donderdag 21 december 2023

In kânsleaze missy en in Boun op syk nei besteansrjocht


Ferrassend nijs yn myn eigen krante: It Skriuwersboun hat in kommisje ynsteld, of sil in kommisje ynstelle, of is fan doel in kommisje yn te stellen as de leden it dermei iens binne, mar dy binne it altyd oeral mei iens, om takom jier trije Fryske proazaskriuwers te nominearjen foar de P.C. Hooftpriis.

As kommisjeleden wurde neamd Sietse de Vries (sjoernalist, thriller- en toanielskriuwer), Pier Boorsma (dichter) en Karen Bies (programmamakker by de Omrop). Ik ha dalik socht nei in nijsberjocht op de site fan It Skriuwersboun – fergees. It nijs wurdt ús ferteld troch Martsje de Jong, lid fan de kommisje dy’t fan ’t jier in boekje gearstalde mei wurk en biografyske gegevens fan tsien Fryske dichters.

Goed. As ik Frysk proazaskriuwer wie - mar gelokkich bin ik dat net - en as ik lid fan It Skriuwersboun west hie - en al like fortúnlik bin ik dat ek net – dan hie ik no efkes de eagen sletten en ta tsien teld. Komoan, ik doch dat dochs mar. …. en tsien. In pear opmerkingen.

Ien. It doel fan it niisneamde boekje, Neigeraden it noarden, sorry, Naar gelang het noorden, wie om de grachtengordeldieren yn de haadstêd, ynklusyf it bestjoer fan de P.C. Hooftpriis, fan it bestean fan dy dichters en har wurk op ’e hichte te bringen. Dat hat grif fertuten dien, allinnich is dêr gjin bewiis fan ta ús komd: ik ha gjin inkelde reaksje út de Rânestêd bespeurd.

Twa. Dy eardere kommisje – dêryn sieten Inge Heslinga, Goffe Jensma, Martsje de Jong, Doeke Sijens en Hylke Tromp – hie aardich mear literêre ynhouten as it triumviraat dêr’t It Skriuwersboun no mei op strûptocht sil. En dy eardere kommisje hie ek wol safolle prestiizje, dat er botsingen mei it bestjoer fan It Skriuwersboun, lês: de ik-bepaal-it-wol-efkes-foarsitter, net út ’e wei gie. Faaks dat de nije slachtoffers better mei Verf oerwei kinne sille?

Trije. Like sa’n bekendheidsaksje foar Fryske dichters noch in hiel lyts bytsje kâns op sukses te hawwen, om’t yn it Fryske taalgebiet no ienris ytlike poëten omrinne mei wurk dat goed genôch is om op nasjonaal nivo meidwaan te kinnen, foar it Frysk proaza leit dat wat, lit ús sizze, yngewikkelder. Hylke Speerstra? De kommisje wol grif de lêste Gysbert-advyskommisje net skoffearje. Durk van der Ploeg? Dy hawwe advyskommisjes yn Fryslân oerslein oant syn 81e, doe’t er einlings, pfff, de Gysbert krije mocht. Sipke de Schiffart? Foar twa ferhalebondels en ien roman? Willem Schoorstra? Hardcore Fryske nasjonalisten stean yn Amsterdam al gau op achterstân, rûzje ik. De iennichste dy’t op grûn fan kritiken en omfang fan it oeuvre in bytsje kânsryk yn ’e beneaming komme kinne soe, is, liket my, Koos Tiemersma.

Fjouwer. In punt dat ik earder ek neamd ha. Is it de taak fan It Skriuwersboun om him yn te setten, net foar ál syn leden, mar foar mar in pear?

Fiif. Binne der gjin driuwender saken dy’t it omtinken fan It Skriuwersboun freegje as dit, diskear, frij kânsleaze biddeljen om mear prestiizje yn in oar taalgebiet? Reparaasje fan ús ferrotte prizesysteem, bygelyks? Soargje dat mear Fryske skriuwers oan bar komme yn de him ûntjaande, kommersjeel motivearre festivalisearring fan literatuer? Meiwurkje oan de realisearring fan in écht Frysk literatuerfestival?

Seis. Ien en oar komt op my oer as benammen in mispleatst besykjen om nut en needsaak fan It Skriuwersboun te ‘bewizen’ yn de eagen fan de provinsjale jildsjitter. In jildsjitter dy’t neffens de frijwillige bestjoersleden fan It Skriuwersboun de ûnkostefergoeding foar de frijwillige bestjoersleden fan It Skriuwersboun mei 1000 prosint ferheegje moatte soe.

Spitich, ik kom net earlik op tsien punten. Mar sa is it earst ek wol moai genôch, of just net, netwier?


vrijdag 15 december 2023

Cijferspelletjes versus militaire logica in Oekraïne

 


Oekraïne zou de oorlog met Rusland volgend jaar wel eens kunnen gaan verliezen, berichtte The New York Times afgelopen maandag. Tenminste, als de Verenigde Staten het land niet zou blijven steunen met tientallen miljarden dollars. Maandag was overigens niet toevallig de dag dat de Oekraïense president Volodymyr Zelensky voor de zoveelste keer in Washington arriveerde om te vragen om méér geld. De krant gaf hem een steuntje in de rug. 

Vergeefs, zo bleek al gauw. De Republikeinen draaien de geldkraan dicht. Waarom? Omdat Oekraíne, ondanks de astronomische bedragen die Kyiv sinds februari 2022 hebben bereikt, de oorlog al lang aan het verliezen ís. En al verloren hééft. Sorry, dat is geen pro-Russische propaganda van ‘Poetin-vrienden’. Het is een feit van het soort dat naar beproefd recept door beleidsmakers in Washington, Londen en Brussel maar liever wordt ontkend. Of beter: genegeerd.

Na het volslagen mislukte Oekraïense ‘tegenoffensief’ dit jaar zou de oorlog in een patstelling zijn beland, zo heeft men daar bedacht. Geen van de strijdende partijen zou nog de overwinning kunnen behalen. Een nieuw Amerikaans-Europees financieel en militair steuntje in de rug zou daarom hard nodig zijn voor de uiteindelijke victorie. Maar een militair geschoold oog met meer aandacht voor de dagelijkse werkelijkheid dan voor politiek opportuun wensdenken ziet iets heel anders. Het ziet dat Oekraïne z’n bloem der natie in hoog tempo kwijtraakt. Het blijft z’n bataljons en brigades maar opvoeren aan de Russische vleesmolen, zonder enig strategisch of zelfs maar tactisch succes af te dwingen.

Die tragedie blijft voor het grote publiek in het Westen verborgen dankzij macabere cijferspelletjes rond de aantallen doden en gewonden die de oorlog eist. Om te bevorderen dat het geld oostwaarts blijft rollen, in ieder geval tot de Amerikaanse presidentsverkiezingen in november volgend jaar, wordt het aantal Russische doden nog steeds consequent te hoog ingeschat en het aantal Oekraïense net zo consequent (veel)  te laag.

Cijferspelletjes? Eerst de Oekraïense verliezen. In november 2022, negen maanden na het begin van de Russische ‘special military operation’, zei EU-kopstuk Von der Leyen dat het Oekraïense leger al 100.000 doden telde, en dat er daarnaast al 20.000 dodelijk getroffen burgerslachtoffers waren gevallen. Haar inschatting werd haastig door de Europese Commissie herroepen. (De Amerikaanse oppergeneraal Milley noemde in diezelfde maand een aantal van 40.000 burgerdoden.)

In april 2023 berichtte een Turkse website, Hürseda Haber, op gezag van bronnen bij de Israëlische inlichtingendienst Mossad een aantal van 157.000 gesneuvelde Oekraïense militairen. Navraag van persbureau AFP bij de Israëlische autoriteiten leverde geen reactie op. In diezelfde maand april kwam de Amerikaanse militaire inlichtingendienst DIA met een cijfer van 17.500 gedode Oekraïense militairen op de proppen. Vier maanden later, in augustus 2023, meldden The New York Times en The Guardian op gezag van anonieme ‘American officials’ dat Oekraïne zo’n 70.000 gesneuvelde militairen telde. Steeds betrof het schattingen, want noch Oekraïne noch Rusland maken hun verliezen officieel bekend. Een Oekraïense burgergroep kwam in november dit jaar niet verder dan 30.000.

En in augustus dit jaar meldde de VN (UNHCR) een aantal van 9.369 Oekraïense burgerdoden na anderhalf jaar strijd. Minder, maar dit terzijde, dan Israël volgens de VN in een paar maanden tijd in Gaza heeft veroorzaakt.

Dan de Russische verliezen. In april dit jaar noemde de DIA een getal van 43.000 dode Russische militairen. Volgens berichten in augustus en oktober dit jaar in de Kyiv Post en The Moscow Times, twee pro-Oekraïense media, zou het Russische leger zelfs 300.000 doden tellen. The New York Times en The Guardian hielden het, in augustus, op 120.000 doden.

De enige club die verslag van daadwerkelijk onderzoek doet, een samenwerkingsverband van de BBC en de Russische oppositiegroep Mediazona, kwam (juli dit jaar) met een schatting van minstens 47.000 Russische doden.

U ziet: van de gepubliceerde cijferbrij valt geen chocola te maken. Dat komt niet alleen omdat, zoals al genoemd, de oorlogvoerende partijen hun eigen verliezen geheim houden. Het komt vooral omdat er grote politieke belangen op het spel staan. Wat organisaties er met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid toe brengt de werkelijkheid anders voor te stellen dan zij is.

Wat is dan die werkelijkheid? Voor wat betreft de Russische verliezen lijken de schattingen van de DIA  en BBC/Mediazona het betrouwbaarst: rond de 50.000. Wat het aantal burgerdoden betreft lijkt er geen reden om aan de informatie van UNHCR te twijfelen (rond de 10.000). De dichtste mist hangt rond de Oekraïense militaire verliezen. Daarover zijn geen redelijk betrouwbare gegevens te vinden. Omdat niemand er, blijkbaar, belang bij heeft om er serieus onderzoek naar te doen.

Hier moeten we de hulp inroepen van gangbare militaire logica – en dan schrikken we.

Gangbare militaire logica gaat er, ten eerste, van uit dat een aanvaller een overwicht in man- en vuurkracht van ruwweg drie op één moet hebben om succes te kunnen boeken. Logischerwijs houdt dat in dat een aanvaller normaliter aanzienlijk méér slachtoffers te betreuren zal hebben dan de verdedigende partij. Oekraïne is sinds het najaar van 2022 de aanvaller, eerst met haar offensieven ten zuiden van Kharkiv en richting Kherson, dit jaar met haar frontbrede, halstarrig volgehouden maar mislukte tegenoffensief.

Ten tweede beschikt Rusland al minstens sinds de vorige winter over een enorm artillerie-overwicht van zo’n tien op één. Hetzelfde geldt voor z’n superioriteit in de lucht (raketten, vliegtuigen, drones).  De Oekraïense luchtmacht, of wat ervan resteert, vliegt nauwelijks meer. De Oekraïense luchtverdediging, inclusief door het Westen geleverde Patriot-systemen, is grotendeels uitgeschakeld.

Kortom: wie vertelt dat Rusland veel meer doden heeft te betreuren dan Oekraïne, verkoopt sprookjes. Kwaadaardige sprookjes, want ze hebben tot doel om de voor Oekraïne in alle opzichten hopeloos verlopende oorlog te verlengen.

Hoogstwaarschijnlijk, alles overziend, zijn er tot nu toe tussen de 150.00 en 200.000 Oekraïense militairen gesneuveld. Zelensky heeft gigantisch misgegokt. Eerst al toen hij, op Amerikaans en Brits advies, de door de VN-Veiligheidsraad bekrachtigde Minsk-akkoorden in de wind sloeg, en daarmee zijn verkiezingsbelofte om een vredespolitiek te voeren (na acht jaar burgeroorlog) wegwierp. En daarna nogmaals toen hij eind maart 2022, alweer na Amerikaanse en Britse pressie, en vertrouwend op beloftes van oneindige westerse militaire hulp, een streep zette door de kansrijke onderhandelingen in Istanboel.

Moeten we dan nog wachten op wat 2024 brengt? Hoeveel mannen en jongens (en tegenwoordig zelfs vrouwen, naar het schijnt) moeten er nog creperen in de modder en de sneeuw aan het front? Oekraïne heeft de oorlog al verloren. Méér westerse militaire hulp zal daar niets aan kunnen veranderen. Dat is de realiteit. Niet mooi, but there you are. De realiteit dicteert onderhandelingen met Moskou. Al het andere is slechts propaganda voor meer begrafenissen.

woensdag 6 december 2023

Leaver bombardearje as de lêsfeardigens befoarderje


Demokrasy of liberaal autoritarisme?

Samar in nijsberjocht, it lân trochreizgjend op de dei fan de goedhillichman: OESO-ûndersyk wiist út dat de lêsfeardigens fan Nederlânske 15-jierrigen op in nij djiptepunt bedarre is. Alwer! Krekt boppe de boaiem yn de EU, dat is Grikelân. Oarsaak? De regearende ekspertklasse stjoert it jild dat tsjin de plinten opklotst leaver nei de oandielhâlders-miljardêrs fan Lockheed en nei ‘failed state’ Oekraïne – of folje jo sels mar in ‘goed doel’ yn. Alles better as dat de beslissers de bern fan it plebs helpe sille oan maatskiplike kânsen.

No ha ’k wol yn ’e rekken, jo falle oer it wurd ‘ekspertklasse’. Wy binne dochs in demokrasy? Wy, it folk, hawwe dochs de macht? Dat hat ús oer alle bûgen al jierren falende ûnderwiissysteem ús wiismakke. Mar it is amper mear as in mearke, seit bygelyks de Amerikaanske sosjolooch Salvatore Babones (The New Authoritarianism, 2018):

In the contemporary liberal worldview, certain policies are mandatory, others are beyond the pale, and only the experts can tell which is which. Liberal democracy thus requires the obedience of the voters (or at least the citizens) to expert authority. The people are the passive recipients of those rights the experts deem them to possess.

De bêste man waard dalik útmakke foar Trump-freon. Soks dogge ús ‘eksperts’ yn polityk, bestjoer en media graach, yn allerhanne farianten, as in ôfwikend lûd har de earen piniget. Likegoed bedarre it essee fan Babones op in list fan de Wall Street Journal fan bêste boeken oer polityk yn 2018. En ek in dúdlik ‘linkse’ kultuerwittenskipper as de Amerikaanske Catherine Liu (American Idyll, 2011; Virtue Hoarders, 2021) brûkt it begryp ‘liberal authoritarianism’ yn har krityk op de ‘professional managerial class' dy’t útmakket wat ‘wy’ hearre te dwaan en te tinken.

Watfoar rjochten wy al of net hawwe, hoe’t ús maatskippij yninoar stekke moat, wêr’t de steat it jild al of net oan útjout: dat allegear is úteinlik net oan jo en my om te bepalen, mar oan in noflik libjende hegere ynkommens- en ûnderwiisklasse dy’t der foar trochleard hat. Jo fiele al oan: sa’n sitewaasje komt op spande foet te stean mei de wenstige betsjuttingen fan it wurd ‘demokrasy’ bywannear’t dy klasse belied fiert dat streekrjocht yngiet tsjin de belangen fan gewoane minsken. 

Leaver fiert fuort sinleas bombardearje as thús de lêsfeardigens befoarderje. Bygelyks. Want autoritarisme bestiet inkeld fier fuort, en dy't oars úthâldt fertsjinnet gjin lêzers?

Foar de goede oarder: ik fertel hjir neat nijs. Yn ’e politikology, sosjology en oare kultuerwittenskippen wurdt benammen sûnt de opkomst fan sosjale media hieltyd drokker diskusjearre oer in ferskynsel dat de hegemony fan de ‘eksperts’ bedriget en dat se by foarkar ‘populisme’ neame. Te uzes is de kwesty okkerdeis akuut wurden. Oant 22 novimber wie populisme yn Nederlân foaral in plebeïske technyk om foute ideeën te fersprieden, mar sûnt de histoaryske ferkiezingswinst fan de PVV liket dat jaske dochs wat te krap te wurden. Hawwe inkeld populisten foute ideeën? Bestiet in treddepart fan ús noftere polderfolkje werklik út domme fantasten?

Je soene it tinke, as je dy hele optocht fan ‘eksperts’ leauwe moatte dy’t alle dagen rûntsjerint yn it Nederlânske medialânskip. Mar dy ferkiezingswinst lit him ek oars besjen, nammentlik as in utering fan protest tsjin liberaal autoritarisme. En as in pleit foar méar demokrasy. 

Logysk dus, dy panikerige reaksje fan de ‘eksperts’ op de ferkiezingsútslach. It folk taast har privileezjes oan, har almacht by it bepalen fan de aginda, har allinnichrjocht op moreel gelyk.

Demokrasy wurdt foarútholpen mei omtinken foar in ferskaat oan mieningen, perspektiven en oertsjûgingen. Yn stee fan dy sa winsklike diversiteit te omearmjen en te befoarderjen, grypt de ekspertklasse nei swartwite skema’s foar goed en kwea en hellet nacht en dei it wapen fan de demonisearring út de kast. It is in stratezjy fan permanint geweld tsjin it folk. It folk heart thús yn ’e skoalbankjes. Dêr’t it net leare mei om te lêzen.


N.B. Hoe fier ik as oertsjûge salonsosjalist ek ôfstân nim fan guon ideeën dêr’t safolle Nederlanners okkerdeis foar stimd hawwe: dat de ‘eksperts’ tsjintwurdich de blabze tin troch de boksen rint, is in resultaat dat Wilders cum suis dochs mar moai berikt hawwe.

donderdag 30 november 2023

Yn it belang fan in transparant prizeproses


Yn ús provinsje kinst skriuwe watst wolst. Dat de keizer gjin klean oan hat. Dat de sinne hjir yn it easten ûndergiet ynstee fan opkomt. Dat de diken op trochbrekken stean. Dat prestizjeuze prizen freegje om transparante prosedueres. It nuete skriuwers- en bestjoerdersfolkje jout syn mûs in tút, syn hûn in skop, syn kat in aai, en alles bliuwt krekt sa’t it wie.

Ik wit net wat wy de lêste jierren allegear wol net mei de Gysbert Japicxpriis belibbe ha. Of net wier, ik wit it wol.

In útjouwer jout ien fan syn eigen skriuwers de priis (2007). Anne Feddema dy’t ’m takend krijt (2009). In advyskommisje dy’t advisearret om ‘de Gysbert’ tenei te beheinen ta in oeuvrepriis (2011). De advyskommisje besteget 100 wurden oan it priiswinnende boek (2017). In bestjoerslid fan de Fryske beweging hâldt de laudatio (2019). In aktrise en in kommunikaasje-adviseur hawwe in sit yn de advyskommisje (2021). De ûnreglemintêre bekroaning fan op in webside en yn kranten los publisearre gedichten (2021). In advysjekommisjelid wurdt beneamd dat mei ien fan de grutte gadingmakkers in histoarje fan problemen hat (2022). De priis wurdt útrikt net troch de deputearre fan Kultuer mar troch dy fan Taal (2023).

It is wier: in pear skriuwers hawwe ien, twa kear oan ’e bel lutsen. Dêr kaam oerlis op it Provinsjehûs achterwei. De deputearre hearde doe in útstel om in brede Gysbert-ried fan in man/frou as tweintich oan te stellen foar de advisearjende taak.

En it is wier: it hat allegear neat opsmiten. O ja: de provinsje hat de priisferoardering sadanich wizige (2022), dat no twa fan de trije advyskommisjeleden troch Tresoar en Akademy frege wurde, en it tredde moat ‘út it fjild’ komme fia in foardracht. De earste kear dat soks wêze moatten hie, ferline jier, kaam der lykwols gjin foardracht ‘út it fjild’. It tredde kommisjelid waard gewoan wer fia de âlde rûte oanlutsen.

Dat tredde lid wie Jelma Knol, eks-redakteur fan de Friese Pers Boekerij en redakteur fan it semi-literêre tydskrift ensafh. Oer dy ûngelokkige beneaming, alteast, yn it ljocht fan it belang fan in transparant prizeproses, haw ik hjir wat skreaun. As reaksje op in kollum fan Pieter de Groot yn de LC, dy’t wer reagearre op de kommissaris fan de Kening, dy’t him ôffrege hie wêrom’t proazaskriuwer Hylke Speerstra de priis noait krigen hie. In pear dagen letter skreau Bert de Jong yn de Moanne ek wat oer de gong fan saken. En noch in pear dagen letter kaam der in stikje fan ien fan de oare redaksjeleden fan ensafh.

Wylst ik myn stikje skreaun ha yn it belang fan in better prizeproses, skreau De Jong syn stikje sa te sjen yn it belang fan Speerstra – alteast, dy hie er de priis graach tahawwe wold. De Jong meldt boppedat eat dêr’t ik gjin weet fan hie, en wêrfan’t ik my ek ôffreegje hoe’t er oan syn kennis komt. Nammentlik dat de advyskommisje 2023 net ienriedich wie, om’t Knol neat witte woe fan Speerstra syn boek. En dat, mei de winsklikheid fan in ienriedich advys yn ’e achterholle, Speerstra syn boek doe fan de list mei gadingmakkers kukele is.

Kin bêst wêze dat it sa gien is. Mar it is net sterk om soks sûnder bewiis út te hâlden.

Ek it stikje op ensafh.nl sit in nuvere rook oan. Steller nimt ynienen de funksje fan tsjinstklopper op him en mient dat in kommissaris gjin ferbazing uterje mei oer it bytsje prizen dat in auteur tafalt – steatsbemuoienis! Mar dêrnei blykt syn werklike motivaasje: it beskermjen fan syn kollega-redaksjelid anneks advyskommisjelid. Hy jout ta noait in boek fan Speerstra lêzen te hawwen, mar praat likegoed oer ,,it ûntbrekken fan literêre kwaliteiten”. Ek al is it oanbelangjende boek yn beide Fryske kranten besprutsen troch harren literêre resinsinten. Ek al wiene dy beide resinsinten tige optein oer wat se lêzen hiene.  

En dat wie it dan wer. Stoarm yn in glês wetter. Reaksje fan Tresoar? Nee. Fan de Akademy? Nee. Fan de provinsje? Nee. Fan oare skriuwers of dichters dy’t wolris blogge of kollumskriuwe of op in oare manier opinys ferspriede, Koos Tiemersma, Jaap Krol, Henk Nijp, Piter Boersma, Arjan Hut, Syds Wiersma? Nee, nee, nee, nee, nee en nee. 

En wat rimet op FNP? 

Ochearme Gysbert, ochearme Fryske literatuer.


zondag 26 november 2023

'Zijne gedichtjes hebben veele verdiensten'


Oer ‘In dei yn de neisimmer’ fan Harmen Sytstra

 

Harmen Sytstra (1817-1862) is yn de Fryske skriftekennisse foaral in museumstik op de ôfdieling kultuernasjonalisme. Neffens ûnder mear Douwe Kalma en Eeltsje Boates Folkertsma hat er de earste en iennichste Fryske skriuwer yn de njoggentjinde ieu west dy’t sokssawat as syn Frysk-nasjonale taak ferstie. Dat oerhearskjende kultuernasjonale perspektyf, dat foar de Twadde Wrâldoarloch mien wie ûnder sawol Jongfryske as ortodoks-protestantske skôgers, hat ús lykwols fierhinne it sicht weinaam op oare aspekten fan syn skriuwerskip, sa’t ik op ferskate plakken útholden ha, ûnder mear hjir en hjir.

Sytstra hat behalve op it Frysk-nasjonale mêd ek op oare flakken in, wat ik neamd ha ‘ideology-fernijer’ west. Syn wurk kin ek lêzen wurde as in paadsljochtsjen foar sawol it him yn de fjirtiger en fyftiger jierren fan de njoggentjinde ieu ûntjaande ‘Fryske realisme’ mei syn sosjale krityk, likegoed as foar it yn dyselde jierren tanimmende Frysk-literêre ferset tsjin de mear fûnemintalistyske streamingen yn it protestantske leauwe.

Sawol de ‘sosjale Sytstra’ as de ‘frijtinker Sytstra’ komme wy al tsjin yn syn debút, de yn septimber 1841 by boekhannel en útjouwerij Ypma yn Frjentsjer ferskynde samling ferhalen en fersen dy’t er de titel Tsien tuwsen uwt de lottery oaf Jouke Rommerts scriften meijoech. Sytstra, berne yn Mullum yn in arbeidershúshâlding, hjitte doe noch fan Zijlstra; letter feroare er syn namme om’t er miende – hy wie al gau in weesbern - dat syn heit dy net goed trochjûn hie by de boargerlike stân op it gemeentehûs fan Barradeel yn Seisbierrum.

Gedichten út dat debút lykas ‘De koalferkeaper’ en ‘Jidsom’ binne skreaun út it perspektyf fan de lytse man wei en befetsje stikelige sosjale krityk. Grif hawwe it mei dy teksten west dy’t de jonge Froubuorrenster Jacobus Hoitsma en dy syn maat Waling Dykstra sa bot oansprutsen, dat se sels yn it Frysk begûnen te skriuwen. Dykstra hat yn in brief oan syn maat Tsjibbe Gearts van der Meulen oanjûn hoe’t Hoitsma en hy sels, wierskynlik yn 1837 of 1838, troch Sytstra syn earste skriuwerij ynspirearre rekken.

My giet it yn dit artikel lykwols om in blik op Sytstra syn foarstap yn wat letter de ‘frijsinnichheid’ hjitte soe: it lange fers ‘In dei yn de neisimmer’. In soad is der doedestiids net oer skreaun. Yn de iennichste resinsje dy’t ik fan Tsien tuwsen fine koe, yn de Ljouwerter Krante fan 24 septimber 1841, wurde gjin gedichten mei namme neamd. Resinsint O. meldt inkeld dat Sytstra syn ‘gedichtjes’ ‘veel verdiensten’ hawwe, en ‘[h]et geheel kan naast de Lapekoer [fan de Halbertsma’s] eene waardige plaats in onze Friesche Letterkunde bekleeden’.

Ek al kin dy ‘waardige plaats’ net jilde foar alle bydragen yn Tsien tuwsen, it jildt foar safier’t it om gedichten giet mei wissens wol foar de al neamde realistyske oansetten ‘De koalferkeaper’ en ‘Jidsom’, mar ek foar it romantyske ‘Minks eangstme yn hjerstnacht’ en likegoed foar it al krekt sa romantyske mar ek teologysk-sykjende ‘In dei yn de neisimmer’. Al dy fersen jouwe blyk fan Sytstra syn pioniersrol. Sa soe men sizze kinne dat sawol realisme, romantyk as frijtinkerij yn de Fryske literatuer pas echt begjinne mei Tsien tuwsen.

‘In dei yn de neisimmer’ bestiet út ien lange, yn trije parten (moarnskoft, middei, jûntiid) opdielde monolooch fan in ik-persoan tsjin in famke mei namme Regine, wat ‘keninginne’ betsjut. It ûnderwerp fan de monolooch is de wize sa’t God him iepenbierret yn de natuer, Sytstra skriuwt: Natuer, mei kapitaal, want de natuer is in ‘hillichdom’.

De leafde dy’t God hat foar de minsken docht bliken út de natuer, dy’t it gedicht yn alle toanen besjongt. It fers rekket oan it gers, de tûke en de flinter, mar ek oan it hielal, dat God oardere hat en dêr’t er syn stjerren en planeten yn omsweevje lit: ‘Al dy grutte himelbollen / Brocht Hy fuort en stjoert Hy yet, / Dat gjin ink’lde fan dy allen / De bepaalde kring ferlit’. It is krekt dy skientme fan de natuer, dy’t alle dagen wer opnij deselde syklus rint, ferstjert en wer ta libben komt, dy’t de minske dúdlik makket dat God ‘lout’re goedheid’ is. En dy’t in opdracht foar de minske betsjut: ‘Moatt’ ek wy it goeddwaan minne, / Ferstean al wat nuttich is’.

Yntusken merkt de lêzer fan it fers grif op dat de dichter mei gjin wurd praat oer de Bibel as Gods wurd, noch oer Jezus en syn wûnders. Net út boek, foarbyld of wûnder leart de minske oer Gods leafde en de hegere oarder fan de dingen, mar út Natuer. Dat oerslaan fan de wenstige religieuze ynstruksje falt namste mear op om’t de ik-persoan hieltyd om it sa mar te sizzen les jout oan it famke Regine. Konkrete oanwizingen dêrfoar haw ik net fine kind, mar it mist net dat dizze foarm fan ‘fragelearen’ net folle genede fine kinnen hat yn de eagen fan it Bibelfêstere publyk yn de fjirtiger jierren (en net by sokke lêzers lang dêrnei).

No wol it gefal dat in jier foar it ferskinen fan Tsien tuwsen de teolooch Johannes Henricus Scholten befêstige waard as heechlearaar yn Frjentsjer en yn syn oanfurdigingsrede (holden op 17 septimber 1840) min ofte mear deselde ideeën ferkondige hie. ‘Scholten’, skreau Jan Bank oer dy syn teologysk tinken, ‘was naar de toenmalige terminologie een monist en een antisupranaturalist. De eerste benaming verdiende hij omdat hij niet dacht in termen van stof tegenover geest of wereld tegenover God. Natuur is openbaring van “één harmonisch alleven”, natuurwetten de uitdrukking van de gedachten Gods. In deze interpretatie was er voor een dubbele orde van zaken, voor een ingrijpen van God in het wereldse gebeuren geen plaats. Dus geen supranaturalisme, geen wonder’ (‘Hoogtij’, s. 340).

Faaks meie wy der, mei de noadige slaggen om ’e earm, fanút gean dat ‘In dei yn de neisimmer’ skreaun is nei oanlieding of ûnder de yndruk fan Scholten syn rede. Ek dêr ha ik gjin konkrete oanwizing foar fine kind, mar de oerienkomsten yn ôfwikend teologysk tinken jouwe wol reden dêrta. Scholten leaude net yn de wûnders fan Jezus en seach God inkeld oan it wurk yn de rede, de natuer en de natuerwetten. Hy jildt as ien fan de grûnlizzers fan it teologysk modernisme yn Nederlân, en dêrmei ek fan de letter opkommende frijsinnichheid.

Wat fierder opfalt oan it fers, is dat in tal kearen praat is fan dea en lijen. ‘Mar hoe biste sa belutsen? / Hoe is sa dyn kleur bestoarn? / ’t Helder eachje sa betrutsen? / Famke sis, wat skeelt deroan?’, meldt in strofe yn it twadde part. Unwaar is op kommendewei. Mar as dat oerlutsen is, stekt it blomke syn kopke wer omheech. ‘Dea noch grêf sill’ wy dan skromme, / Dêr’t wy ’t each omhegen slaan’. It rûpke stjert, mar dan wurdt it in pop, it ‘ferbrekt syn eigen grêf’ en feroaret yn in flinter.

Wat of wa’t Sytstra mei ‘Regine’ op it each hie? Douwe Kalma miende, se soe stean foar Sytstra syn muze of syn dichterlike sels. Dat liket oars net hiel oannimlik: in dichter dy’t syn muze lesjout? Men soe it earder oarsom ferwachtsje. Wy bedarje hjir yn it heechgeberchte fan de spekulaasje, dêr’t neat wis is en elke stap in gok. Faaks hat Sytstra de namme ‘Regine’ ûntliend oan in doedestiids besteand persoan, om krekter te wêzen: oan Sara Regina Wouters Cloppenburgh (1829-1849), in al betiid stoarne Winamer boeredochter (sjoch foto; pleats Nijehûs boppe Winaam) en bernsbern fan heitekant fan dûmny Reinder Matthijs Cloppenburgh (1769-1860), dy’t oant 1843 yn Winaam tsjinne, en fan memmekant fan dûmny Wouter de Vries (1717-1805) silliger fan Seisbierrum.

Hat Sytstra mei syn gedicht ‘de dûmnys’ wat sizze wollen? Hy moat it famke kend hawwe; hy wie fan 1837/1838 oant de simmer fan 1840 bakkersfeint yn Winaam, en dêrnei oant 1842 feint by in bakker yn Seisbierrum. As wy derfan útgean dat er syn fers nei 17 septimber 1840 skreaun hat, dus nei de rede fan Scholten, dan is ‘In dei yn de neisimmer’ ûntstien nei syn fertrek út Winaam en fóar of yn de simmer fan 1841. Sara Regina moat doe dus in jier as tolve west hawwe; de leeftiid dat bern mear en mear begripe wolle en miskien kinne fan de hegere sfearen fan it libben. Hat sy model stien foar har namsgenoat út it gedicht? Wie se al betiid syklik?

Wy witte inkeld dat se al op 20-jierrige leeftiid ferstoarn is.

 

In dei yn de neisimmer

 

’k Hear de hoanne moarntiid kraaien,

      ’t Fûgelt sjongt, de dei brekt oan,

’k Fiel it koele wyntsje waaien;

      Helder, froalik is de moarn.

 

Foar in mannich eagenblikken

      Foel de grouwe sluier wei,

’k Seach it stjerreljocht ferblikken,

      En de nacht wiek foar de dei.

 

’t Moantsje seach ik stadich sinken,

      Freonlik lake ’t d’ ierde oan,

En Aurora’s glânzich blinken

      Joech it wêzen oan de moarn.

 

O! wat skitterjende kleuren

      Spraat de himel no yn ’t rûn,

En it is oft ambergeuren

      Walmjend rize út de grûn.

 

Wêr’t ik ek myn eagen weinje,

      Alles, alles ropt my ta:

Hy, dy’t d’ ierde sa wol seinje,

      Hy moat ivich eare ha.

 

O! hjir wol ik noch wat bliuwe,

      Mar wat sjoch ik iere moarn?

Ho! moat ik myn eagen leauwe?

      Dêr, Regine komt der oan!

 

Sis, myn famke, wêr soest hinne?

      Wat hat dy nei ’t fjild ta dreaun?

Ommer is de goud’ne sinne

      Noch net oan ’e himel kleaun.

 

’t Sjongend fûgelt heart m’ allinne,

      Oars is alles noch sa stil;

Wat silst’ al sa ier begjinne?

      Sis my, wêr’t dat hinne sil.

 

O! do woeste tsjûge wêze

      Fan it moaie fan de moarn,

Ik kin ’t út dyn eagen lêze,

      Dit, myn famke, dreau dy oan.

 

Wylst in hopen no noch slûgje,

      Noch wat lizze yn de slom,

Woest’ dy yn Natuer ferhûgje,

      Wann’lje yn har hillichdom.

 

Lokkich famke, myn Regine!

      Himelfreugde jout de moarn;

Dat kin m’ yn gjin skatten fine,

      O! dat jout gjin foarst in kroan.

 

Lit ús dan de freugde smeitsje

      Dy’t de moarn jout oan ’e hân,

Litt’ w’ ús yn Natuer fermeitsje,

      Op it stil en freedsum lân.

 

Famke, sjoch dat blomke glimmen,

      Dat dêr yn ’e greide stiet,

No’t de sinne út de kjimmen

      Sêftkes yn ’e hichte giet.

 

Sjoch! wat blinkt it leave knopke

      Oan de moaie griene plant,

Eltse daudrip op it kopke

      Flikkert as in diamant.

 

’t Hiele fjild mei gers bedutsen

      Of mei kostlik nôt beboud,

Liket oeral as oertrutsen

      Mei in stream fan baarnend goud.

 

Elts kin no syn wurk begjinne;

      ’t Boerefolk giet nei it lân,

Sjongend geane hja derhinne

      Mei de sichten yn ’e hân.

 

’t Kealtsje springt, it lamke hippelt,

      Swellen kwele yn ’e beam,

Wylst it kwêkjend eintsje wippelt,

      Dûkt en boartet yn ’e stream.

 

Alles dûnset om ús hinne,

      Oant de lytse diertsjes ta,

En soe dan op ús allinne

      De Natuer gjin ynfloed ha?

 

Ja Regine! wy ek fiel’ it,

      Smeitsj’ ’t yn ’e blide jeugd,

As de sinne ’t fjild bestrielet,

      Dan stimt alles ús  ta freugd.

 

En mei alles op dizz’ ierde

      Priizgj’ en romje wy Gods ear,

Wolle wy ús offers biede

      d’ Ivich grutte Himelhear.

 

O! dan falle wy, Regine,

      Foar d’ Uneinige te foet,

Dy’t syn sinn’ oer elts lit skine,

      En dy gleone bal bestjoert.

 

Sjoch, myn famke, sjoch har kliuwen,

      God hat har dy wei beskreaun,

En al skynt se los te driuwen,

      Troch Syn hannen wurdt se dreaun.

 

Al dy pracht wêrmei’t hja priket,

      Al dy gloed hat Hy har jûn,

Dy’t, nei dat se heger stiket,

      Mear en mear wurdt ûnderfûn.

 

’t Koele wyntsje dat der waaide

      Mei ’t begjinnen fan de dei,

En de blomkes sêftkes aaide,

      Dat ferflaut al swietsjes wei.

 

’t Boartet mei gjin wylgetwigen,

      No’t ’t beswykt foar ’t sinnefjoer,

No en dan noch fielt m’ in sigen,

      Mar ek dalik is ’t wer oer.

 

Sjoch dat marke, frij fan fleagen,

      Frij fan ’t teist’rjen  fan de wyn,

Effen lizzen sûnder weagen,

      ’t Sintsje spegelt har deryn.

 

’t Is in byldnis fan de fromme,

      Dy’t in goed gewisse het,

Al wat him ek oer mei komme,

      It ûntnimt dy rêst him net.

 

As de stoarmen bold’rjend rûze,

      Dan fertoant de mar gjin rêst,

Mar lit jin him ’t ûnk frij brûze,

      Hy stiet as in muorre fêst.

 

O! dat wy ús stees ferbine

      Oan de frommens en de deugd,

Fij fan ’t kweade. Dán, Regine,

      Smeitsje w’ altyd wiere freugd.

 

Wat ús wei dan is, wy binne

      Stees tefreden yn ús lot;

Want wy fiel’ ús, hoe’t mei rinne,

      Feilich yn de hân fan God.

 

En allyk him ’t bern ferhûget

      Oan de side fan syn heit,

Jerne him syn tank betsjûget

      En fertrouwend alles seit.

 

As syn bêste freon him achtet,

      Stees yn him syn riedsman sjocht,

Neat as goed fan him ferwachtet,

      Hoe’t er hannelt wat er docht.

 

Sa ek kinn’ wy op God dan bouwe;

      Wat ús libbenswei ek is,

Him ús neden oan fertrouwe;

      Want d’ Algoede heart ús wis.

 

Him mei wy ús heit dan hjitte,

      d’ Ivich grutt’ en wize God;

O! gelokkich boppe mjitte

      Is, Regine, dan ús lok.

 

Dêr’t wy oeral op dizz’ ierde

      Bliken fan syn leafde sjen,

Lokkich dan dy’t Hy wol liede,

      En wol minne as syn bern.

 

Leafde stiet oeral te lêzen,

      Leafde preket ús de grûn,

Leafdefol is ’t Godlik wêzen,

      Famke, sjoch mar yn it rûn.

 

Fan neiby en yn de fierte,

      Is it fan Gods geunsten fol,

Ropt ús alles net temjitte

      Dat Hy d’ ierde seinje wol?

 

Litt’ wy ús dan oan Him ferbine,

      Yn ús tinzen, sizzen, dwaan,

Dan sil Hy ús, myn Regine,

      Tûzenfâld syn seine jaan.

 

*

 

Baarnend gloeit de middeissinne,

      Part har hjittens mei ús wrâld,

Litte wy har gloed ûntrinne,

      Gean wy yn it beammeskaad.

 

Sjoch ris hoe’t dy tûkjes hingje,

      Sa mei apels as beset,

Dat hja nei de grûn har twingje,

      As in skoar it net belet.

 

O! hoe blinke s’ ús temjitte,

      Stowe troch it sinnefjoer,

Famke, lit ús hjir wat sitte,

      Sjogg’ wy alles hjir ris oer.

 

d’ Earste fruchten kin m’ al ite,

      ‘k Sjoch der moaie ripe by,

Dy’t jin hast de kiel út bite,

      Kom ik plôkje wat foar dy.

 

Mar hoe biste sa belutsen?

      Hoe is sa dyn kleur bestoarn?

’t Helder eachje sa betrutsen?

      Famke sis, wat skeelt deroan?

 

’k Wit it al, de loft wurdt tsjuster;

       ’k Seach dat wol in oere lang,

’t Wurket yn it easten bjuster,

      Dêrom is Regine bang.

 

Och! wês der net foar beskromme,

      Wês net eangstich… wat is dat?

Lit it ûnwaar neier komme,

      Wy binn’ yn ’e hân fan God.

 

Djippe stilt’ is om ús hinne,

      ’t Harket allegear der nei,

En no hieltyd wurdt de sinne

      Efter swarte wolken wei.

 

Sjoch dy skiere koppen driuwen

      En dy loft dy’t bopp’ ús komt,

’t Bliksemfjoer de wolken kliuwen,

      Hear ris hoe’t Gods tonger bromt.

 

Trilje net sa, myn Regine,

      God is leafde, leau dat fêst;

Al kinn’ wy dat faak net fine,

      O, Hy siket stees ús bêst.

 

Wolken, griis mei swarte rânen,

      Wurde foar de loft te swier,

Struie oer de toarre lannen

      Drippen reinwiet hein en fier.

 

’t Hâldt al op. De wolken binne

      Tinner yn in amerij;

’t Sintsje brekt der wer trochhinne;

      Lok, it ûnwaar is foarby.

 

Fei de trientsjes fan de wangen,

      Famke, treur allinne net

Onder al de freugdesangen

      Dy’t men fan it fûgelt heart.

 

Kom nei ’t fjild! wat rûkt it geurich,

      Alles is allike fris;

’t Nijgers stiet sa grien en fleurich,

      Krekt sa’t ’t yn de maitiid is.

 

’t Ierdryk waard foarsjoen fan wetter,

      ’t Wie oerdei sa hjit en near,

Mar dat is nou folle better:

      Sykhelj’ falt sa swier net mear.

 

Kom nei ’t fjild ta, famke sjoch it;

      Dat Gods sein ús nea ferlit,

Alles wat Natuer ea bernet,

      Leart ús en bewiist ús dit.

 

Wat? wy witt’ it, myn Regine,

      Oan ús eigen froalik hert.

En sels ’t lytste dat wy fine

      Swijt fan dizze seine net.

 

Seachst dat blomke niis wol lizzen?

      Alle bledsjes hong’ omleech;

Mar no’t ûnwaar ’t al ferfrisse,

      Riisde ’t fleurich wer omheech.

 

Sjoch it swaaien, draaien, skaaien,

      Freonlik knikt hja ’t sintsje ta;

’t Wyntsje aait har troch de raaien,

      Boartet mei har bledsjes sa.

 

Sjoch it fûgelt bopp’ ús swieren,

      Flodderwjokjen hinn’ en wer,

Hear dat ljurkje tierelieren,

      Freugde is it allegear.

 

Alles ropt it ús temjitte:

      Bou op God, Hy mient it goed;

Dat wy nea dy les ferjitte,

      Hoe’t Hy ek ús lot bestjoert.

 

Krûpt ús loksinn’ efter wolken,

      Haww’ wy alles hjir ferlern,

Grize wy foar djippe kolken

      Dy’t wy foar ús eagen sjen.

 

Kinn’ wy ’t ûnk net mear ûntrinne,

      O! wy binne bûten noed,

As wy dan noch sizze kinne:

      ‘k Bou op God, Hy mient it goed.

 

Lit dan bopp’ ús ’t ûnwaar gromme,

      Hy sil noait net ús bejaan,

Dea noch grêf sill’ wy dan skromme,

      Dêr’t wy ’t each omhegen slaan.

 

Want, Regine, o wy witte,

      Wy kinn’ ’t leare út Natuer,

As wy dizze wrâld ferlitte,

      Dan ferlit ús al ’t getruer.

 

’t Rûpke krûpt, as ’t iten siket,

      Yn it griene plantsje op,

Gnibbelt bledsjes, en sa’t liket

      ’t Stjert derhinne; ’t wurdt in pop.

 

Mar al gau wer wurdt it wekke

      Ut dy stille deadske slom,

’t Kin syn eigen grêf ferbrekke,

      En ’t fljocht op ’e blomkes om.

 

’t Krûpt dan net lâns d’ ierde hinne,

      Lykas doe’t ’t in rûpke wie,

’t Swiert yn ’t ljocht fan d’ eed’le sinne,

      Fljocht en floddert hein en fier.

 

’t Sûcht dan huning út de blommen,

      Dêr’t Natuer it fjild mei siert,

En dy’t op de bledsjes komme

      Dêr’t yn ’t earst de rûp fan iet.

 

Sa, myn famke, sil de fromme,

      Dy’t stees op Gods goedheid bout,

Yn in sill’ger steat ek komme

      As dit libben him bejout.

 

Hy is dan troch ’t lijen hinne,

      Noait net griist him ’t ûnk wer oan,

Lokkich lykas d’ ingels binne,

      Knielt er foar de himeltroan.

 

Unútspreklik is er sillich,

      Neat bynt him oan d ’ierde mear,

Jûgjend sjongt hy ’t trijris hillich,

      Tankber romt er dan Gods ear.

 

Famke, lit ús deugd beminne,

      Wiere frommens sterket sa,

O lit us dat paad berinne

      Dat laat nei de himel ta.

 

*

 

Mar Regine, sjoch de sinne

      Sakket al wer nei de grûn;

Lit ús no nei hûs ta rinne,

      Gau is dizze dei ferrûn.

 

Wylst wy hân yn hân dan geane,

      Tinke w’ oer Natuer ús blij,

En myn famke, o sa fleane

      d’ Oeren fan de jûn foarby.

 

No noch heart men ’t fûgelt sjongen,

      ’t Moskje wipt noch hinn’ en wer,

Om wat iten foar har jongen,

      ’t Wimelt no noch allegear.

 

’t Fôltsje rôlet yn ’e finne,

      Skiepkes haff’lje noch yn ’t grien,

En dy melkers dy’t dêr binne

      Gean nei hûs, de kij binn’ dien.

 

Krûpt de sinne yn’e kjimmen,

      Dan leit alles gau yn rêst,

Stil dan swije alle stimmen,

      ’t Fûgelt skûlet yn it nêst.

 

’t Is oft ’t nei dy stilte al siket,

      Oft Natuer dy rêst al priuwt,

No’t de sinne, sa’t it liket,

     Yn de koele dauwe driuwt.

 

Oeral sjogg’ wy om ús hinne

      Flauwe skaden oer it lân,

Noch yn ’t westen strielt de sinne,

      As stie alles yn ’e brân.

 

Dalik sil dat fjoer ferdwine

      En dan einet dizze dei.

Noch in bytsje. Sjoch Regine,

      ’t Leave sintsje is al wei.

 

’t Fûgelt sweeft yn stilte hinne,

      No’t ’t syn nêsten sykje wol,

’t Folk komt út it fjild fandinne

      En jout him te rêsten del.

 

Kin de moarn ta freugde liede,

      Spraat er oeral freugd yn ’t rûn,

Jout de dei in skat oan d’ ierde,

      Earbiedwekkend is de jûn.

 

Sjogg’ wy dan it sintsje sinken,

      En ferdôvjen al har fjoer,

O dat treft ús, en wy tinke:

      Sa giet al dit wrâldske oer.

 

Dan ferlit ús geast de ierde,

      Sweeft dan op de stjerren om,

’t Is oft ingels ús dan liede

      Troch it grutte hillichdom.

 

En dan slaan wy’t each nei boppe,

      Dêr’t sa mannich held’re stjer

Us wol liket ta te roppen:

     Minske sjoch dyn wenning hjir!

 

Stek de holl’ omheech Regine,

      Sjoch dat flonk’rjend helder ljocht,

’t Binne sinnen dy’t dêr skine,

      Dy’t men hjir as stipkes sjocht.

 

Wrâlden rôlje om dy sinnen,

      Wêzens, lokkich yn har lot,

Dy’t har Meitser earje kinne,

      Libje dêr, en romje God.

 

Licht sil ’t liet dêr boppe rize,

      (Yn it molkwei’s stjerrehear)

Romt en sjongt elk op syn wize,

      Yn de grutt’ en lytse bear.

 

O dat ek ús toanen floeie,

      Rize foar de Himelhear,

Wa soe net fan leafde gloeie,

      Wa net sjonge ta Syn ear.

 

Al dy grutte himelbollen

      Brocht Hy fuort en stjoert Hy yet,

Dat gjin ink’lde fan dy allen

      De bepaalde kring ferlit.

 

Dat kin ús Syn grutheid leare;

      Wrâlden, sinnen ropp’ ús ta:

Rom de Godheid, jou har eare,

      Ivich eare moat Sy ha.

 

Lit ús Him dan altyd romje,

      Famke, folgje wy dy stim,

Lit ús wêr’t wy gean of komme,

      Libje stees ta ear fan Him.

 

Om’t wy út alles leare kinne

      Dat Hy lout’re goedheid is,

Moatt’ ek wy it goeddwaan minne,

      Ferstean al wat nuttich is.

 

Lit ús dêrom, wêr’t wy kinne,

      Treast en ried en helpe jaan,

En Gods skepsels stees beminne,

      ’t Kwea belette, ’t goede dwaan.

 

En wêr’t ien him ea ferhûget

      Oer Gods macht en hearskippij,

Him fereart en tank betsjûget,

      Dêr ferfoegje wy ús by.

 

Kinn’ wy net nei winsk him romme,

      Him net priizgje nei ús sin,

Ienris sil de tiid der komme

      Dat wy mear en better kinn’.

 

Famke, dan sill’ wy Him eare,

      En Him tsjinje as syn bern,

Heger wêzens sill’ ús leare

      Wat wy hjir net kinn’ besjen.

 

Dan sill’ wy noch bliken fine

      Op dy stjerren, dy’t mei pracht

Oan de blauwe himel skine,

      Fan Syn leafde en Syn macht.

 

Dan hearr’ wy it lofliet rizen

      Dêr’t gjin nacht de fjilden dekt,

Himeltoanen, klanken, wizen,

      Wurden, dy’t men hjir net sprekt.

 

Dan, Regine, binn’ wy sillich,

      Soargen witte wy net fan,

Lykas d’ ingels lokkich hillich,

      Famke, binn’ wy ivich dan.


zaterdag 18 november 2023

Wêrom Hylke net? It goede antwurd

 


‘Kommissaris fan de Kening Arno Brok frege him ôf wêrom’t Hylke Speerstra de Gysbert Japicxpriis nea krigen hat’, stiet der boppe de kollum fan Pieter de Groot op LC-ynternet (16 novimber). It antwurd fan De Groot: ‘Ja, dat is in wûnder fenomeen, literêre sjuerys en advyskommisjes slane briljante fertellers dy’t by it folk in gefoelige snaar reitsje, ornaris leech oan, want “gjin echte literatuer”.’

Mar De Groot hâldt ús hjir in bytsje foar it lapke… Jawis, it wûnder fenomeen dat er neamt, sil wol meispile hawwe. It is in lûd dat wy ek al hiel lang hearre. Mar yn it gefal fan Hylke Speerstra, mei syn roman Testamint fan de siel anno 2023 dochs in grutte kânshawwer foar de Gysbert, liket in hiel oare en hiel konkrete reden folle belangriker. Dat wit De Groot sels ek wol, allinnich, hy skriuwt it net op.

Lit my dat dan mar dwaan. De elephant in the room is dat Jelma Knol, eks-redakteur fan de Friese Pers Boekerij – hiel lang Speerstra syn útjouwer– troch de Afûk, sorry, troch Tresoar en Akademy, foar de advyskommisje fan de Gysbert Japicxpriis 2023 frege is. En tasei. Op dat stuit, op dat krekte stuit, wiene de kânsen fan Speerstra inkeld noch hypotetysk.

Ik ferklap gjin geheim as ik de lêzers fertel dat Speerstra destiids (2005) de Boekerij mei slaande doarren ferlitten hat. Op it foarste plak om’t Jelma Knol har briljant fertellende suksesauteur dy’t by it folk sa faak gefoelige snaren rekket, tsjinwurke en de foet dwers sette wêr’t se mar koe. Neffens it idee fan de iennichste bestsellerskriuwer en cash cow fan de FPB. Speerstra hold publyklik syn fatsoen, mar kenners wisten wol better.

Hylke en Jelma – in tragysk ferhaal, in persoanlik probleem, in publyk geheim. Dy twa akkordearren net. Fansels wisten de kommisjegearstallers fan de hoed en de râne. Elkenien dy’t der yn it Fryske skriuwerswrâldsje ta docht, wist der alles fan. 

Nee, Speerstra mocht gjin serieuze gadingmakker wurde. ‘En zo gaan we het doen.’ Jou de man in Anjer. Ek moai.

Dat allegear docht neat ôf oan de glâns fan de Anjer foar Hylke Speerstra of de skittering fan de Gysbert foar Jetske Bilker, dy’t it earbewiis fan ’t jier likegoed fertsjinne. Mar as ien foarbyld sjen lit hoe ferrotte ús provinsjale prizesysteem ynklusyf kommisjefregerij is: hjir ha je ’m.

vrijdag 17 november 2023

De lêste Frysktalige Dichter fan de Afûk

 


In nije Dichter fan Fryslân – altyd in goed momint om efkes achteroer te hingjen en it hear te oersjen. Diskear hat steatsútjouwerij Afûk mar wer ris de eigen fûnslist op ’e kop hâlden, Eeltsje Hettinga rôle foarby, mar dy hie it putsje alris opknapt, Nyk de Vries dûkte wer op, mar ek dy wie al oan bar kaam, gelokkich hiene se Arjan Hut noch op ‘e list stean. Fan herte lokwinske, Arjan Hut!

Dy’t neffens syn earste ynterviews himsels presintearret as de man fan de  twivel. ‘Twivel is in goede basis’ (Omrop Fryslân). ‘Ik set mysels del as in anty-orakel’ (Friesch Dagblad). ‘Heb niet als politici de waarheid in pacht’ (Leeuwarder Courant). En om alle twivels oer syn nije koerts wei te nimmen, hjit syn earste DfF-gedicht ek noch ‘Twivelje mei’, mei in leuk grapke dêr achteroan, ‘ferzje 4’.

Ik skriuw ‘nije koerts’, want oant net sa lang lyn wie dichter Hut in folle minder grutte twivelkont, sa’t ik hjir en hjir út ’e doeken dien ha. ‘Fuck you Russian warship’ en lang libje Zelensky, wie it boadskip fan in sintraal fers yn syn bondel Ien tel de ierde stil. Hie de twivel no wat earder taslein, dan wie de dichter net sa slapstick-eftich oer in bananeskyl útglide en yn de falkûle fan de, yn dit gefal, Oekraïenske oarlochspropaganda mitere.

‘Dichters’, joech ik in nochal foar de hân lizzend advys, ‘binne net ien tel op ierde om achter de mannichte oan, of om harsels foar it karke fan dizze of jinge te spannen. Miskien kinne se it pathos fan ‘e werklikheid better ûnderfreegje ynstee fan it te ûnderstypjen (..).’ En ik kin it dus inkeld mar moai fine dat Hut en syn pr-tiim no ta deselde konklúzje kaam binne en de twivel op it skyld hise.

Want ûnderfreegje en ûndersykje betsjut yndie: twivelje. Mar ek: twivel fanwegen bringe, op it foarste plak om jinsels de romte te jaan dy’t noadich is om ûndersyk mooglik te meitsjen. Hut sil gjin ‘opinyrimer’ wurde, meldt er. Hooplik betsjut dat net dat syn yn-funksje-twivelgedichten aansens hielendal gjin skuorjende opinys befetsje sille. De keunst is om perspektiven nei foarren te bringen dy’t de achterkant fan de ‘wierheid’ sjen litte.

Jawis, ik ha goede moed dat dat Hut wol slagje sil, dêr net fan. As dichter hat er mear yn syn marse, ek al komt it der net altyd út, as de lju dy’t dalik as hiemdoggen begjinne te skellen as je har, folslein terjochte fansels, en objektyf fêst te stellen, in kear yn in ûnbewekke momint ‘ferskriklik minne dichters’ neame.  

Mar moatte wy ek goede moed hawwe oer it ynstitút Dichter fan Fryslân? Dat is in hiel oare kwesty. Sa’t it no giet, kinne wy it eins better hawwe oer Dichter fan de Afûk.

Ik ha oer de proseduere om te kommen ta in DfF lêstlyn wat skreaun yn it Deiblêd, dat werhelje ik hjir yn ferkoarte foarm. De advyskommisje foar de Dichter fan Fryslân bestiet út persoanen dy’t frege wurde troch de Afûk, in folslein troch de provinsje betelle útjouwerij anneks taalûnderwiisynstitút. En wa’t Afûk seit, seit Ernst Bruinsma. Dy’t útjouwer oan de Bûterhoeke is. En dy’t de baas is fan Boeken fan Fryslân. En dy’t ek noch Leeuwarden City of Literature runt. Mei syn trijedûbele pet op is Ernst Bruinsma foar de provinsje de man mei de oaljekanne. Hy is Fryslâns literêre kingmaker.

No is Bruinsma in ynteger man dy’t syn wurk serieus nimt, mar dêr giet it net om. Hoe wurdt yn Nederlân bepaald wa’t de Dichter des Vaderlands wurdt? De kar, neffens de offisjele webside dichterdesvaderlands.nl, ‘komt tot stand tijdens een aantal bijeenkomsten van een comité dat uit dichters en lezers bestaat en uit een afvaardiging van de partners die het Dichter des Vaderlandschap in Nederland vormgaven, te weten NRC Handelsblad, Poetry International en de Poëzieclub’. 

Te uzes freget Bruinsma foar de advyskommisje gewoan de sittende Dichter fan Fryslân, plus immen út it bestjoer fan It Skriuwersboun, plus immen ‘út it literêre fjild’, bygelyks in dosint of in festivalprogrammeur of in boargemaster of it makket eins net út wa. In moai lyts rûntsje fan ‘ons kent ons’.

Sa wurdt men, lês: de mei subsydzjes struiende provinsje Fryslân, net konfrontearre mei ferfelende, risikofolle ferrassingen. Sa wurdt de poëzij troch de oerheid naaid sa’t de poëzij troch de oerheid knipt is. Dichters fan Fryslân wurde net op it foarste plak oansteld om de Fryske poëzij te befoarderjen troch prachtige gedichten te skriuwen, dy’t betûfte lêzers boeie en minsken oanmoedigje op har keunstnerspaad. Sy moatte op it foarste plak reklame meitsje foar de Fryske taal.  

Op sok sindingswurk is fansels net hiel folle tsjin, mar it punt is: dêr hoege jo gjin dichter foar yn te skeakeljen. Dêr hearre jo gjin dichter foar te (mis)brûken. In dichter, in echte dichter, hat ommers mar ien taak, en dat is om sa goed mooglike gedichten te skriuwen. 

No’t Arjan Hut yn it Deiblêd de Nederlânsktalige Joost Oomen tipt as syn opfolger oer twa jier, binne de leafhawwers fan Fryske literatuer mar wer ris warskôge. In oare beskermeling fan Bruinsma, Tsead Bruinja, miende in pear jier lyn ek al pleitsje te moatten foar in Nederlânsktalige DfF.

Dat, it kin net misse: Arjan Hut is foarearst de lêste Frysktalige Dichter fan de Afûk.  

 

dinsdag 14 november 2023

Kulturele apartheid yn Fryslân


Wy libje yn in provinsje dêr’t apartheid hearsket. Kulturele apartheid. Frysktalige en Nederlânsktalige skriuwers en dichters libje yn twa wrâlden. En the powers that be dogge der sa’t liket werklik alles oan om dat sa te hâlden.

As der yn ús lytse hoekje fan ‘e wrâld literêre barrens organisearre wurde, giet it steefêst om barrens foar – yn grutte, grutte mearheid - Nederlânsktalige keunstners. Is dy sitewaasje net in streekrjochte oanfluiting foar wat de te uzes oeral en altyd sa riinsk útsutele meartalichheidspretinsjes oanbelanget?

In skoftsje lyn ha ik hjir yn it Frysk Deiblêd alris wat oer sein: oer it oanboazjend tal literêre festivals dêr’t amper in Frysktalige dichter of skriuwer op de list te bekennen is, meastentiids op in ferdwaalde sprekwurdlike ekskústruus nei.

Ik neamde doe as foarbylden de literêre barrens fan ‘t jier yn Harns, Ljouwert, Dokkum en Slappeterp. Ik tel dêr hjir noch by op de aktiviteiten fan Explore the North, stipe troch Leeuwarden UNESCO City of Non-Frisian Literature. Op de meidoggerslisten fan it spoken word ding Hoge Woorden I, II, III en IV kom ik inkeld Gabriëlle Terpstra as Frysktalich wurdkeunstner tsjin. Mar oft sy wat yn it Frysk of yn it Nederlânsk dien hat, dat wit ik net. En dan hiene we ek noch in iensume Tsead Bruinja op Skiermûntseach, foar wa’t itselde jildt.

Ferskaat – diversiteit – wurde je mei om de earen slein. Foar alle achterstelde minderheden wurdt oeral en altyd ekstra omtinken frege. En terjochte. Mar nuver genôch dus net foar Frysktalige kultuer. Foar Frysktalige skriuwers en dichters is der net ien – niet 1 – festival. Neat, nothing, nichts.

De oanset dy’t ik in pear jier lyn jûn ha om te kommen ta in ynternasjonaal literatuerfestival yn it bysûnder foar lytse talen yn Harns en Frjentsjer is op neat útrûn – wierskynlik fanwege ûndergrûns wjerakseljen fan ús UNESCO-klupke, dêr’t se al soer seagen doe’t ik it idee in kear mei harren beprate. In jier as twa lyn dûkte as fuortsetting ynienen ‘Herberch Frisia’ op, mar ek dêr ha wy neat mear fan heard.

Likegoed: dat wiene ideeën foar in ynternasjonaal barren – oer in festival foar inkeld Frysktalige skriuwers en dichters praat net ien.

Hoe moatte wy soks tsjutte? Wolle dy Frysktalige keunstners neat? Dogge se neat, ha se neat te melden?

Fansels wol. De ferklearring is dat subsydzjefangende organisaasjes en grutte boekhannels – de earst oanwiisde inisjatyfnimmers – by harren boekhâlders de hannen net opinoar krije foar plannen mei mear Frysk. Dus ek net foar in wat mear evenredige Frysktalige fertsjintwurdiging op besteande festivals. Dat soe ommers besikers kostje kinne. Want al dy Nederlânsktalige kulturele fijnpriuwers, dy’t gewoanlik de mûle fol hawwe fan ‘diversiteit’, dy wolle ús net ferstean. Frysk, oeeeeh, wat zegt zij? Dêr sil de oast sitte. Soks liedt ta minder besyk, minder ynkomsten, minder sukses.

Mar. Binne dy subsydzjefangende organisaasjes – Arcadia, City of Literature, Explore the North, om mar trije fan de grutste jildopstrikers te neamen – net mei op ierde om besteande kulturele apartheid mei finansjele stipe fan de oerheid te ûnderwrotten? En is it net in taak fan ryk en provinsje, dy’t it measte jild jouwe, om derop ta te sjen dat soks yndie bart? Meartaligens? Diversiteit? Ja, mienskip, dêr’t ik sa’n wurd om sis?

Noch in oar foarbyld fan kulturele apartheid yn Fryslân, diskear bedreaun troch in klup dy’t by útstek op kulturele apartheid tsjin heart te wêzen. It tsjingean fan kulturele apartheid betsjut op it foarste plak it stypjen fan de ûnderlizzende kulturele partij, yn ús gefal: de Fryske literatuer. Mar wat docht de Afûk? Dy freget oates en toates in Nederlânsktalige skriuwer om in Nederlânsktalich boekewikegeskink te skriuwen. Of dy jout gewoan it oersette Nederlânske geskink kado.

Diskear wie it Anita Terpstra (gjin famylje, wol ik leauwe) fan wa’t in boek oerset waard. 2018: Griet op de Beeck; 2019: Jan Siebelink; 2020: Annejet van der Zijl; 2022: Hanna Bervoets. Yn de fiif jier dy’t achter ús lizze hawwe Willem Schoorstra (2019), Hilda Talsma (2021) en Ferdinand de Jong (2022) de iennichste Fryske skriuwers west dy’t fan de Afûk opdracht krigen om in Frysktalich boekewikegeskink te skriuwen.

Frysktalige keunstners moatte har plak witte? Underoan? Neffens Afûk-útjouwer Ernst Bruinsma binne se eins net goed genôch om it boekewikegeskink skriuwe te kinnen. Hat er in kear sein.

Miskien meie se ris wat fan in oar oersette. En as se dat dan dogge, wurde se net neamd yn it kolofon (wat Martsje de Jong fan ’t jier oerkaam). En yn alle publisiteit om it boekewikegeskink hinne wurdt har namme net neamd (wat Martsje de Jong fan ’t jier oerkaam).

Kin It Skriuwersboun net in kear, nederich, stutsen yn ’e sneinske jas en mei de pet yn ’e hân, nei ús freonen by provinsje en Afûk stappe, en biddelje dêr om in bytsje, al wie it mar in ytsepytsy mear stipe tsjin de him ûntjaande kulturele apartheid yn Fryslân?

woensdag 8 november 2023

Friduwih Riemersma - Praatsje foar Bloedprikke

By de presintaasje fan Bloedprikke en Do, lêste rebel! / Jij, laatste rebel!, boekhannel Van der Velde, Snits, 7 novimber 2023



It is ornaris better om net oer poëzy te praten, as jo it út de wei gean kinne. ‘Is dizze poëzy net gewoan prachtich’, is in oardiel dêr’t jo net fier mei komme op ’e dyk. Want net elkenien ûnderfynt keunst op deselde manier. Priizgjen fan poëzy ûnderstelt in konsensus. Yn jo kulturele mienskip en jo mediabûl binne jo it allegearre iens dat poëzy om te gûlen wêze moat. Mar dat is net altyd en oeral sa. Foar Plato wie in gefoelsreaksje op poëzy eat fan in legere oarder. It gie om it berop op it ferstân. 

Ek wurdt poëzy te uzes sjoen as in wedstriid. Fryslân ken mear prizen as (literêre, berops-) dichters. Is Abe syn poëzy better as oare poëzy? Faaks al, mar dêr giet it net om. Wedstriden stelle smaak foar as objektyf hifkjen, en kommersjele belangen as in feest fan suverheid. Mar de list fan winners lit de bekrompenheid fan de prestiizjenetwurken sjen. It binne wite, kristlike, net-jonge, Frysk-nasjonalistyske manlju. In hiele lytse sjuery achtet tafallich it wurk fan ien fan har it moaist. Dy krijt dan in bats jild en syn útjouwer ferkeapet in pear bondels mear. 

Wa kiest wa foar hokker priis, giet net oer poëzy. Al hielendal net as dy poëzy part is fan in lytse literatuer. Lyts literêr wurk is skreaun yn ’e taal fan de kulturele en politike minderheid, of fan in lytse taalmienskip. De kwestsje is: moat dy lytsheid net altyd oerwûn wurde? Of moat de lytsheid just fuortholpen en oerdreaun, om sa de literêre mienskip oanien te snuorjen? Wy prate dan oer polityk, net oer keunst. 

Ek sosjale media binne dreech. It TikTok-fers, de nijste evolúsje fan poëzy, makket ús gefoel en tinkbylden ta ferhannelber guod. It set ús ynlikheid en idealen om yn in wedstriid. Mar ôfsjoen dêrfan, in bondel dy’t it ynternet oer giet, lit ús ús yntime relaasjes publisearje en feroaret ús foarkarren en emoasjes yn iepenbiere hannelingen. Is it gjin wûnder dat wy dichters de grins út it each ferlieze tusken soarch drage foar dejingen fan wa’t wy hâlde en ússels promoatsje foar putsjes en hânklappen en útspraken dwaan oer wearde en wierheid? 

Dus praat ik leaver net oer poëzy. Ynstee derfan praat ik oer in konkreet fers, sa’t it op papier stiet. Krekter sein oer trije fersen. Earst it fers ‘Sinneblom yn ’t fjild’, dat giet oer de libbenssyklus fan in sinneblom. De sprekker yn it fers sjocht de sinneblom krekt stean as it al hjerst is. ‘[I]k woe dat ik dy kend hie doe’tst ... mei in pink in jong moskje oanhelje koest,’ seit er. De sprekker wol werom nei de maityd fan it libben. 

Dat is dûbeld ûnmooglik. Werom yn ’e tiid kin net. Mar likemin kinne jo in sinneblom ‘kennen leare’ yn in beskate groeifaze. Ik hie noch sinneblompitten, sa’n fergees pûdsje fan Albert Heijn, út 2021. Dy hiene grif al wat fan har krêft ferlern. Krektsagoed, ik siedde se yn maaie en ein juny wiene se al trije meter heech. Se skeaten mar troch. De syklus giet fierste hurd om te befiemjen hoe’t in faze is. Mar de sprekker jout ta: it fers is nei in foto fan de sinneblom. Hy hat de tiid stilset. 

Allyksa is in bloedproef net it echte bloed, mar in momintopname. Bloedprippe is in wittenskiplik ûndersyk fan in bloedmeunster, meastal foar de diagnoaze fan in sykte, bygelyks as der klachten binne, of om alkohol of doping op te spoaren. Bloedprippen is foar de diagnoaze út. Wy witte noch net wat der te rêden is, wy binne bang. Wy sitte yn noed oer ús freonen en famylje. De symptomen fernimme wy wol. Troch de bondel hinne binne dy: folsleine malêze. 

Fryslân is de pasjint. ‘[O]an ’e lânkant fan myn dyk ... tjirget Harns him út ûnder de nije wethâlder.’ ‘[B]oeren, weinen, bisten ferdwine ûnder 880.000 kúp seesân delkypt fan hegerhân en 180.000 ton asfalt der oerhinne stoart.’ ‘It wetter achter de dyk is like leech as [ús] taal. In smoarde sprake, dy’t ûnnoflik weistoar.’ Dizze rousangen geane eins oer bloedferlies. Bloed stiet foar libbenskrêft of deagewoan: krêft. 

Wat wol de sprekker yn it fers te witten komme mei syn momintopname? Wat wol er útfine mei it stilsetten fan ’e tiid, troch in ôfbeakene proefke út de oerfloed fan feiten te nimmen? Hy sjocht dat de boer de sinneblom net rispe hat. In hânfol siedden, wat moatte jo dermei. Dat se lieten him stean. ‘As lêste ... bliuwsto no op ’t let-oktoberfjild oer.’ Sadat, giet de sprekker fierder, no it hiele lân [de blom] syn lûd bewarje kin as in striidsinjaal. Hy sitearret hjir rigels fan de dichter Achmatova foar de dichter Majakovski. Sinneblom = held = dichter. 

Ek it fers ‘Yn ’e sweef’ hat it motyf fan it giet sa hurd foarby. De sweefmûne set alles yn beweging yn de ‘mainframe’, de sintrale kompjûter: de wolken, de plommen ‘glydzjend, springend’, de reiden ‘no bûgend mei de westewyn mei’. De westewyn is neffens de dichter Shelley de weinmenner dy’t de blêden ferfiere sil nei har lêste thús – it grêf. Dit binne fersen fan delgong en tebekskriljen foar de dagen dy’t komme. 

Mar opnij set de sprekker de tiid stil. ‘Dan wachtsje twa op bleate fuotten in tel yn ’t bermgers’. It spantsje tinkt oan lokkich wurden, ‘miskien yn Amearika.’ Mar yn dizze fersen rint it net goed ôf. Utnaaie nei Amearika of net, sy wit al, ‘yl ûnder hakken fêstplakt oan de asfaltbrobbels fan ’e dei … ûnwaar ûnderweis, dat it noait opnij itselde wurdt.’ Nea itselde as doe’t wy jong wiene. Wy fjochtsje noch wat in efterhoedegefjocht. 

Yn ‘De Stiennen Man’ is ‘myn fers’ in folksbeweging dy’t ‘[j]out … dêr’t ferlet fan is’. It fers besiket ‘en slach de maskers ôf fan de mânsken.’ It masker is in nijsgjirrige metafoar. Letter–like taal lit faak gjin byld nei op ús netflues. Wy kinne net oars as metafoaren brûke om ús wrâld te begripen. Wy ferwize nei in ûnbekend ding troch in deistich ding te neamen. Mar nei de covidpandemy ferwiist masker net langer nei in beskate rol spyljen, mar nei manipulaasje. Se gûchelje ús in rêd foar de eagen. Dat wêr is al it folk fan ’e folksopstân? No, ‘lêzers dy’t net mei har stean’ dy lêze it fers net mear. ‘Sa sil ek de Vrieske dichter allinne oerbliuwe.’ Dy ropt noch wat yn ’e woastenij.

Syn fersen ha ús kear op kear de symptomen úttsjut: de groanyske pine, de swakte. Net ien harket. No gean wy in nije faze yn. Dat is de faze fan de bloedproef, dy’t objektyf de tastân sjen lit. Dêr kin gjinien om hinne.