'Fearkrêft' as sjyk eufemisme foar kultueriside

De ramp dy't 2nd Conference on Frisian Humanities hjit

Fan 14 oantemei 16 septimber 2022 hâlde Fryske Akademy, RUG en NHL/Stenden in ‘Conference on Frisian Humanities', yn gewoane taal in Frysk Geasteswittenskiplik Kongres, yn it WTC yn Ljouwert. It is de twadde kear dat se soks dogge: in parade organisearje fan wat men beskôget as it bêste en nijsgjirrichste en wichtichste wurk dat Fryske ‘geasteswittenskippers’ út ’e wei sette.

It programma fertelt ús op watfoar wurk de organisaasje grutsk is, wêr't se punten hoopje mei te skoaren op de nasjonale wittenskipsaginda, en wêr’t se mei foarút wolle de kommende jierren. Mar dat programma fertelt ús spitigernôch ek wat oer de kultueriside (‘the systematic destruction of a culture, particularly one unique to a specific ethnicity’) dy’t de organisearjende ynstellingen plege, en fierder plege wolle, en fierder plege sille, op de Fryske letterkundige kultuer.

Fan de mear as santich (70) lêzingen, presintaasjes en diskusjes dy’t oankundige wurde, geane der mei in bytsje goede wil fiif (5), direkt of yndirekt, oer Fryske letterkunde. De hiele werklik ûneinige rige oare aktiviteiten betreft ûnderwiiskunde, taalwittenskip, Fryske taalkunde yn it bysûnder, en Fryske, meast midsieuske skiednis.

Net ien letterkundige komt oan it wurd. Fan de fiif min ofte mear ‘letterkundige’ aktiviteiten op de wurklist giet ien oer it dichterskollektyf Rixt, as soe dat maatskiplik wat betsjutte, troch in studint, ien giet oer Gysbert Japicx/Joast Halbertsma/Obe Postma, in soartemint trije-yn-ien lêzing troch in Dichter fan Fryslân dy’t fan gjin fan trijen ferstân hat, ien giet oer it skriuwen fan in ‘nij Gabe scroar-ferhaal’, troch in skriuwer, en ien giet, alwer, oer Joast Halbertsma, troch taalkundige Eric Hoekstra. Plus der wurdt noch melding makke fan in ‘diskusje’ oer de takomst fan de Fryske letterkunde wêrby’t de partisipanten net neamd wurde.

Ik soe ek in lêzing hâlde. Mar doe’t ik murk dat elkenien dy’t wat betsjut yn de Frysk-letterkundige wrâld óf in lekke bân hie en net komme koe, óf hielendal net yn byld wie, óf krekt mei man of frou boadskipje moast, tocht ik, nee, mar ik bin gjin doekje foar it blieden. Net dat de organisaasje wat fan my witte woe oer Waling Dykstra fansels, oer waans wurk ik al in jier of sân skriuw, of oer ien fan de oare tsientallen skriuwers en dichters út de 19e en 20e ieu dêr't ik sa by de tiid lâns ek aardich wiidweidige essees oer levere ha. Fergees. Wolnee, it moast oer de Hal-bert-sma’s gean, oeeeee. Wylst mefr. Alpita de Jong, erkend spesjalist sa't it skynt, yn gjin fjilden of wegen te bekennen is.

Jo wolle wol leauwe: sok amateurisme, de desynteresse, de leafdeleazens, it leechachtsjen fan literatuer en literatuerwittenskip, it net witte wollen wat der spilet, dat allegear treft jin as in fûstslach, midden yn jins stomferhearde troanje. 

Mar it hiele barren wurdt likegoed mediageil presintearre as ‘Fearkrêft yn ’e Fryske Geasteswittenskip’. Lês it programma, it is fearkrêft foar, fearkrêft nei, fearkrêft boppe en fearkrêft ûnder. Makket net út dat de lêste audit fan bygelyks it minimale trijetalige ûnderwiis yn de provinsje rampsillich útpakte foar it Frysk, makket net út dat Fryske literatuer op alle fronten swier ûnder druk stiet, makket net út dat it tal Frysklêzers hurder as oait achterút kachelet, makket net út dat Frysk-literêre krityk suver net mear bestiet, makket net út dat Frysk-literêr ûndersyk hast net mear dien wurdt, makket net út dat de Fryske stúdzje oan de RUG aansen wer in klap krijt…. Makket net út…. Fearkrêft.

En fersin jo net: it binne dizze organisearjende ynstellingen sels dy’t mandélich binne oan de kultueriside op it skriftlik Frysk en der mei entûsjasme oan meidogge. Dy’t der belied fan makke hawwe.

Troch gjin literatuerwittenskippers oan te stellen. Troch noait te protestearjen tsjin skealike oerheidsbesluten, útsein as it har eigen budzjetten oanbelanget. Troch har eigen ûndersikers net út te noegjen op har ‘Akademydei’. Troch de Fryske letterkunde stelselmjittich djip ûnder de grûn te wâdzjen. Troch it opstellen fan stupide nije staveringsregels en it opskjinjen en úttinjen fan monumintale wurdboeken. Troch inkeld mar omtinken te hawwen foar de tige nijsgjirrige, en fansels hiel wichtige, mar wol in lytsepytsebytsje eksoatyske stúdzje fan de ferbûgingsregeltsjes fan midsieuske tiidwurden.

Gjin sukses tawinske, mei oare wurden.

 

Haitskemuoi's neitinken oer de pasjinten yn 't sikehûs

O fij! wat is ’t in bjust’re boel!

     Ik kin der koart oer krieme:

wat ik hjir haw te bêd en stoel,

     je soene se fergrieme.

O minskdom! mei dyn lek en brek,

wat setst dysels, tink ik, foar gek,

     ast slim siik leist te lizzen

     noch comments hast te sizzen.



Myn wite skelk ha ’k noch net foar,

     of ’t is: ,,Wol suster komme?

It siicht sa troch dy iepen doar,

     dat is dochs fan ’e domme?”

Dy kont, dy moat noch sûkerskjin,

mar hat wer oan gjin sjippe sin.

     De iene eanget prikken,

     de oare ’t piltsjeslikken;



en as ik mei it brochje kom,

     in oerfloed, net te leauwen,

dan is ’t: ,,Sjedêr, da ’s kofjegrom.”

     ,,Dy bôle mei der bliuwe.”

Je wolle ’t guon wol grif ferjaan,

mar oaren foar de harses slaan –

     dy holle bolle fetten,

     dy mei har sleauwe setten.



Nee, ’k moat net altyd ’t swarte sjen:

     ik earje leave minsken,

sa tankber foar Ibuprofen,

     sa sûnder wrydske winsken.

Mar drinke soe men guon har bloed,

dy’t alle oeren, ek wer hjoed,

     de reade knop oanreitsje

     om oproerswurk te meitsjen.



Guon rochelje, it liif ferlern,

     har longen mâl derhinne,

mar freegje, wiere Marlboro-men,

     wêr’t hjir de smokers binne.

Sa sâlt hasto it noait net preaun;

bronchitis op it kaartsje skreaun.

     En wy mar rame en wrotte –

     en wy binn’ mei in protte.



Myn lean, dat hâldt net werklik oer.

     Ik slyt myn oksy’s stikken,

fertsjinje lykwols noch gjin stoer

     ast sjochst wat ’k ha te pikken.

Noch twa jier moat ik sa foarút,

dan gean ’k der mei in regeling út

     om oan mysels te tinken.

     Bin ik net by de pinken?



Ik wie oars ek wol oandien hjoed.

     Op seal ha wy sa’n mantsje,

wat dwersich, mar alhiel net tsjoed,

     dy krijt twa iel yn ’n krantsje.

Wat tinkt jo dat er dêr mei docht?

Hy haffelt ien, en de oare fljocht

     myn tas yn – ’n fiskerssankje

     as folfet sûn betankje.



Mar goede soargen, nacht en dei

     ferliend oan sike minsken,

se wurde gau op winen wei,

     wol flugger as wy winsken.

It libben is in tinne tried

fan breklik-treflik blommesied,

     it saait oer toarre flierren,

     it mjit guon net de jierren.



Dêr bringe se in dichter del,

     de dea al hast foar eagen.

Net âld, mar wol mei lykbleek fel,

     sa wyt as wy noait seagen.

Hy hat wat sûnders, helpeleas.

Hy is de man dy’t my útkeas

     om him de les te lêzen

     opmerksumer te wêzen



op wat wy sette út ’e wei

     foar jimme kom-mar-om’kes

mei hert en siel, sa foar sa nei,

     o, jimme maarteblomkes!

No sit myn tsjinst der alwer op.

Tink om dyn kostb’re herteklop!

     Do minske: ’t giet dy goed

     mei better, reader bloed.





[Skreaun foar ’t ferpleegjend personeel fan Ofdieling Z fan it MCL, 5-7 augustus 2022,

troch Abe de Vries, nei in foarbyld fan Waling Dykstra]