De Burgumer Jut mei 't Oargel

Yn ’e drip fan ’e stiifhege strange Krústsjerke

lizze beweechlike rêsten bedobbe

dy’t har nachts ferienje ta in dichter.

Foar ús each in skym yn ’e leanen om Burgum,

is it Tsjibbe Gearts, linich Winter-

jûnenochter, klokmakker en frijsprekker,

flugger as wetter, earlik fantast safolle as ’t moast.

 

Oait hat syn stee in biedermeierich oan-

dwaand ovaalrinnend eareteken krige

dêr’t gjin mosk fergees op sitte wol,

en wat moais stiet der net op: it Selskip

foar et setera, foar ’t earelid dy-en-dy,

dy’t libbe fan doe-oant-doe, fan dêr-ta-dêr,

en sels dy pear letters fiele har opsletten.

 

Tsjibbe is nachts oan ’t meänderjen,

swankeswalkjen, swieren by de poppestien,

schmieren oer op ’e tee by de ruling class,

en hy rint, sa’t Gosses sei, in boskryk paad

yn syn dichtsjen, want gefoel is binnentroch

nei it hert fan ’e wâldsjer. Is dit in stien

foar de skald fan Harmen Sytstra’s lyksang?

 

Tekenje dan, leafhawwers, in nij tinkteken

dat in Frysk bryk- en tsjintinker fangt.

De winner wurdt grif in Jut mei ’t Oargel,

de âldomke fan Jan mei de Pet,

de reizger dêr’t it doarp foar útrint,

de snoade ferteller fan ’e orale tradysje,

de sjonger yn ’e hoeke en it folk brekt de klompen.

 

Mei Waling ha ’k it bepraat, en dy is ’t goed.

(Foto: Wikiwand)

Ferversfeintegrêf te Ryptsjerk

Jan Tjerk Auke Wytzes Boonemmer,

ferver fan berop, ferversfeint,

opstriker fan te lytse rinten,

likefolle talinten as soarten fan toarst,

de man stoar as folkstaalleginde yn it earmhûs.

 

No wit ik wol dat te Stoppelgea

noait gjin skylfisk komt,

en ek wol dat men al

waarlijk een stuk om den hoek is

als men weet waarover men het hebben zal,

 

mar op in dei komt men dan, it rint al nei fiven,

de sinne djip yn ’t westen en it folk op hûs oan,

út by in hôfke. En men trêdet oer ’t grind,

suver bûten jinsels fan ’e spanning,

en men stiet stil by de earestien

en dikeret

mei bange eagen

 

yn it Neat.

 

Tsjinprestaasje?

 

‘Wat ik jim opdreune kin’, seit Auke,

‘is oars net as it bytsje Frysk dat ús mem en de boeren

my leard hawwe.’

. 

De spoarleaze stien fan 'e Redúster

Freonen, as ik moarn ynienen net mear witte soe

wa’t Alle Jans Smeding wie, de smeier

fan ’e bolle sudewyntsjes dy’t waaie,

de wurdsmid, fan ’t Selskip earelid en mei-oprjochter,

 

och, hy sjongt mar jimmer wei

            lâns dy hiele lange dei.

fen moarnsier ôf ont jouns let,

            swijt syn oärgelkieltsje net,

 

dan is it tiid, dan is ’t myn tiid, as de beammen

gjin fruchten mear falle litte kinne,

as de rizige noardewyn syn koffers al útpakt,

tiid om de tsiensints flintertinne boekjes yn.

 

o, dat sjongen, wol it leauwe,

kin sa faek myn leed fordrjuwe

’t docht altyd oan myn gemôet

sök in onútsprekber gôed.

 

Wiete blêden besette wiete stiennen

op ’t hôf om ’e spitse tsjerketoer hinne.

It hôf dêr’t bûten myn ferreinde ikken

inkeld roeken en mosken Smeding kenne.

 

en mannichien wonk er oan Hanke,

oan Hanke, sa hjitte de faem;

hja seach ’t wol, mar hâlde hjar krekt sa,

hjar krekt sa as hja ’t net fornaem.

 

Dit sankje sjongt fan ’e Smedingstien spoarleas.

It opskrift útwiske, de rots weirekke, fuorthelle?

Kaam op ’t âld hôf fan Reduzum oan tiids treast

by neare nacht en roekerop in rom- en earleas ein?

 

mei Gods hân myn sjonger sparje

en by kjeld en snie biwarje,

den komt, is de maitiid dêr,

            hy mei nije sankjes wer?

.

Earefoarsitter yn Wommels

Ik dreamde, ik wie in deftige notarissoan út Sint Anne,

dan soe ik lichtwol rjochten studearje yn Frjentsjer,

fyftich jier lang soe ik regint wêze kinne,

en net fier fan ’e Freule bedobbe wurde meie.

 

Mar ik waard wekker en lei ûnder in brutsen stien.

Doe’t ik ûntsnappe koe troch in spjalt yn it granyt,

wie, die bliken, myn namme net te lêzen

op it eareteken; ik hie gjin namme mear.

 

De nacht dêrnei wie ik in arbeidersjonge út Winaam,

en myn wurk bestie út it opkreazjen

fan earetekens, en myn wurkferdieler

hie my nei Jacobus van Loon stjoerd.

 

As opsketten knaap hie ik wol ompolske

by ien fan dy púnfallen oerbleaun fan

panwurken lykas dy fan him by Húns, alearen

de heechst opstokele ûne fan ’e Fryske literatuer;

 

net deselde literatuer dy’t him no telider gean lit

oan it waar, treddegraads. Klauwen ha ik

mei taal en teken, ik sil syn troanje byhelpe,

him weromsette op syn literatuerhistoarysk troantsje!

 

Fannacht dream ik neat. Of bin ik net

klearwekker, dream ik aloan diametraal ferkeard?

Ik wit wol hoe’t weislyt wat wy út ’e wei sette,

hoe’t ús fynkerrelich profyl yn ’e tiid ferwaait,

 

mar ik fyn mysels yn Wommels werom,

op it earefjildsje neist de drokbeklante Jumbo,

myn mobyltsje paraat, om in plaatsje by dit praatsje

foar de minsken thús dy’t graach ris in Frysk boek lêze.

.

Foarby Winsum loftsôf

Moarn riid ik faaks nei it greidhoekedoarp Baard;

ik riid nei Baard om de stien fan Harmen Sytstra te sjen.

 

Hat men in kursus folge

en is men net alhiel ûnbekend mear mei de kanon,

en falt de nacht al njonkelytsen,

dan brekke de grêven iepen

en begjinne de earderen te sprekken.

 

In gemeentekaptaal oan boeken soe er ferpatst hawwe.

Mei de dochter fan ’e te lûdsjongende foarsjonger

omslein hawwe.

Mei de wylde widdofrou fan ’e deasike foargonger

omgong hân hawwe.

Op Regine, it jonge Fryslân,

it each falle litten hawwe.

 

Ik lies oer wize beppes, sublime stoarmen,

tsjoenende alleswitters, getsier oer it erfskip fan liken;

ik lies, ek al koe ’k mar net wiiswurde út syn letters,

oer syn iere opkommen foar de earmen,

syn fûle warskôgjen fan ’e riken.

 

Hy sei mei spyt:

syn stjerrekaart en -status wie er kwyt,

miskien kloppe noch syn sosjaal hippyhert avant la lettre.

 

Harmen, de boeren binn’ oan ’t jarjen.

Nachten falle as oardielen oer dyn greidhoekedoarp,

dat in rots is ûnder Ursa Maior,

de geweldige Grutte Bear;

        foarby Winsum loftsôf.

. 

Earestien, oantroffen op it hôf fan Hallum

It granyt brekt troch de boppeste punt fan 'e M,

tamtearret de krún fan ’e earste E,

hakket ’m suver de wreef midstwa.

It brekt op twa plakken troch de D

en trochboarret hast it boarst fan ’e R.

Ek de twadde R hat gjin idee.

 

‘Al leit syn lyk yn ’t grêf bisletten,

Syn fleurich liet wirdt net forgetten.’

 

Ik banjerje oer in doarps tsjerkhôf

en it is my dêr in partij roetkâld.

Thomas Gray, ik sjoch de pettekoppen ek gean

har keamers yn. De neimiddei is foar my,

 

op in gekjeiend jong stel nei,

it famke blûn, de jonge meager,

dat inoar by de bealch krijt

op ’e tegels neist it finsterleas lykhúske.

 

Winter noch, mar suver al ein maart.

In koele sinne keatst mei de monuminten,

de fergroeven grûn is dridzich fan earder op ’e dei,

út ’e keukens de roken fan it fette jûnsmiel

waaie oer de grêven.

 

En ik tink oan wat Arthur Scargill skreau

yn 1982 yn The Sunday Times:

 

‘My father still reads the dictionary every day.

He says your life depends on your power

to master words.'

.

Let op: we worden de oorlog ingepiepeld

 

‘Zelensky koerst aan op een staakt-het-vuren. Rusland moet de aanvallen op de civiele infrastructuur staken, afzien van bombardementen en geen militaire operaties uitvoeren in de Zwarte Zee. Daarna kunnen echte onderhandelingen beginnen. De uitwisseling van gevangenen kan dan bijdragen aan het opbouwen van vertrouwen’ (NRC).

Zo luidde onlangs de boodschap van de Oekraïense vredesstichter aan de Europese Unie. Het gesprek met Europese regeringsleiders in Brussel ‘verliep in een rustige, zakelijke sfeer’, heel anders dus dan de eerdere ontmoeting van Zelensky met Trump en Vance in Washington. Natuurlijk willen de Russen geen staakt-het-vuren, ze willen een alomvattende vredesregeling, maar een kniesoor die daar op let. Zelensky verkoopt het soort sprookjes waar ‘Europa’ graag in wil geloven.

Wie weleens naar Napoleon Macron luistert, of de Duitse mislukking van Buitenlandse Zaken Baerbock, of de Britse oorlogshitser-zonder-leger Starmer, die snapt wel wat de westerse bedoeling is met zo’n staakt-het-vuren. Dezelfde bedoeling die achter de Franse en Duitse steun aan de Minsk-akkoorden van 2014 en 2015 stak: om een ‘window of opportunity’ te creëren waarin Oekraïne kan worden herbewapend, zodat de oorlog daarna met fröhliche moed kan worden voortgezet.

Deze keer wordt zelfs gefantaseerd over Europese ‘peacekeepers’ in Oekraïne. Die zouden zo’n wapenstilstand dan op een of andere manier moeten garanderen. Maar Rusland heeft de stationering van Amerikaanse of Europese troepen in Oekraïne al menigmaal categorisch afgewezen. Zonder hun instemming komen zulke troepen er niet, nog afgezien van de vraag of het Europese publiek er akkoord mee zou gaan. Italië en Polen hebben al beleefd bedankt voor de eer. Het is ook een héél slecht idee. Voorbeelden genoeg, neem Bosnië, van strijdende partijen met hun eigen agenda die bloedige ‘incidenten’ creëren rond vredestroepen. Maar in dit geval breekt voor je het weet de Derde Wereldoorlog uit.

Niettemin stomen ze door. We worden de oorlog in gepiepeld. EU-kopstuk Von der Leyen heeft recentelijk bedacht dat de Unie zich voor 800 miljard euro in de schulden moet gaan steken om de herbewapening van zichzelf en beschermeling Oekraïne te bespoedigen. Die 800 miljard euro komt bovenop de reguliere, immer hogere defensiebudgetten van de lidstaten. En bovenop de 120 miljard euro die de Unie al aan Oekraïne heeft verpatst in de vorm van giften en leningen en geleverd schiettuig.

Al met al een biljoen Europese euro’s voor een confrontatiepolitiek jegens Moskou die louter zelfdestructief uitpakt. Groot-Brittannië en Duitsland zijn in recessie, hun legers uitgekleed, hun binnenlandse politiek verkeert in een permanente staat van crisis. In Nederland is het niet veel beter; het stikstof regeert en de inflatie stijgt met de energieprijzen mee als een F-35 op een ‘Frisian Flag’-oefening. Die dingen gieren over mijn huis, as we speak. 

Maar als we het niet in de broek doen voor de boeman wordt het niks met die 800 miljard euro. Dan gaan we ons, stel je voor, zorgen maken over belangrijke zaken. Zoals de belastingdruk, de sociale zekerheid, de jeugdzorg, de gezondheidszorg, het milieu, de cultuursector, het openbaar vervoer. De kunst is om iedereen voortdurend te laten geloven in een of andere acute militaire dreiging. Dat doe je door ‘narrative control’. Je dwingt je lezers één perspectief door de strot. Systematisch. Net zolang tot ze het lekker vinden. En de Derde Wereldoorlog een feit is.

.

Pilatus Pier wasket de hannen

Pier Boorsma út Grins is dichter en neamt himsels ek filosoof. Okkerdeis hie er in stik yn de Ljouwerter mei it boadskip dat Fryske literatuer ynternasjonaal net meikomme kin om’t syn besprekkers him net ferlykje mei ynternasjonale literatuer. ‘De Fryske skriuwer Anne Wadman’, neffens Boorsma, ‘skreau yn de fyftiger jierren fan de foarige iuw dat de Fryske skriuwers stribje moasten nei Europeesk nivo. Mar dat kin allinne as de Fryske literatuer ferlike wurdt mei de Europeeske literatuer.’

Om’t ik ien fan dyjingen bin dy’t Fryske literatuer besprekke, ha ik mei mysels oerlein oft Boorsma miskien in bytsje gelyk hat mei syn krityk op de krityk. Mar dan moatte je earst derachter sjen te kommen oft Fryske literatuer kwa nivo yndie achterbliuwt, en op it twadde plak, as dat sa is, wa’t Boorsma dan krekt de skuld taskowe wol. Want in rigel earder hie er in, op it each, oare oarsaak oanwiisd foar it ûnderstelde achterbliuwen fan Fryske literatuer ferlike mei ynternasjonale literatuer: ‘Trochdat minsken yn in minderheidsgebiet it gefoel hawwe dat har taal en kultuer eftersteld wurdt, kompensearje hja dat fan en ta mei in oerskatting fan de eigen kulturele produkten.’

Dan giet it net sasear oer de literêre krityk, mar oer ‘minsken yn in minderheidsgebiet’ en har 'gefoel', en faaks giet it dan ek oer de minderheidstalige skriuwers sels. Dy’t blykber gjin weet hawwe fan wat der foarby de taalgrinzen skreaun wurdt, en dy’t dêrom har eigen wurk oerskatte soene. Mocht dat ‘minsken’ breder opfette wurde moatte – Fryskpraters yn it algemien –  dan moat it Fryske lêzerspublyk blykber beskôge wurde as in klupke omkoalen mei dûbeld fel foar eagen dy’t noait mei oarstalige literatuer yn ’e kunde komme.

Earst mar de earste fraach: bliuwt de Fryske literatuer ‘achter’? Dat soe bêst kinne, mar dêrfan jout Boorsma gjin inkeld bewiis, lit stean argumint, behalve dan dat de Skriuwersbûnkommisje dêr’t hy ferline jier sels diel fan útmakke, gjin Fryske proazaïst oanwize koe mei yn ’e fierste fierte in kâns op it takend krijen fan de P.C. Hooftpriis. Syn opinystikje is krekt in bibelsk toanielstikje: hy is de Pilatus dy’t in Skriuwersbûnplan om sjippe holpen hat, en no moat er syn hannen noch efkes waskje.

De twadde fraach easket mear omtinken: stel, de Fryske literatuer lit it yndie sitte, wat ynternasjonaal nivo oanbelanget, hoe komt dat dan? Op dy fraach binne ôfgeand op Boorsma syn stikje rûchwei trije antwurden mooglik. It komt om’t resinsinten net ynternasjonaal ferlykje, sa’t er úthâldt; miskien ek om’t Fryske skriuwers inkeld mar Fryske boeken lêze, of om’t it Fryske publyk oer ’t generaal sa dom is as oalje en fierstente gau ‘Fryslân boppe!’ ropt, ek in mooglikheid.

No is it idee dat literêre produkten yn ferskillende talen, út ferskillende lannen en ferskillende kultueren mei-inoar ferlike wurde moatte om in idee krije te kinnen oer har nivo nochal diskutabel. Dat idee is basearre op it tinken dat literatuer ‘autonome keunst’ is dy’t ûnôfhinklik bestiet fan syn persoanlike, talige of sosjaal-maatskiplike achtergrûnen. Ik tink dat sokke literêre keunst op syn bêst yn ’e marzje bestiet en dat men op grûn dêrfan gjin literatueren mei-inoar ferlykje kin. Literatuer kin net ‘ferlykber’ makke wurde troch simpelwei syn essinsjele konteksten fuort te litten. Literatuer moat op it foarste plak beoardiele wurde op syn eigen foarwearden, neffens syn eigen ambysjes, en binnen syn eigen mooglikheden en beheiningen.

Soene Fryske skriuwers dan inkeld mar Fryske boeken lêze, gjin weet hawwe fan oare literatueren, en dêrom har eigen pony foar in priishynder ferslite? Dat liket my ek flauwekul. Underwiis, ynternet en eigen belangstelling soargje al desennia lang foar in konstante oanfier fan ‘lânsfrjemde’ literatuer, en in bytsje skriuwer sjocht werklik wol hoe’t in oar it docht en wat in oar better docht. 

Ek noch mooglik: Fryskpraters binne dommer as filosofen. Dat sil sa wêze, of net, mar Boorsma syn opstiging hoege wy dêrom noch net hiel serieus te nimmen. Miskien is er op dit stik fan saken wat tefolle ‘filosoof’ en wat te min sosjolooch. Wa’t de Fryske literatuer yn in ynternasjonaal ramt delsette wol, kin der net ûnderút om earst mar ris syn smelle demografyske, sosjale en ûnderwiiskundige basis te sketsen, tinkt my. En dêrnei soe der miskien ris in wurd falle kinne oer de hegemony fan it Nederlânsk, ek in maatskiplik ferskynsel dat Boorsma net yn relaasje bringt mei literêr nivo. In wrâld fol realiteiten dêr’t er oan foarbygiet.

Ik leau net - mar earlik is earlik, ûndersyk ha ik der net nei dien - dat it wurk fan de bêste Fryske skriuwers en dichters sa meager ôfstekt tsjin dat fan Nederlânske of bûtenlânske auteurs. Knoffelders ha je oeral tefolle. Dat gjin Fries oait in Nobelpriis krije sil, dêr hoege wy net oer te harsensskrabjen. Mar it is sinleas om bygelyks Riemersma syn wurk neist dat fan Reve, Hermans of Mulisch te hâlden en dan wat algemiene útspraken te dwaan oer ferskil yn literêr 'nivo', sûnder rekkening te hâlden mei tiid, taal, plak en konteksten.

.

Dit gedicht; in antwurd

dit gedicht

(jimme hearre it my net sizzen)

heart net by Fryslân

 

in gedicht (earste werhelling) is

samar in samling wurden

yn samar in folchoarder

mei samar in ritme

ast se earst net deasjitst

of ynslokst

 

dit gedicht

(twadde werhelling)

leit inkeld mar op myn tonge

 

dat sit sa, dit gedicht (tredde, ferfelend)

hat gjin website om yn te wenjen

der is gjin bankrekken foar iepensteld

der binne gjin advertinsjes foar opmakke

der binne gjin krantekolommen foar rommakke

 

kin ek net

want wa wit wêr’t it no is

dit flutgedicht

 

miskien leit it al ferjitten op in buro

neist in beliedsplan

miskien hie it himsels net sa werhelje moatten

en is ien kear taal al mear taal as taal genôch

 

al wol de mûle

ek noch sa faak de nippel

al komme de dichters

ek mei safolle pampers

oanswingen

dit gedicht

is gjin bernewein

is gjin doktersadvys

 

en it is mear as in kuierke troch it wintergrien

fan jim Fryslân

dit gedicht dit gedicht dit gedicht dit gedicht

 

ha se by de poat hân

oan it ynfús lein

yn in bilbonke stutsen

foar de gek holden

it murch derút leppele

de reade disel jatten

 

ja allegear al kut

foar gewoane minsken

lit stean foar in autonoom fers

dat nergens by heart en nergens thús is

 

mar dochs dúdlik it bêste mei jim foarhat

en altyd al by jim wie

as taal en nacht en bla bla bla

 

kniper op ’e skine

wat oerbliuwt is dit kreupelskonkjend gedicht

foar jimme

lju dy’t fiele foar it frysk

 

in wurd foar de weeshuzen

[As de Dichter fan Fryslân mei in mânsk fers foar de kreamen komt, dan is dat, oft je it no in goed fers fine of net sa, in literêre ferklearring dy't om refleksje freget. Dat nimt dan wol in oerke, mar as nimmen op in Ynstitút antwurdet, wêrom ha wy it dan?]

Brief oan X., of: Lang libje Mark Zuckerberg

Oer dyn yn myn eagen frij naïve opfetting fan ‘feiten’.

Do silst it wol mei my iens wêze kinne dat net alle feiten

in like feitlik karakter hawwe. Tink oan it ferskil tusken

dizze twa bewearingen: ‘Saniis gie myn telefoan’ en

‘Wy libje yn in demokrasy.’

 

Ek al wennesto yn Y., do silst wol fan my oannimme wolle

dat myn telefoan oergie saniis. Mar hoe sit it mei de twadde

útspraak? Jout dy in werjefte fan in feit? Of is er in ferhaal, in

ynterpretaasje?

 

De feiten dêr’t wy sinfol fan miening oer ferskille kinne,

binne yn ’e regel fan de twadde soarte,

en dan is it lang net altyd dúdlik

wat it feitlik karakter fan útspraken presys is.

 

Al hielendal net

as it ferwizingen oanbelanget nei saken dy’t yn it ferline spilen,

of wêrfan’t sein wurdt dat se yn it ferline spilen. It ferline

is der nammentlik net mear. Wy kinne net in útspraak

oer it ferline ferlykje mei it ferline sels en dan sizze

oft se aardich oerienkomme of net.

Wy kinne útspraken oer it ferline inkeld mar beoardielje

op konsistinsje, konsekwintheid, folsleinens,

ferhâlding ta kontekst, ymplikaasjes

en sa mear.

 

Sok filosofearjen is ferfelend

foar lju dy’t it leafst bûter by de fisk wolle.

 

En gelokkich mar

kinne wy alles wól roppe

(binnen de grinzen fan de wet).

 

Dat ha wy te tankjen oan de Frijheid fan Mieningsutering.

Dy’t yn ’e grûnwet, de lêste kear dat ik ’m lies,

net beheind wurdt troch dizenige groepkes ‘fact-checkers’

dy’t betelle wurde troch grutte bedriuwen en oerheden

en dy’t altyd beskate ‘feiten’ wol

en oare ‘feiten’ net tsjekke.

 

Groepkes dy’t funksjonearje as narratyf-ûnderstipers.

 

Ik wit wol, der komme hieltyd mear lju dy’t spûkbenaud binne

foar mear demokrasy, mar ik lit my myn rjocht om te sizzen

wat ik fyn, en it ek publyklik te sizzen,

net ôfpakke troch minsken dy’t bang binne foar har evenminske

en dy’t delsjogge op har evenminske

en dy’t har eangst ferpakke

yn ferwizingen nei boemannen (Trump)

dy’t it folk manipulearje en dy’t al it heilsume wurk

fan ’e foargongers (Obama, Biden) teneate dwaan sille.

 

Meast binne it ommers sokke bangeskiters sels dy’t,

by better sjen, likegoed besykje it folk te manipulearjen,

en meast blykt ek, by better sjen,

dat it mei dat heilsume wurk fan de earderen wol in slach tafalt.

 

Myn wapen is it wjerwurd, ûnderwiis, ûndersyk, tsjingas.

Wat se yn de 19^e iuw ‘folksopfieding’ neamden.

(Dichte foar publyk dat mient dat de frijheid fan mieningsutering inkeld foar harsels bestiet. Aansens ek te lêzen yn myn tolfde dichtbondel Njoggen dagen yn it gers, dy't fan 't jier by Utjouwerij DeRyp ferskine sil.)