskyt
middeis as de klok tolve slacht en de bern toutsjespringe
op de hoare skoalpleinen fan froubuurt en âlde leie
it iene doarp sûnder tsjerke en it oare sûnder hôf
dêr’t de fokse strúnt en it folk ferstrûpt as de rûpen en
útbaarnt ûnder de grûn

de boeren dy’t de ierdappels der út hawwe
seit de bildtse post
komme gear dêr’t de roaier har fergarret

dan earst peddelje yn ’e hjerstnacht oare kant seedyk
wer op dea tij
de romeinen om in tried werom te finen fan de trije findels
etyk, estetyk en erotyk








.

woensdag 21 september 2011

STUDIO OUDEBILDTZIJL (19): Een sluier over het verdriet

Esther Jansma, Eerst (Arbeiderspers, Amsterdam 2010)
www.decontrabas.com

Er is goede poëzie en er is, afgezien van slechte poëzie, ook keurige poëzie. De met prijzen overladen poëzie van Esther Jansma (1958) behoort geloof ik tot de laatste categorie.

Keurige poëzie, dat is poëzie waarmee iedereen het wel zo ongeveer eens kan zijn. Er staat geen woord geheel verkeerd geparkeerd, assonantie en enjambement worden in orde bevonden, het zingt soms zelfs, er is met sporen van twee of drie centrale motieven gestrooid als met rijstkorrels op een boerenbruiloft, hier en daar is van beton een dubbele bodem gelegd, er wordt iets met een eigen stem gezegd en natuurlijk is de pijl van de boog gericht op een existentiële waarheid (“ik vind het fijn als dingen niet verdwijnen”).

Jansma heeft met Eerst, haar zevende bundel, een hecht gecomponeerde verzameling gedichten afgeleverd, die mij niet weet te raken, of vooruit, te boeien, op drie of vier gedichten na. Dit kan twee dingen betekenen: haar poëzie deugt niet, of ik deug niet, als lezer van haar poëzie. Vanzelfsprekend is dat laatste het geval, maar ik meld het toch maar even. Omdat ik vind dat de lezer van deze bespreking zich dat dient te realiseren. Je verschuilen achter wijdlopige schetsen van de formele eigenschappen van een bundel, en net doen alsof je een objectief beeld geeft, dat truukje moeten anderen maar uithalen. Zoiets als je lezer een poot uitdraaien zonder dat-ie het doorheeft (“de balans die ze bereikt tussen herkenning en vervreemding is haar grote verdienste”).

Ik beweer, om het een recent proefschrift na te zeggen, dat Esther Jansma, zoals ik haar lees, te vaak niet méér weet te maken van haar diep-tragische thematiek dan onberispelijke, maar daardoor ook nogal gedomesticeerde gedichten. Dat komt (waarschijnlijk) omdat zij denkt (maar waarom?) zich te moeten houden aan een aantal spelregels die op een of andere manier in contemporaine Nederlandstalige poëzie zijn achtergebleven, als koekoekseieren in een duivennest. Jazeker, ik adstrueer. Herkenbaarheid mag, maar in opgebroken grammaticale constructies. Rijm mag, maar als assonantie of halfrijm of binnenrijm. Ritmiek mag, metriek niet. Vreugde mag, uit je dak gaan en dronken dansen in de regen niet. Verdriet mag, dolle razernij en tegen muren opvliegen niet.

En bovenal: er zij afstand.

Maar hoe in godesnaam afstand te houden tot je thematiek, als je motieven bestaan uit het verlies van bijna alles wat je dierbaar was?

Jansma heeft onlangs een essaybundel gepubliceerd (Mag ik Orpheus zijn?), waaruit blijkt dat zij er moeite mee heeft om als dichter steeds maar weer te worden geconfronteerd met beschouwingen waarin haar biografie een rol speelt. Zij verloor al jong haar vader, zij verloor twee kinderen. Ze denkt nu dat er in de poëziekritiek een aanname bestaat, die zegt “dat vrouwen schrijven uit therapeutische motieven, om te bevestigen wat ze al weten of om te wennen aan wat vreemd is” – en voorzover zij bedoelt dat ik denk dat zij uit therapeutische motieven schrijft, zou ik antwoorden: als mij was overkomen wat Jansma overkwam, zou ik niet weten uit welke andere motieven ik zou kunnen schrijven. En ik ben nota bene een man. Dus nee, ik snap haar opmerking niet.

Het enige wat telt is natuurlijk hóe Jansma schrijft uit therapeutische motieven. In Eerst schrijft zij over verlies, vergankelijkheid, illusies. Over het einde, en dus ook over een begin. Zij doet dat met verschillende stemmen, een ik, een zij. Daar is niets mis mee. Niet al die stemmen zijn Esther Jansma zelf, maar moet dat nog worden vermeld? En toch vindt deze poëzie zijn wortels, zijn ontstaan, zijn noodzaak, in Esther Jansma.

Het doek gaat open op pagina 9, na een veelzeggend zwarte bladzijde, want dit is een bundel van rouw, van herinnering, van willen bewaren wat weg is. Al meteen in het eerste gedicht wordt duidelijk dat hier geen veilig onderkomen wordt geboden, maar een huis aan de orde is van “stenen om een weke / door gewenning vreselijk vergeten / binnenkant”. Dan volgen zeven afdelingen, met daardoorheen, geplaatst in groepjes van drie, een negendelige cyclus die net als de bundel zelf ‘Eerst’ heet.

De centrale figuur in die cyclus is ene Adam, van wie al meteen in het eerste gedicht wordt gezegd dat hij zijn Eva nog moet ontmoeten, de vrouw “die zijn ringvinger / boeit en appelboompjes aanwijst als schuldig”. Natuurlijk is dit een nieuwe versie van het scheppingsverhaal en natuurlijk zal het de beschouwer te binnen schieten dat de vader van Esther Jansma de jong gestorven beeldhouwer Adam Jansma (1929-1965) was.

In het tweede gedicht heeft Adam iemand achterop de fiets, een vrouw met “vreemde in de jaren vijftig verklede benen”. Daarna is Adam weg. “Maar de hand in je stem / intussen pakt vroeger en later tot een propje / en zorgt ervoor dat niets verdwijnt”, dicht Jansma. In het laatste gedicht van de cylus is de cirkel rond, het einde is ook een nieuw begin: “Hij vliegt niet weg. / Hij maakt dat wij geboren zullen worden. / Hij komt naar beneden. En alles begint.”

Als Esther Jansma wil dat beschouwers haar gedichten minder biografisch lezen, moet zij ze minder biografisch schrijven – daar lijkt me geen speld tussen te krijgen. Zo is het ook met een aantal gedichten uit de andere afdelingen, waarin de dichter kwistig is met verwijzingen naar de dood, meer concreet, de dood van een meisje, dat heel goed een dochter kan zijn, en de dood van kinderen.

“Als eindelijk gebeurt wat je vreest doe je niets / dan heel verstandig knuffels in een koffer pakken”, staat ergens.

“(..) ik droomde / dat de raven mij hadden geleegd mijn oogappels / opvraten en later tikte ik mijn weg door / het windstille huis en ik dacht steeds ik hoor ze.”

Ik vind dat Jansma knap, maar soms ook te gemakkelijk, de absurditeit, de onbegrijpelijkheid van het verlies schetst. Een centraal motief is vergaan: “we leven gewoon / of dit is hoe een schip zinkt. Zo gaat het einde dus.” Net zoals de raven van daarnet is het zinkend schip als symbool van de dood niet een origineel, wel een toegankelijk beeld. De mooiste afdeling is wat mij betreft ‘Glas en groente’, met het prachtige ‘Olieflesje’: “Ooit was ik heel. Toen werd ik vastgehouden / door meisje Poppaea in het nu”. En ook deze verwijzing naar Kopland in het gedicht ‘Genootschap der Vergeten Groenten’ blijft je bij: “Maar / je zult mij maar zijn en oud en ingehaald / door sterk verbeterde zeer jonge koolgenoten.”

Zowaar, je schrikt er van, iets van humor. Wat, wat mij betreft, niet werkt, is het kunstige van deze gedichten, en daarmee bedoel ik dat het opbreken van de syntaxis de indruk maakt dat de dichter zodoende slechts de herkenbaarheid wil versluieren, verliteraturen, zo u wilt. De syntaxis sneuvelt niet in een stamelen van het onzegbare, ze ligt eerder als een sluier over het aangezicht van het verdriet. Zo wordt in ‘Bezoek’ een bezoek van de dood ingeleid:

Het was weer zo’n dag geweest maar iets was
gaan liggen. Ongeduld misschien of de roep
om rechtvaardigheid. Buiten ging alles zijn gang


gedoe van vogels in een vochtig loodgrijs licht
beginnen van lente dat binnen voelbaar was lukraak
soms geluid van verkeer. Wij zaten aan tafel


en deden wat hoort dan zoals borden leeg eten
en praten. We vonden verbazing onhandig toen
als vanzelfsprekend een vreemdeling aanschoof.


Hoewel het enjambement in “vochtig loodgrijs licht / beginnen van lente” prachtig is, vraag je je toch af waarom er zoveel beschrijvingskunst nodig is om tot de vreemdeling te komen – is dat alleen om de waarheid te verkondigen dat de dood onverwacht en in alledaagse kleren ten tonele verschijnt?

Het laatste gedicht is ‘Het raam uit, de dakgoot over’. Het huis uit het eerste gedicht van de bundel krijgt z’n cyclische pendant in het laatste vers. Een “jij” dringt naar binnen, klimt op een plat dak en ziet daar het indringendste beeld van de hele bundel:

En daar is het. In de winterse

zeiknatte stilte drijft daar een windpraam van licht.
Ooit moet hij hierheen zijn gedreven op vreemde
onwaarneembare stromen wellicht bij toeval


aan de kade van loodgrijze daken zijn vastgeraakt
en gebleven. Zie het deinen van schijnsel door de ruiten
de vele planten die daarbinnen zijn gaan groeien.


Het verlies, het verlaten zijn, de vervreemding én hun tegendeel, de hoop (het licht), in één beeld en in traditionele zinsbouw gevangen.

Kijk, zo kan het dus ook.

Tom Russell does Crucifix In A Death Hand, poem by Charles Bukowski

The Deep Dark Woods - Two Time Loser

Ana Egge - Hole In Your Halo

maandag 19 september 2011

Fedde Schurer en de Fryske folkseigen kultuer

De Tsjerne, 10 jier nei Kneppelfreed (1)

It Keppelfeest is út ein set as oanrin nei de betinking op 16 novimber fan Kneppelfreed – dy dei, yn 1951, fan Fedde Schurer. En ferline wike binne, hast ûngemurken, einlings, de Samle Fersen fan Douwe Tamminga ferskynd. Schurer en Tamminga hawwe lang mei syn beiden yn de redaksje fan de Tsjerne sitten. De kommende wiken wol ik sa út en troch ris strune yn de 16e jiergong, dy fan presys fyftich jier lyn, fan 1961. Tsien jier nei Kneppelfreed. Om te sjen wat der doe spile. Om te sjen hoe’t sy it dienen. Systematyk sit der net yn dizze stikjes, inkeld it patroan fan myn eigen belangstelling.

It Israëlnûmer fan de Tsjerne ferskynde as nûmer 2/3 fan 1961. Yn ’e redaksje sieten doe ek Freark Dam, Eeltsje Folkertsma en Durk van der Ploeg. Folkertsma, de grand old man anneks wrâldfrjemde rariteit, wie doe al op jierren en spile gjin grutte rol mear; Freark Dam wie in jongkeardel dy’t leaver wat op ’e achtergrûn bleau, wylst Durk van der Ploeg de angry young man fan de tradysje spile. Hy polemisearre yn dizze perioade mei in Quatrebras-auteur as Steven de Jong oer de kânsen fan it eksperimint foar de Fryske poëzij. Schurer en Tamminga wiene troch de wol ferve feteranen yn ’e literatuer. Sy hiene de leie yn hannen en foarmen de rêchbonke fan it tydskrift. Alle fiif de redakteuren wiene grut wurden mei de bibel, dy’t ien fan harren, Folkertsma, ek noch mei yn it Frysk oerset hie.

Dizze Tsjernegroep, leauwich, protestants, mei each foar tradysjes en tige Frysksinnich, tekene foar it foaropwurd fan it Israëlnûmer. De Tsjerne hie in namme heech te hâlden wat sokke spesjale nûmers oer fiere lannen oanbelange. Earder al ferskynden ôfleveringen oer Bretagne, Amearika, Suriname en Noorwegen. Wêrom no Israël?

“Wy miene te witten,” skreau de redaksje, “dat de belangstelling foar de kulturele en politike opbou fan de nije Joadske Steat ûnder de Friezen lang net lyts is. De mear as nijsgjirrige Israëlysk-nasjonale werberte, de oplibbing fan de oerâlde taal en de delslach dêrfan yn in jonge literatuer sille dêr net frjemd oan wêze. Ek yn Fryslân, al is it yn in folle beheinder ferbân, hawwe wy te meitsjen mei in taalûntjouwing, oanpassingsprosessen en literêre nijbou, dêr’t de lytse groep, dy’t foar in folkseigen kultuer yn it spier giet, ûnûntkomber foar komt te stean.”

Dat is de earste reden dy’t de redaksje jout: it gefoel fan in nasjonaal-politike besibbens. Fansels docht dat yn ús eagen (sorry, myn eagen) suver wat grotesk oan. It projekt fan de Frysk-nasjonale “werberte” hie himsels ommers noch mar tweintich jier earder om sjippe holpen yn ‘e kollaboraasje. Der sille yn 1961 werklik net safolle Friezen mear omrûn hawwe dy’t nasjonaal opkitele waarden troch de opflecht fan de Israëlyske steat. En hoefolle soene der weet hân hawwe fan de de “oplibbing fan de oerâlde taal” yn Israël?

Bliuwt oer de werklike oarsaak fan dit Israëlnûmer, nammentlik de de fassinaasje fan de Tsjerne-redaksje sels foar in oare “lytse groep, dy’t foar in folkseigen kultuer yn it spier giet”. Schurer wie syn eigen ‘bining ferbrutsen’ al lang wer fergetten.

It foaropwurd neamt dan fierder as reden fan de belangstelling foar Israël “de see fan ellinde, dêr’t de lêste wrâldoarloch dit folk yn ’e diaspoare yn dompele hat”, mar wichtiger noch wie de mienskiplike boarne fan it leauwe: de bibel. “Mar boppe-al is dêr ommers de histoaryske bining. Oan dit âlde lân ûntsprongen ieren, dy’t ús westersk-kristlike beskaving op’en djipsten noch altyd befloeie en befruchtsje.”

Dizze kombinaasje fan kultureel nasjonalisme en religieuze besibbens hie fan gefolgen dat de redaksje der gjin muoite mei hie om foar de gearstalling fan it Israëlnûmer oan te klopjen by de ôfdieling Kulturele Saken fan it Israëlyske ministearje fan Underwiis en Kultuer. It haad fan dy ôfdieling wie de út Nederlân emigrearre Jozeph Melkman (1914-2009), in eardere redakteur fan it Nieuw Israëlitisch Weekblad dêr’t se mei yn ’e kunde kamen troch Fokke Sierksma. Melkman te Jeruzalem wie “ús midsman en riedsman (..) by it gearstallen”, wylst de Israëlyske ambassade yn De Haach rette mei it yllustraasjemateriaal en de biografyske gegevens fan de Israëlyske auteurs.

Yndied: Israël hat grif wolris mear muoite dwaan moatten foar de fersprieding fan syn propaganda.

It nûmer moast in byld jaan fan wat der yn Israël geande wie op it mêd fan literatuer, taal, toaniel en muzyk. De oanpak kaam der fansels op del dat in byld jûn waard fan wêr’t joadsk Israël mei dwaande wie; de Arabyske ynwenners foelen bûten de boat, as hiene dy gjin taal, skreaune dy neat, spilen gjin toaniel en makken gjin muzyk. It Israëlyske ministearje sels – dat wol sizze, dr. Melkman – fersoarge in soarte fan ynlieding, dêr’t de Arabyske befolking yn ien rigel oan 'e oarder kaam:

“Mar om’t de Arabieren gjin frede slute woene, noch mei de Sionistyske beweging noch mei de Joadske steat, moast de opbou [fan de joadske steat – AdV] yn syn wurken gean as yn ‘e dagen fan Nehemia mei it swurd yn ‘e fûst. Fangefolgen stiet Israël al jierren ûnder de wapens, in echt folksleger, dêr’t manlju en froulju yn tsjinje.”

It is it byld dat Israël graach nei bûten brocht. Kin men anno 2011 it de Tsjerneredaksje fan doe kwea ôf nimme dat se op syn bêst in etnosintrysk en op syn slimst in rassistysk nûmer útbrocht hawwe? Ik wit it net. Yn alle gefallen is dúdlik dat de redakteuren net by steat wiene om út te stigen boppe harren eigen, mei troch tsjerklike achtergrûn ynjûne sympaty en belangstelling cq. Frysk-politike aginda. Belangryk foar dy aginda wie net de islamityske Palestyn dy’t fan syn bertegrûn ferdreaun waard. Belangryk wie, yn ’e wurden fan de handich op Fryske gefoelichheden ynspyljende dr. Melkman, “de Israëli, (..) dy’t likegoed hinne en wer slingere wurdt tusken it entûsjasme fan ‘e fernijing en de romantyk fan it ferline”.

It is ek wûnderbaarlik om te merkbiten hoe moai de skets dy’t Melkman jout fan it wurk fan in promininte joadske auteur, Samuel Joseph Agnon, past yn in beskaat soart Frysk-religieus-polityk tinken, noch altyd. In tema fan Agnon is “de tsjinstelling, de paradoks oant yn it fantastyske tusken de geweldige technyske foarútgong yn ’e wrâld en de minsklike siel dy’t yn ’e knipe komt en dy’t yn de nije maatskippij gjin tehûs, gjin wenstee fynt”. Koart om'e bocht is dat neat oars as de kleau tusken Ferljochting en religy, mar by Agnon giet it benammen om de ynfloed fan dy botsing op in lytse, sletten mienskip: de Joadske mienskippen yn East-Europa fan foar de Twadde Wrâldoarloch. 

En sa’t de westerske kultuer, yn kasu Dútslân, yn de tiid fan de Weimarrepublyk in modernisearjende (bedriigjende) útwurking hie op de jiddyske kultuer, sa hie de moderniteit yn ’e eagen fan ús Tsjerne-redakteuren Dam, Folkertsma, Van der Ploeg, Tamminga en Schurer syn kwealike gefolgen foar de (protestantse) ‘natio Frisica’. It sil ek de refleks fan in protte lêzers west hawwe. It moat my raar misse of de lêzer fan de Tsjerne lies mei in gefoel fan werkenning dat by Agnon de plichten dy’t Mozes ús oplein hat, faak net achtslein wurde omdat de ferlokking fan de wrâld “al te sterk troait en dêr kin oars net as lijen en selsferwyt út fuortkomme”.

Goed. Ien gedicht yn it Israëlnûmer sprong der foar my út. It is fan David Shimoni (1886-1956) en it is, út it Ingelsk, oerset troch Fedde Schurer:


Skielk bart it dat de geast

Skielk bart it dat de geast, oprizend, lichems finz’nis
Untkomt, as in rivier dy’t alle diken brekt
De ein fan alle flesk: inkeld geast, licht en neaken
Inkeld siel, dy’t ta siel sûnder wurden sprekt.

En dy stien yn it lân, swier en stom en fergetten
Is gjin balstien, mar geast fan ‘e lydsumheid
It oarspronklik begryp, yn syn kearnen besletten
Stoarret nei wêr’t de grins fan de oerstilte leit.

En de skonk fan dat mûldier, swier bûgd ûnder lêsten
Wêrom kobbet it swit op dy triljende skonk?
It is pine om de twang en in langst net te dwêsten
Nei befrijing as ’t lûd fan ‘e driuwer ferklonk.

Jit slommet de skepping, in bern yn ‘e nane
Dat boartsjend syn tean yn ‘e wrâldromte stekt
Mar rûnom sjonge al ingels, en feestfjurren baarne
Foar de geast dy’t oerwint en de grinzen trochbrekt.

In beam palmet langhalzjend op nei de sinne
En de sinne dript bloed fan har bloed yn syn lea
En trochsichtich fan huverjend langstme sa rinne
De kleuren him op en ôf – grien, goud en rea.

Skielk, ferlost sil dy beam ta ûntaastb’rens genêze
Leafde sprekke yn ‘e taal fan it twadde begjin
En der sil in grutte, langjende opflecht wêze
Nei de skientme dy’t is, mar nóch net komme kin.

Frazey Ford - September Field

donderdag 15 september 2011

KOLLUM (14): Frysktalige kultuer is in fjoer dat útdôve wurdt

Fannejûn giet it iepenlofttoanielstik ‘Redbad’ yn premjêre, moarnjûn is it Fryske Boekefeest yn Tresoar en sneon iepenet De Harmonie yn Ljouwert it Fryske teaterseizoen. In goed momint, ja, in prachtich momint, om te konstatearjen dat it topsegmint fan de Frysktalige kultuer systematysk smoard wurdt troch it Ryk en troch de provinsje Fryslân sels.

Duh? Wat seit er?

Asfyksy betsjut 1) ferstikking troch in te min oan soerstof yn de azemlucht of yn de bloedstream; 2) it útdôvjen fan in fjoer troch in te min oan soerstof.

Soe it sa slim wêze?

Ja, sa slim is it. Mar dat wolle de measten dy’t harsels graach wiismeitsje wolle dat der neat oan de hân is, dochs net leauwe. Dy minsken geane moarnjûn bygelyks foar Hylke Speerstra, Ilanois, Tet Rozendal, Abe de Vries, Grytsje Schaaf en Elske Kampen mei in fleurich sin nei de timpel fan Tresoar. Om yn in noflik byinoar wêzen wer de heechmis fan harren ‘Fryskens’ mei-inoar te belibjen. Dy geane fannejûn nei it Suderstrân fan Starum, om live te oanskôgjen hoe’t histoaryske helden anno 2011 konstruearre wurde. En se sille sneon ta harren grutte opluchting te hearren krije dat der wiswier ek yn dit jier fan Halbe de Sloper wer genôch kultureels te rêden is yn Ljouwert.

Genôch “kultureels”, wis, dat is der wol. Kultuer is der lykwols yn allerhanne soarten en wat der yn Fryslân benammen wol is, is kultuer foar de breedste groep, kultuer dy’t útskaait nei fermeits, sis mar, ‘culture-light’. It hegere segmint, de kultuer dy’t op it foarste plak in djippe refleksje wêze wol op de Fryske werklikheid, dy kultuer ferdwynt. Erodearret. Lekt fuort. Stikje by bytsje. Net allinnich út himsels, mar benammen troch maatregels fan oerheid en semi-oerheid.

Heechlearaar Frysk Goffe Jensma hie it yn in stikje yn de LC fan 23 maart oer it âlde “denken in termen van verlies”, dêr’t Fryslân wol sûnder kinne soe. Hy woe hawwe, it wie hjir te uzes ien en al “sentimentele nostalgie”. Hoe skrinend is it dan om te sjen dat it ferlies meikoarten ek foar de doar fan de perfesser stean sil – want syn stúdzje Frysk oan de Ryksuniversiteit Grins hâldt gjin studinten mear oer, no’t it Ryk de eigen bydrage foar twadde-fakstúdzjes mei tûzenen euro’s ferhege hat. Frysk studearje op universitêr nivo is aansen net mear mooglik.

Oan de Fryske Akademy wurdt al gjin literatuerûndersyk mear dien sûnt Jensma nei Grins gie. Leksikografy, wurdboekkunde, dat is der noch al, mar djipgeande stúdzjes nei de Frysk-literêre refleksje op “de wrâld”, dêr hat de Akademy ûnder oanfiering fan direkteur Reinier Salverda mei ôfweefd. Sa’t it hjit om’t der gjin jild foar is, yn werklikheid om't it manageminttiim fan de FA fynt dat it der net mei skoare kin.

Omrop Fryslân, om ris nei in hiel oar miljeu oer te skeakeljen. It is in prachtferskynsel, mar betsjinnet benammen it grutte publyk, dat oerémis rekket fan fierljeppen en pealsitten. Mear romte foar “hegere” – oei, oei, fout wurd! – kultuer betsjut mear stjoertiid en mear jild. Beide mei de Omrop net barre. Slimmer noch, it wurdt allinnich mar minder mei dy stjoertiid en dat jild. De provinsje lûkt in bydrage fan 1 miljoen euro jiers werom, meiwurkers moatte by boskjes de doar útwurke wurde en it Ryk twingt de Omrop om aansen ek noch yn in keursliif mei lanlike stjoerders – it oerlis is al drok geande. Ald-haadredakteur Rimmer Mulder fan de LC liet okkeries al witte hokker kant it wol útgean sil: nóch minder kultuer, en konsintraasje op nijs.

De LC en it Frysk dan. Dat is fansels in bekend ferhaal. Sa’n 2 persint fan de teksten yn de krante binne yn it Frysk. De opfallende Frysktalige kollumskriuwer Trinus Riemersma is ferline jier fuortfallen en noch hieltyd net ferfongen. Frysktalige kultuer wurdt troch de kultuerredaksje fan de LC sjoen as minderweardich en net nijsgjrrich – it is dat Fedde Dykstra en Sietse de Vries der noch omrinne en dat Pieter de Groot noch freelance syn stikjes skriuwt, oars soene we út de LC hielendal it idee krije dat der domwei gjin Frysktalige kultuer mear bestiet. Wat dat oanbelanget – en net om’t ik der sels sa út en troch wat foar skriuwe mei – docht it FD it in stik better.

It is wier: de sitewaasje fan de kranten hat net sasear te krijen mei oerheidsmaatregels. Lykwols is der by de provinsje ek gjin inkelde oanstriid te merkbiten om de posysje fan it Frysk en de Fryske kultuer yn beide kranten te stypjen. Lucht te jaan.

Deselde ûnwil, deselde “hands off policy”, hawwe wy sjen kinnen by de delgong fan de stifting It Fryske Boek en it ferdwinen fan de Sutelaksje. It skeelt de útjouwers 20 persint fan har omset út it Frysktalich fûns. Der is ferline jier al wat jild op tafel smiten, sadat in opfolger, de stifting Boeken fan Fryslân, no út ein sette kin yn de Moanne fan it Fryske Boek. Mar de organisaasje dêrfan is oan de útjouwers oerlitten, en dy hawwe op ’t heden ek wol wat oars oan ’e kop – se moatte domwei sjen dat se de siken hâlde. Se wiene bliid dat se meilifte koene op it ûnbetelle idealisme fan de 2000 frijwilligers fan de Sutelaksje – dêr kinne se eins net sûnder.

Oer de driigjende besunigingen, troch it Nederlands Letterenfonds, op de beide Frysktalige tydskriften ensafh en De Moanne ha ik earder skreaun. Ofwachte moat wurde oft de provinsje yn 2013 de klap opfange wol. Tryater, noch sa’n ferhaal. Nei fûl protest út Fryslân gie dit jier in besuniging troch it Ryk fan 1,9 miljoen fan tafel, mar it selskip rekket al 4 ton kwyt. Op in budzjet fan 3,5 miljoen is dat sa’n 12 persint. It bestjut sûnder mis: minder kwaliteit, minder foarstellings.

My tinkt, sa is it wol dúdlik? Wat asfyksy betsjut?

En wat ek wol dúdlik is, dat is wat de ynset fan kultuerdeputearre Jannewietske de Vries wêze moatte soe, as it derom giet wat fan dy tafaller fan 37 miljoen euro yn te klauwen. Ik winskje har alle súkses. Miskien helpt it as jim har as blyk fan stipe en by wize fan oantrún dizze kollum maile?

Gillian Welch - Annabelle

dinsdag 13 september 2011

STUDIO OUDEBILDTZIJL (18): Reanimatie van een tweedehands utopia

Arnoud van Adrichem en Serge Delbruyère, '(Koudwatervrees)', op: Alphaville
http://www.decontrabas.com/

Het is maar een vreemde tekst die Arnoud van Adrichem en Serge Delbruyère op Alphaville hebben gezet. Ik bedoel ‘(Koudwatervrees)’. Hier proberen zij, zo lijkt het, nogal wanhopig om de Auteur nog maar weer eens een kopje kleiner te maken – dus eigenlijk wat eerder Barthes en Foucault en noem de hele postmoderne rataplan maar op niet werkelijk lukte, ja, dat kunnen Arnoud & Serge in het bestek van twee A4’tjes.

Hoe het kan dat Parmentier, literair tijdschrift secretarieel gevestigd te Nijmegen, en virtueel feit Alphaville, zonder vaste woon- of verblijfplaats, zetelend ergens in Vlaanderen, zegevieren waar de verzamelde filosofie van voorheen faalde, het lijkt onbegrijpelijk. Maar het is in feite een eitje. Het verschil is dat de Fransen van weleer niet surfden, mailden, twitterden, Facebookten en bovendien niet wisten wat html was. Zo simpel is het. Wij daarentegen, levend in de 21ste eeuw, mogen tot onze verbazing en louter door de altijd werkzame goddelijke genade getuige zijn van “digitale experimenten met bijvoorbeeld ineenschuivende zinnen of vallende woorden – die een parallelle manier van informatie verwerken vereisen”.

Ongeveer twintig jaar achterophinkend op een gedachte van de Amerikaan George Landow (Hypertext), die zij parafraseren, hopen nu ook Arnoud & Serge dat eindelijk eens “de permanente herschrijfbaarheid de oorspronkelijke tekst [zal] oplossen, en dat de ‘vaste’ betekenis of auteursintentie verloren [zal] gaan”. Dat zullen we nog mogen meemaken, menen zij. Het zal onafwendbaar worden bewerkstelligd door de allernieuwste modern age. Het wordt de revolutie die alle revoluties overbodig maakt. De verschillen tussen literatuur en niet-literatuur zullen vervagen. De grenzen tussen tekstsoorten worden doorbroken. De Auteur moet met z’n oude literatuurgeschiedenis naar de steun, in de rij staan. Want zijn lezer – althans, de ‘very active reader’ van Landow 3.0 – mag eindelijk meedoen. En kan straks nog beter schrijven dan Hijzelf.

Toch raar. Ik heb niet opgemerkt dat dichtregels die gracieus uit het beeldscherm tuimelen de laatste jaren de norm zijn geworden. Sterker nog, ik geloof, om maar even in onze achtergebleven Lage Landen achter te blijven, dat pionier Tonnus Oosterhoff bijzonder weinig navolgers heeft verwekt. Arnoud & Serge hebben hierop evenwel een prachtige loophole gevonden. “Dat Landows toekomstvoorspelling niet of slechts ten dele is uitgekomen, doet er hier niet toe.” En met dat “hier” bedoelen zij dan hun eigen artikel.

In alle nederigheid, maar volgens al míjn gatekeeping systems die de toekenning van waarden regelen hadden de twee auteurs beter eens op empirisch onderzoek uit kunnen trekken: als digitaal scherp afgestelde Livingstones op zoek gaan naar aanwijzingen, zelfs die van de geringste soort, dat onze gangbare literaire opvattingen binnenkort naar de haaien van de vergetelheid gaan. Dat had allicht interessanter leesvoer opgeleverd dan deze nogal gemakzuchtige poging tot reanimatie van een tweedehands utopia.

Want laten we wel wezen, wat is de introductie van ‘the very active reader’ als een nieuwe auteur anders dan een onmogelijke democratisering van kunst? Chrétien Breukers heeft het (op Goddelijk Gezicht) over “een idealistische manier van denken” en hij veegt er mijns inziens terecht de vloer mee aan, maar het buiten gevecht willen stellen van het hiërarchisch beschavingsprincipe kun je toch kwalijk een “idealistisch” streven noemen. Waarom heeft de adhd’er die deze ambitieuze lezer-schrijver zou zijn, zich niet al eeuwen geleden aangediend als producent van schitterende, uiterst belangwekkende teksten? Arnoud & Serge hopen op de ondergang van de “filterende derden”, dus van goede schrijvers, uitgevers en critici. Zodat eindelijk de ongefilterde dictatuur kan opdoemen, een toestand van de wereld waarin iedereen een kunstenaar mag heten, literatuur niet meer bestaat (“het is onze visie op de traditie zelf die wordt uitgedaagd door het digitale veld”) en waarin allen zich precies één blik in de spiegel lang God mogen wanen. (Zijspoor: Arnoud & Serge zijn vast en zeker ook voorstanders van het referendum.)

Maar daarna… is er toch weer die oeroude behoefte aan voorbeeldige menselijkheid. Ik bedoel: aan een aangebrachte hiërarchie in al het menselijke. Aan talent, originaliteit, visie, stijl, passie, ervaring, ambacht, kennis, wijsheid, speelsheid, humor – dus aan een Auteur.

De rest is medium, publicatiewijze, techniek en het daarin verbergen van eigen onmacht. En och, dat iedere lezer z’n eigen gedicht leest, en dus maakt, dat wisten we al heel, heel lang. Dat Auteurs zich verbergen achter hun auteurs, hun scheppingen, hun stemmen, hun kleine Frankensteintjes, idem dito. Arnoud & Serge zouden graag “de conceptuele notie dat een tekst nooit af is ommunten tot een concrete praktijk”. Tsja. Een béétje dichter, zelfs als hij geen abonnee is van Parmentier, beseft elke ochtend op het privaat alweer pijnlijk scherp hoezeer woorden altijd tekortschieten.

maandag 12 september 2011

Foarsitter Skriuwersboun op pulpsite yn 'e pleit foar it ôfskaffen fan subsydzjes op keunst

Hee, in nije site oer Fryske kultuer... Sjoch hjir. Dalik al mei nijs: Koos Tiemersma, (stoppe) Frysk skriuwer mar ek foarsitter fan It Skriuwersboun, pleitet op Geenstijl foar it ôfskaffen fan keunstsubsydzjes.

woensdag 7 september 2011

KOLLUM (13): Wy binne de blurbs net brek, mar drige de basis te ferboartsjen

Earne rint der altyd wol immen troch de strjitten fan in terpdoarpke of de stegen fan in stedssintrum dy’t fan doel is in wichtich beslút te nimmen. In beslút dat yngeande gefolgen hat. Sil ik wat ik te sizzen ha, yn it Frysk opskriuwe of yn it Hollânsk? En altyd wer binne der dan dochs lju, ja, jo snappe der werklik neat fan, dy’t der foar kieze om har earste gedicht, har earste ferhaal, yn it ljocht te jaan yn de prachtige taal fan Gysbert Japiks.

Dát lykwols – dêr wiist alles sa njonkelytsen wol op – is op syn bêst in sentiminteel, op syn slimst in dom beslút.

Want stel, it slagget him (of har) om, fansels mei help fan it wurdboek, in fetsoenlik keunstwurk op papier te krijen. Dan tsjinje trije fragen har oan. De earste: wa sil it útjaan? De twadde: wa sil it lêze? De tredde: wa sil der op reagearje? Ek ast al in jier as tsien yn it Frysk skriuwst, en belangrike prizen krigen hast, en yn oersjoggen neamd wurdst, dan noch blykt dat deselde trije fragen elke kear wer steld wurde moatte. Ommers: faaks wurdsto yn ’e rin fan ’e tiid wol in hieltyd betûfter skriuwer of dichter, mar it tal útjouwers dat dyn wurk graach útjaan wol, it tal lêzers dat it lêze wol en it tal kapabele reagearders dat reagearje wol, dat wurdt ferdulleme like hurd lytser.

It nuvere is no, dat it “literêre fjild” – om ek mar ris in kear neffens de moade oan Bourdieu te referearjen – dat allegear net sa slim liket te finen. As it al sa is, dan is dêr net folle fan te merkbiten. As it al sa is, dan wurdt it antwurd socht yn “de media”, yn “sichtberens”, yn "netwurken". It tal lêzers fan Fryske literatuer hat noch noait sa lyts west as hjoeddedei, mar tagelyk hawwe noch noait sáfolle skriuwers war dien om de wrâld witte te litten dat se bestean, op FaceBook, op Twitter, op you name it en dêr treft men harren wol oan. Wat giet hjir dus mis?

No sil ik net úthâlde dat social media net belangryk binne yn it oangean fan in bân mei lêzers – dat binne se al en moai dat der sa’n protte gebrûk fan makke wurdt. Ik leau allinnich dat der folle mear mei dien wurde moatte soe. Ik leau net dat in nij publyk berikt wurdt mei in ûneinige stream trivia dy’t kommunisearre wurdt: wat men te iten hân hat, wêr’t men mei fakânsje west hat, hokker muzyk men graach heart, wat de frou moai fynt, wat oft de man noasket, hokker brokken de hûn yt en hokker kleur de kat skyt.

Soe it foar in skriuwer net altyd en oeral gean moatte oer syn literatuer? Oer literêre teksten? Oer wat dêr allegear achter en ûnder en yn sit?

Social media ombûge rjochting de literatuer, dat liket my de baas. Mar dat is dan noch net genôch. In literatuer dy’t himsels serieus in literatuer neame wol, hat dêr noch in laach ûnder sitten, in betsjuttingslaach – op papier, om’t it no ien kear sa is dat minsken net gau stikken fan in pear tûzen wurden op ynternet lêze sille. Der soe in wikselwurking ûntstean moatte: it essee, it langere skôgjende stik op papier, kin yn de foarm fan koarte gearfettings oanwêzich wêze op ynternet, wylst it ynternet wer ferwize kin nei it papier.

Ynteraksje sûnder ferdjipping is boarterij, goed foar de ego’s mar sûnder betsjutting foar de literatuer. De realiteit anno 2011 is dat wy de blurps net brek binne, mar de basis drige te ferboartsjen.

Lange, beskriuwende en analysearjende oeuvreskôgings oer wurk dat de ôfrûne tsien, tweintich jier skreaun is, wurde net skreaun. Yn de literêre tydskriften binne sokke teksten net te finen. Sa út en troch treft men dêr noch ris in stik oan oer in skriuwer dy’t al op syn minst in heale ieu ûnder de griene seadden leit. Hast noait in kontemporêne oeuvreskôging. Dat moat oars, liket my. Dy’t Frysklêzers hawwe wol, moat op it foarste plak soargje dat dy lêzers it idee krije dat it de muoite wurdich is. Dat it wat om ’e hakken hat. Literatuerhistoarje is prachtich en needsaaklik, mar yn syn nuodlike ferskining fan hjoeddedei hat de Fryske literatuer no krekt ek ferlet fan it hjir, it no.

Ergo, in konkreet útstel. Fan ús belêstingsinten wurdt 50.000,- euro – fansels frij fan belêsting út te beteljen – reservearre foar in ekstreem linkse hobby. Foar tsien skriuwopdrachten, nammentlik, foar oeuvreskôgings oer it wurk fan fiif moderne dichters en fiif moderne proazaïsten. Yn it skriuwproses kinne social media faaks ek noch in rol spylje: bekendheid jaan, om ûnderfinings freegje, fragen útsette. The best of both worlds. En nei tsien jier komt der wer sa’n projekt. En tsien jier letter wer. Lêzers kinne de djipte yn. Skriuwers krije respons.

Ja, dan wurdt sa’n beslút om foar de prachtige taal fan Gysbert Japiks te kiezen al in stik minder dom.

zaterdag 3 september 2011

STUDIO OUDEBILDTZIJL (17): Niet langer het Schone, maar het Nieuwe en Interessante

Over het Nagelaten Werk van Jeroen Mettes
http://www.decontrabas.com/

Om als niet-literatuurwetenschapper, als niet-avantgardist en ook als niet in het Nederlands opererend dichter in een, laten we zeggen, levendige omgeving zoals door de Contrabas geboden iets te berde te willen brengen over de poëtica van het betreurde algemeen letterkundig genie Jeroen Mettes (1978-2006), ja, dat is dus vragen om problemen.

Ten eerste, omdat Mettes ook post mortem over een roerige schare aanhangers en bewonderaars beschikt, die van hem – volgens weer anderen – een moderne heilige hebben gemaakt. Ten tweede, omdat zijn denken zeer zeker een bijzondere stijl, reikwijdte en radicaliteit had, die nogal wat vergen van een eventueel weerwoord. Toch probeer ik hier, in alle overmoed, een paar notities te maken, niet in het minst omdat ik hem uiteindelijk niet kan en wil volgen, noch in zijn uitgangspunten, noch in de consequenties ervan.

Nieuwe hemel, nieuwe aarde

Nu zijn Nagelaten Werk tot ons is gekomen, bestaande uit het deel N30+. Nieuwe zinnen met zijn gedichten en het deel Weerstandsbeleid. Nieuwe kritieken met zijn weblogstukken en essays, is het bijna godsonmogelijk om de overeenstemming tussen talent en resultaat bij Mettes over het hoofd te zien. Maar het lijkt me ook ondoenlijk om niet te constateren dat zijn onderneming – om zich literair een nieuwe hemel en een nieuwe aarde te denken – uiteindelijk is mislukt. Ik geef een fragment uit het 70.000 woorden of daaromtrent tellende N30, volgens Mettes “een niet narratief episch gedicht in proza”, “een soort gedicht in romanvorm”, een “satirisch gedicht”, dat een “tale of the tribe” had moeten worden:

“(..) Muziek komt uit: afgeworpen hemeljurken, de metro. Die is toen in een sterfhuisconstructie ondergebracht, waarna we er niets meer van hebben vernomen. De wind als spatio-temporele structuur voor de rest van het leven. Eén toilet boven, één beneden. Tv kijken is een remedie. (...) Met een bepaalde blik in je ogen—een mix van erotiek en weemoed—, nauwelijks zichtbaar onder de rand van je hoed, gevangen door de regen die ons omringde.
(...) En dan toch weer teleurgesteld (in het niet verliefd zijn). En het zal ook wel nooit meer lukken, maar... Ik zal er een voor je kopen voor Kerstmis of voor je verjaardag; wanneer ben je jarig? Snobs hebben tenminste een idee van beschaving. Twee merels (?) doen de dunne boom buigen. Dus wat uiteindelijk voor ons en over ons beschikt is dit gebrek  zelf: de markt. Weliswaar kwam het niet tot een lichamelijke botsing, maar het scheelde niet veel en beiden mompelden gehaaste excuses. Liefde! Ik wist eindelijk (te laat) wat ik wilde bestellen. Het woord zag er ineens heel anders uit. Waarom bedek je haar mond? Het licht. Ik druk gewoon op de knop en alles spoelt weg, zonder spijt, zonder er verder over na te denken. Iemand had er ‘AUTO-DESTRUCT’ op geschreven en ik moest lachen. Verveling is sexy.
Maar zodra ze zich herinnert dat ze kwaad op me is: ‘Lul.’
Het was winter. Kale bomen houden de sneeuw vast. Ze eet chocoladepasta met ’n mes uit ’n potje. Ik heb later nooit meer om iets anders gehuild. Iglo. Ola. O kijk, hij wordt groter! De stemming wisselt.
Er komt iets uit je mond. (...)
‘Als je niet ophoudt, bel ik de politie.’
Don’t worry.
Gisteren is het leger Beit Jala binnengetrokken: een donkere stad, gelegen tegenover een volledig verlichtte nederzetting. Alleen Israëli’s mogen de brug, die beide helften van de vallei scheidt, gebruiken. Regen valt in een gouden ruimte. De eerste knoppen aan de bomen: donkerroze uit vochtige takken. Je haar in natte slierten langs je wangen en voor je ogen.”

Dit fragment – maar elk ander fragment had hier ook kunnen staan – laat zien hoezeer Mettes onder de indruk was van Ron Sillimans theorie over de ‘nieuwe zin’, heel in het kort: poëzie vindt plaats in de ruimte tussen de zinnen, in de aansluiting of kortsluiting die een opeenvolging van zinnen kan veroorzaken. Het laat ook zien hoe hij zijn wereld beschouwde als louter tekst: de informatie komt overal vandaan (reclame, nieuws, herinneringen, dagelijkse routine, ruzies, filosofie, beelden die gezien zijn, uitspraken die gehoord zijn). De oeverloze menigvuldigheid van de echte wereld, zoals die zich aan hem voordeed, wordt – noodzakerlijkerwijs vervormd – weerspiegeld in de gecondenseerde menigvuldigheid van Mettes’ gedicht. Gecondenseerd betekent hier dat er woorden in ritmes van zinnen en alinea’s zijn ondergebracht.  Zelf schreef hij aan Samuel Vriezen over zijn werkwijze:

“De ‘nieuwe zin’ leek me bijzonder geschikt om te schrijven met wat me aangereikt werd vanuit de wereld zoals ik die toen begreep. Als niet discursief, narratief, syllogistisch, etc. maar ook niet simpelweg fragmentarisch. Ik dacht dat de wereld eerder iets is waar je je IN bevindt, temidden van alles, en dat zinnen zoiets zijn als onzichtbare ledematen waarmee je je kunt voortbewegen. Ik heb altijd een poëzie van de wereld willen schrijven. Niet de wereld zoals alleen IK die beleef, maar zoals ik door de straat loop (wat niet de vorm van een anekdote is, maar een dynamische assemblage). En ook de wereld zoals die de straat mogelijk maakt (een socio-politieke wereld).”

Dynamische assemblage

Maar natuurlijk is N30 wel degelijk een exponent van de wereld zoals zijn maker, Jeroen Mettes, die waarnam en beleefde, hoeveel theoretische en vormtechnische moeite hij ook heeft gedaan om zichzelf als vertegenwoordiger van die door hem verafschuwde transcendente categorie, de Auteur, te elimineren.

Literatuurwetenschappers zullen nog een hele kluif hebben aan het determineren van de diverse formele sprekers in het gedicht en de verschillende ‘werelddelen’ cq. discoursen die erin aan de orde zijn. En ze zullen er ongetwijfeld in slagen een aantal constanten aan te wijzen, dat wil zeggen, de selectiemechanismen in zijn werkwijze bloot te leggen. N30 en erotiek, N30 en economie, N30 en jeugdherinneringen, enz. De hamvraag bij dit alles lijkt me die naar de grenzen van Mettes’ “dynamische assemblage”. Misschien was de laatste posting op zijn weblog Poëzienotities – een wit vlak zonder tekst – wel het enig mogelijke antwoord. De enig mogelijke ontsnapping aan de grenzeloosheid ligt immers in de activering van het niets. (En is niet ook dat een daad van een Auteur?)

Wat is een gedicht? Voor Mettes was het een “ontsnapping”, zoals hij in Weerstandsbeleid schrijft. Een “weigering om mee te draaien in de wereld”. Een “eis tot meer werkelijkheid”. De werkelijkheid zoals die zich aan hem voordeed, de vorm van de werkelijkheid dus, was ongewenst, onrechtvaardig, van plastic, onecht. Een gedicht moet daarom niet de chaos van de werkelijkheid vangen in een strenge vorm, zoals de traditionele esthetici het zien, maar het is andersom: een gedicht moet de vorm van de werkelijkheid chaotisch maken. Het moet tenderen naar vorm- en betekenisloosheid, hoewel het nooit vorm- en betekenisloos kan zijn. Een gedicht wordt dan “een consistent gemaakt stukje chaos”, louter bijeengehouden door de eigenschappen van de tekst. Slechts die poëzie kan overtuigen, omdat slechts die poëzie kan doen wat Mettes van poëzie eiste: “het weer nieuw maken van versleten woorden en dingen”.

‘Seculier verlangen’

Het klinkt religieus: het weer nieuw maken van de dingen. Jezus kon ook alles nieuw maken. Het heeft ook iets van geloof in alchemie in zich. Mettes verzette zich hiermee zowel tegen wat hij noemde de ironische biedermeier-romantiek van de esthetici, als tegen het louter “ontregelen van een of alle bestaande regels”, wat de postmodernen zeggen te praktiseren. Hij wilde niet ontregelen, maar juist voor de poëzie nieuwe regels opstellen, zodat zij beter in staat zou zijn iets substantieels te zeggen over de werkelijkheid, of eigenlijk: beter in staat zou zijn de werkelijkheid te verbeteren. Dat is het in essentie geëngageerde, maar ook romantische verlangen van zijn werk. Romantisch, omdat het gebaseerd is op en voortspruit uit een verlangen naar een betere wereld, en ook omdat er een geloof uit spreekt in het Absolute, dat niet bereikt maar wel nagestreefd kan worden.

Het is deze in essentie religieuze beweging die Mettes een “seculier verlangen” noemt.  Zijn “literatuur als seculier verlangen” gaat op zoek naar het einddoel van alle creatie: het paradijs. In zijn zoektocht – ik zou bijna schrijven: in zijn uittocht uit het Egypte van de hedendaagse Nederlandse poëzie – is het criterium “niet langer het Schone, maar het Nieuwe en Interessante.” Het interessante nu is dat Mettes een tegenstelling suggereert tussen het Schone enerzijds, en het Nieuwe en Interessante anderzijds. Maar die tegenstelling lijkt bij nadere beschouwing vals, want ook in zijn naar het paradijs tenderende poëzie moet de aloude Platoonse drie-eenheid van het bonum, het pulchrum en het verum (het Goede, het Schone en het Ware) wel centraal staan. Er zijn immers geen andere termen voorhanden om het paradijs mee te beschrijven. Mettes valt het Schone slechts aan voorzover het verschijnt als een literatuurhistorische categorie, dat wil zeggen, als een tijd- en plaatsbepaalde verzameling ‘regels’ voor kunst.

Een tweede kanttekening die je, lijkt me, zou kunnen maken bij dit Nagelaten Werk, ligt in de vraag naar de verhouding tussen literatuur en ‘de wereld’ of ‘de werkelijkheid’, zoals Mettes die ziet. Hij lijkt op zoek naar een objectief standpunt, hij staat naar eigen zeggen “in de wereld” en beweegt zich erin middels taal. Ik vraag me af of dat voor een dichter een aantrekkelijk of zelfs mogelijk standpunt is. De enige wereld die er is en er toe doet, is de wereld waarmee wij een betrekkingsrelatie hebben. Mijn wereld en die van Jeroen Mettes zijn twee verschillende werelden. Daarom is het in mijn ogen onbestaanbaar om in theorievorming over poëzie de spreker – of dat nu de dichter is of niet – los te koppelen van hetgeen ter bespreking voorligt.

Temeer omdat Mettes zelf weigert het gedicht te zien als louter een ‘binnenwereld’, een ‘wereld op zichzelf’. “Natuurlijk, een gedicht ‘is’ een wereld,” schrijft hij, “en als zodanig is het in zichzelf gekeerd. Maar het moet ook zichzelf binnenstebuiten durven keren. Het moet een hand uit durven steken, zoals Celan zegt, en die hand kan niets slechts een beeld zijn. Met andere woorden, de poëtische wereld kan nooit helemaal gesloten zijn.” En, vraag je je dan af, wie anders dan de maker van het gedicht kan ervoor zorgen dat een lezer een hand ziet? Wie bewerkstelligt – maakt het mogelijk – dat de lezer gaten in het gedicht boort, waardoor licht naar buiten schijnt?

Das, was geschieht

In een van zijn recente blogbijdragen over Mettes citeerde Huub Beurskens delen van een gedicht van Rilke, waarbij mij vooral deze regels opvielen uit een requiem voor een vriend die zichzelf, net als Mettes, om het leven had gebracht:

Das, was geschieht, hat einen solchen Vorsprung
vor unserm Meinen, dass wirs niemals einholn
und nie erfahren, wie es wirklich aussah.

Hier is de werkelijkheid – ‘Das, was geschieht’ – iets dat niet los van de beschouwer kan bestaan. Zij ‘is’ niet, zij heeft zich aan ons voorgedaan. Wij staan er niet “in”, zoals Mettes wil: de werkelijkheid is al voorbij voor we het weten en hoe zij ‘werkelijk’ was, kunnen we nooit reproduceren, laat staan vervangen door een betere werkelijkheid. We kunnen er hoogstens iets van vinden – ik bedoel dat zowel in de betekenis van ‘aantreffen’ als in die van ‘over oordelen’.

In de eerste betekenis is de dichter behalve een archeoloog van de werkelijkheid ook een vormgever van zichzelf, want in haar voorbijgaan confronteert de werkelijkheid hem met zijn eigen stilstand en zijn eigen overgeleverd zijn aan zichzelf. Poëzie is dan het gevolg van deze schrik: een verwerking en een verdediging. In de tweede betekenis ontkomt de dichter er niet aan zich te verhouden tot het bonum en het verum, tot onversneden ethische categorieën dus, om er bij wijze van aanval de voorbije werkelijkheid mee te lijf te gaan. Zodat, hopelijk, ooit, de werkelijkheid die zich later aandient een betere zal zijn.

Welnu, om af te ronden. Ik meen bij Mettes een poging te bespeuren om het Schone te liquideren en het Goede en het Ware te vervangen door, ja, als gelijk te zien aan, het Interessante en het Nieuwe. Dat die poging, hoe erudiet en stilistisch briljant ook de veldtocht is uitgevoerd, moest mislukken, laat zich raden. Het bonum en het verum vragen om een Auteur, terwijl het Nieuwe en Interessante slechts vragen om een spook: een tijdgeest. Of, bij extensie, een language philosophy, misschien mag je ook zeggen: een wereld zonder wereld?



3 september 2011