Yn
in fraachpetear yn 1941 yn it Algemeen
Dagblad mei Reinder Brolsma, dy’t dan krekt de troch de besetter ynstelde
Harmen Sytstra-priis krigen hat, yntrodusearret skriuwer en sjoernalist Ed
Hoornik koart ek de nammejouwer fan de priis. Harmen Sytstra ‘was een groot
strijder voor de erkenning van de verwantschap van de Friesche en Germaansche
taal’.[1] Oft dy karakteristyk no fan
Hoornik sels kaam of fan de lykskeakele redaksjelieding: de NSB-fisy op Sytstra
sei dat er in ‘voorlooper der volksche beweging’ wie, wêrmei’t sokssawat as in
regionalist, nasjonalist en rassist bedoeld waard.[2]
Ik kom derop troch de parallel mei de wize
sa’t de betsjutting fan Sytstra yn de Fryske skriftekennisse en de Fryske beweging
meastal sjoen wurdt: as taalstrider, wekker, ropper, moanner, koartsein, as
Frysk nasjonalist, al of net yn Germaansk of pan-Frysk ferbân.[3] Wurden te koart komme Kalma,
Wumkes, Piebenga, Folkertsma, fóar de oarloch, en folle net genôch yn harren
spoar nei de oarloch, om Sytstra inkeld te priizgjen om syn Frysk-nasjonale
fiersichten. Net ien drukt op de bel om te freegjen: ja mar, wat hat dat mei literatuerstúdzje te krijen?
Dr. K. Fokkema bygelyks. Dy hâldt yn
1949 syn ynaugurele rede as bûtengewoan heechlearaar yn de Fryske taal- en letterkunde
oan de VU oer it Fryske taalbesef en stiet dan stil by de grutte fernijende betsjutting
fan ûnder mear Sytstra. ‘Met Sytstra begint de Friese beweging in haar
organisatorische vorm’, fettet de krante gear.[4]
Op de folkshegeskoalle op
Allardseach spruts yn 1946 Sjoerd van der Schaaf oer ‘decentralisatie’. De
krante: ‘Het is de romantiek geweest, die een herleving van het Fries nationaal
besef heeft gebracht. (..) deden Harmen Sytstra en Teade [sic] Dykstra hun
klaroenstoten horen, teneinde het oud en voortreffelijk volk van de Friezen
wakker te doen schrikken.’[5] En deselde, yn Het Parool, 1962: ‘De voornaamste taak,
die hij zich heeft gesteld is, wekker van het volksbewustzijn te zijn.’[6]
Oan yn Nederlânsk Ynje ta: ‘Harmen
Sytstra (..) zette zijn volk aan het lezen. Hij droomde van een verbond van
alle Friezen op de eilanden, die in Duitsland en die in Nederlands staatkundig
verband.’[7]
Men kin stroffelje oer sokke sitaten
oant de dei fan hjoed woe ik sizze, mar dat soe net wier wêze. Nei it jier 2000
jout it digitaal syksysteem Delpher nammentlik hielendal gjin ‘hits’ mear foar
‘Harmen Sytstra’, yn gjin inkelde krante yn Nederlân. De nasjonale ‘wekker’ is definityf
rêst, sa liket it. En wat moat in literêr ynteressearre lêzer ek mei al dy
grutskens op komôf en bertegrûn? It is saak om gau de iensidige en slim
ferâldere kanon fan de Fryske literatuer achter ús te litten, it wurk fan
Sytstra út it eksklusive discours fan it Fryske nasjonalisme te nimmen en it
ris te lêzen as in oeuvre mei mear as ien tema. Sytstra mei syn Fryske dreamen dreamd
hawwe, syn wurk is op it foarste plak in estetyske, etyske en polityk-sosjale
reaksje op de werklikheid. It is foar in grut part ‘folksskriuwerij’, dat wol
sizze, tagonklike, krityske literatuer, kommunisearre foar lêzers út subalterne
en deprivearre maatskiplike groepen dy’t belang hawwe by wolfeartsgroei, demokratisearring
en edukaasje.
Hiel efkes like ek Douwe Kalma dy
aventuerliker kant út te wollen, yn syn lêzing fan 1939 oer Sytstra syn ferhâlding
ta it sosjale fraachstik (‘soasiale frage’).[8] Mar Kalma komt spitigernôch
net fierder as it oanwizen fan besibbens mei it eardere federalistysk en
liberaal tinken fan Daam Fockema en Rinse Posthumus, inkeld sjoen as foarwearde
foar it barren dêr’t it him eins om giet, de berte fan de Frysk-nasjonale Idee
by Sytstra. ‘Noch oer Sytstra, noch oer Douwe Kalma syn “soasiale” opfettings
wurdt men (..) folle wizer’, skreau Freark Dam oer dy lêzing.[9] Dûmny Jaap Kalma hat ‘mythefoarming’
om Sytstra hinne opmurken.[10] De romantyske myte-Sytstra
hat it yn kaart bringen fan oare as Frysk-nasjonale motiven yn it wurk
fierhinne ûnmooglik makke, sa liket it. As it Literêr-Histoarysk Wurkferbân fan
de Fryske Akademy Sytstra en syn konfrater Tiede Dykstra betinke wol, yn Sytstra
syn hûndertste stjerjier 1962, ên ris wat oars sjen litte wol as uteringen fan
‘Frysk-wêzen’ en Frysk-nasjonaal fielen, dan giet it oer it ‘moralisme’ yn it
wurk,[11] of oer, by Dykstra,
it mearkesammeljen.
De nasjonale obsesje wegeret net allinnich
himsels yn ’e kiif te setten. Hy leit ek as snie en iis oer aspekten fan Fryske
literatuer dy’t er ferberget, lykas literêre technyk, yntertekstualiteit,
oraliteit, mar ek religiositeit en non-nasjonaal engaazjemint. Snieromjen is dêrom
noadich – en miskien sil soks fan Sytstra in noch yndrukwekkender figuer
meitsje as er al is, mar dan wol as dichter en skriuwer yn it ramt fan syn
tiid, net as in achterút projektearre, glêdstrutsen foarrinner fan in nasjonaal-politike
beweging.
Ynfloeden
Sytstra
is 24 jier as syn earsteling, Tsien
tuwsen uwt de lottery oaf Jouke Rommerts scriften, in posityf ûnthaal
krijt.[12] Hy is gjin dokter, gjin
ûnderwizer, gjin notaris, gjin boer; hy hat neat urven en is net troud. Hy, in arbeiderssoan
en weesbern, is bakkersfeint yn Seisbierrum; earder hat er feint west yn Arum
(sa. 1830-1835, by syn omke Vellinga), yn Achlum (1835-1837, by Hofstra ) en yn
Winaam (1838-1840, by Hoitsma) oant er yn de simmer fan 1840 yn Seisbierrum
bedarre by bakker De Vries.[13] As syn literêre debút
ferskynt, is er nei it wurk oan ’t learen foar it fjirde graads
ûnderwizersfoech.
Sosjaal moat it fan fierwei komme. Fan
heitekant is syn laach yn ’e earste desennia fan de ieu slim yn ’e bedelte
rekke. Syn pake Harmen Sytses Sytstra is by syn trouwen yn 1780 ‘boerenknecht te Erkens’, in buertskipke boppe
Frjentsjer,[14]
en yn 1814 sels ‘boer te Lollum’, mar yn 1820 is er wer ‘arbeider’, dan yn
Achlum. By syn dea wurdt er ûnderhâlden troch de tsjerke fan Lollum. Syn soannen
Sytse, Tjalling en Jan hawwe alle trije ek in marzjinaal bestean, de earste twa
as boere-arbeider yn Achlum, Mullum en Winaam, de lêste as ‘pelmolenaarsknecht’
yn Arum, letter komelker yn Wjelsryp. Tjalling siet by syn dea ek yn ’e
tsjerklike steun. It kaam der blykber net sa op oan hoe’t se yn ’e boeken kamen
te stean: yn akten komt men famyljeleden ûnder ûnderskate nammen tsjin, lykas
Zystra, Systra, Zijlstra en Sytstra. De lêste foarm stiet op de trou-akte fan
syn heit, reden wêrom’t Harmen yn 1852, as er sels boasket, syn namme Zijlstra
offisjeel feroarje lit yn Sytstra.
As bern wie er in ienling en siet er altyd
mar te lêzen, wol Colmjon hawwe.[15] Ynfloeden op syn
geastlike ûntjouwing sille, behalve út boeken, op it foarste plak kaam wêze fan
syn opfieders: beppe Antsje Hyltjes Stallinga (-1836),[16] syn omke Klaas Jakobs
Vellinga (1801-1859) en syn skoalmaster yn Achlum Ulrik Harmens Donia
(1803-1876). Hy wenne fan 1818 ôf, doe’t syn mem foar de twadde kear troude, by
syn beppe, oant dy om 1830 hinne ferhuze nei Hitzum en hy by syn omke yn Arum yn
’e hûs kaam. De twadde man fan syn beppe – Sytstra syn mem hie har earste man
as heit – hie in oerpakesizzer west fan ‘Klaas Kunst’, de Achlumer boer Klaas
Gerrits Wieringa (1673-1741), ien dy’t wat mear leard hie as sljochtwei en oer
wa’t mannich tsjoendersferhaal bewarre bleaun is. Syn beppe moat him de sterke
stikken ferteld hawwe dy’t er letter yn Iduna
optekene hat. Se binne foar in grut part basearre op de yn folksboeken
popularisearre Faust-leginde út de sechstjinde ieu, sa’t Sytse Jan van der
Molen sjen litten hat.[17] Faust wie doe noch foaral
in bedriging foar de kristlike moraal. Klaas Kunst wenne op deselde pleats
boppe Achlum (op Jislumbuorren, tusken Achlum en Mullum) as Sytstra syn beppe
(en hy sels).[18]
Omke Klaas Vellinga, by wa’t Sytstra
dêrnei oant 1835 wennet, komt út Barradiel. Yn myn stik oer de Pitersbierrumer
dichter Wynsen Faber haw ik wiisd op de patriottyske achtergrûn fan de Achlumer
skoalmaster Donia syn famylje fan memmekant.[19] Ek Vellinga, berne yn
Minnertsgea, is út in miljeu mei in patriottysk ferline; syn heit wie de master
timmerman fan it doarp. Oan ’e ein fan ’e achttjinde ieu wenne yn Minnertsgea in
suster fan de patriottyske foaroanman Coert Lambertus van Beyma; yn 1795 wie
dêr yn ’e wide krite it folk optrommele ynklusyf njoggentich jongfammen om
in frijheidsbeam te plantsjen.[20] Sa is der leauwe yn magy,
tsjoenderij, duvels en boppenatuerlike ferskynsels yn de biografy fan de jonge
Sytstra te werkennen, mar miskien ek ferljochting, rasjonalisme en demokratysk
stribjen.
In twadde rûnte dy’t syn útwurking op
Sytstra hân hawwe sil, it mei wêze yn positive of negative sin, wurdt foarme
troch de geastlike liedslju yn de doarpen dêr’t er as jonge en jongfeint tahâldt.
As men nei dy dûmnys sjocht, falt op it foarste plak Jacob Tiedes Dijkstra
(1790-1843) op. Dat wie in omke fan de lettere Selskip-oprjochter en Sytstra
syn literêre bûnsmaat Tiede Roelofs Dykstra; hy stie yn Arum oan tsjerke fan
1827-1839. De famylje hie ûnderskate pleatsen yn Fryslân, ûnder mear ien yn
Seisbierrum. De heit fan dûmny Dijkstra, en de pake fan de Fryske skriuwer, wie
Tiede Klazes Dijkstra (1752-1832) út Ferwert, dy’t begûn wie as pelmûnder yn
Snakkerbuorren boppe Ljouwert en in kaptaal garre yn ’e patriottetiid. Arum hie
ek in pelmûne. Dêr wurke ein tweintiger en begjin tritiger jierren in omke fan
Harmen Sytstra, Jan, as ‘knecht’. Yn ’e tún fan de pastory fan dûmny Jacob
Tiedes stie in skaalmodel pelmûne foar bern, dy’t by syn emeritaat yn 1839 ferhuze
nei syn kollega yn Achlum, Hellema.[21]
Dûmny Hendrik Hellema (1803-1884) stie oan
tsjerke yn Achlum fan 1826 oant 1878. Syn soan Doeke, in arts, jout yn syn
autobiografy net bjustere heech op fan de Achlumer skoalmaster Donia, dy’t him (en
ek Harmen Sytstra, mar dat meldt er net) lesjûn hie:
Meester Donia, mijn vaders naaste buurman,
tevens koster, kloklijder, floreenontvanger, enz. was een goed mensch doch
alles behalve een ontwikkeld onderwijzer, zelfs als dorpsschoolmeester was hij
laag bij den grond en deed ook geen moeite om zich verder te bekwamen, want hij
had handen vol werk, en de school was meer bij zaak. Ook was hij een gezellig
man, kon goed zingen, zodat hij later een zang gezelschap organiseerde.[22]
Master
Donia sil gjin freon west hawwe fan de Achlumer predikant. Dûmny Dijkstra fan
Arum hearde wol ta de ‘intieme vrienden’ van Hellema,[23] dy’t in soan wie fan de Wirdumer
boer – earder ûnderwizer – en lid fan it Friesch Genootschap Doeke Wiegers
Hellema (1766-1856), de skriuwer fan Kroniek
van een Friese boer, in troch Hendrik Algra bewurke en publisearre deiboek.[24] Hellema sr. niigde nei de
ortodoksy, neffens de tsjerkehistoarikus W. van der Zwaag, mar hy en syn soan
bleaune yn ’e betsjinning fan de Nederlânsk Herfoarme tsjerke.[25]
Doe’t Sytstra yn 1838 yn Winaam yn
tsjinst kaam by bakker Arjen Jacobus Hoitsma, stie dêr dûmny Reinder Matthijs
Cloppenburgh (1769-1860) op ’e kânsel (1792-1842). Cloppenburgh fielde wol foar
Fryske literatuer; hy stiet yn 1821 teminsten by de yntekeners op de nije
útjefte fan Gysbert Japicx syn Frysce
Rymlerye. Fia syn wiif Geertrui Elisabeth de Vries[26] wie er besibbe oan dûmny
Wouter de Vries silliger fan Seisbierrum, dy’t wer mei in dochter fan de
Easterbierrumer dûmny Philippus Joha (in broer fan de bekendere predikant en
patriot Thomas Philippus Joha, dy’t yn Winaam oan tsjerke stien hie) troud wie.
Foar syn soan Wouter kocht Cloppenburgh de grutte boupleats Nijehûs boppe
Winaam.
Men komt yn de ferlieding en lês Sytstra
syn earste ‘Regine-fers’, ‘In dei yn de neisimmer’ (1841),[27] mei yn ’e achterholle in
dochter fan dizze Wouter Cloppenburgh. Sara Regina Wouters Cloppenburgh wurdt yn
Winaam berne op 1 april 1829; yn 1841 is se dus 12 jier. Har namme, har
leeftiid en har komôf meitsje it net ûnmooglik. ‘Sara Regina’ hiene ek de
foarnammen west fan it wiif fan Philippus Joha. Sytstra, dy’t op tal fan
plakken yn syn Tsien tuwsen blyk jout
fan mear as sljochtweihinne religieuze belangstelling, kin it fers skreaun
hawwe as reaksje op de learingen fan de plattelânsdûmnys dy’t er heard hie. Under
it gedicht leit wat fan it nij, modernistysk tinken fan de teolooch Johannes
Henricus Scholten (1811-1885), nei foarren brocht yn dy syn ynaugurele rede oan
it Athenaeum yn Frjentsjer op 17 septimber 1840. Wat opfalt oan ‘In dei yn de
neisimmer’ is ûnder mear dat de sprekker yn it fers him neidruklik rjochtet, ek
sjoen alle ferlytswurdsjes dy’t er brûkt, tsjin in famke. Dêrby is it in fers
mei in dúdlik religieus-didaktysk tema; de natuer en it himelsk bestel tsinje
as byld fan God.
Ferwei binne wy hjir dreaun fan it
bibelske supranaturalisme dat ék yn Sytstra syn debút oan te treffen is,
bygelyks yn it ferhaal oer Siis Homp syn aventueren.[28] Dat tsjut derop dat Siis
Homp der earder wie as Regine, en dat Sytstra syn religieuze tinkbylden om 1840
hinne feroaren en op ôfstân kamen te stean fan wenstich teologysk tinken. Sjoen
it feit dat Sytstra yn maart 1843 frege waard om yn Winaam de sike skoalmaster
te ferfangen, sil it de meast liberale boeren yn ’e omkriten net yn ’e wei west
hawwe.
Konflikt
De
tritiger en fjirtiger jierren wiene yn Fryslân foar in protte minsken in
earmoedige tiid. Der wie in protte sosjale ellinde, en sykte ek ûnder fee en gewaaks.[29] In soad boeren hiene it
min en in protte doarpen dus ek. Dêrby wie de sosjale status fan
doarpsûnderwizers like leech as harren ynkommen. Se krigen it meastepart út de
tsjerkeponge, en de troch tsjinstuiten troffen boeren yn de tsjerkerieden wiene
sunich.
It ynkommen fan in Winamer skoalmaster wie
yn 1825 220,- gûne út de tsjerkebeurs en 80,- gûne fan de gritenij, plus
skoalpenningen en in wente.[30] Om 1820 hinne wiene der
sa’n 25 bern op skoalle, om 1843 hinne sa’n 60. Sytstra, dy’t yn 1840 nei
Seisbierrum ferhuze wie en dêr foar ûnderwizer leard hie, naam yn Winaam waar
oant febrewaris 1844. Ut de oprop fan de gritenij yn ’e krante foar in nije
haadûnderwizer blykt dat de fergoeding yn mear as tweintich jier net feroare
wie, wylst it tal learlingen wol op syn minst ferdûbele.[31] Dêrby woe de gritenij ek noch
hawwe dat er fan syn salaris – hy krige in haadmasterstraktemint – in part
ôfstean soe oan de widdofrou fan master Tjitse Johannes van der Meulen, Antje
Rienks van der Meulen-Atsma.[32] Dizze mem mei fjouwer
bern noch yn ’e hûs is troch Brouwer en Kalma beskreaun as in ‘losse’ frou, mei
wa’t Sytstra in ferhâlding hân hawwe soe.[33]
Oan de skoalmaster-dichter sels soe yn syn
Winamer en Seisbierrumer tiid ‘in stekje los’ sitten hawwe. Gauris soe er nei
Harns tôge wêze om te pretsjen; foar’t er ûnderwizer waard, hat er der serieus oer
tocht om matroas te wurden. As skoalmaster soe er yn Winaam ‘wyld op
boeken’ west hawwe, op kosten fan de gritenijkas. Yn noch gjin jier tiid, wurdt
sein, makke er sa’n 250,- gûne oan skulden troch yn syn rol fan doarpsûntfanger
belêstingjild wol op te heljen mar net ôf te dragen. Earder haw ik opmurken dat
Brouwer en Kalma hjir gjin boarnen jouwe; Kalma ferwiist yn in by Tresoar te
finen notysjeboekje nei Colmjon, dy’t der lykwols neat oer publisearre hat.[34] Wis is wol dat Van der
Meulen syn administraasje – ek as belêstingûntfanger fan it doarp, mei men
tinke – lang net op oarder hie; Sytstra hat der nei eigen sizzen in pear moanne
klauwen oan hân om de sifers by te helpen.
Nei de dea fan har man (29 april
1843) is Antje Atsma mei har bern (Trijntje, Elizabeth, Hein en Rienk van der
Meulen) ôfset nei Harns. Dêr stiet se yn ’e hjerst fan 1843 efkes notearre as
‘winkeliersche’.[35]
Dat witte wy inkeld mar om’t him doe yn har libben in twadde drama ôfspile, sa
koart nei it ferlies fan har man. Har soan Johannes, 19 jier âld, wie matroas
op it kofskip Wemelina Kranenborg, dat op 23 oktober wrakslein waard by
Skylge. Hy en noch fjouwer oaren ferdronken. In kranteberjocht:
Het kofschip Wemelina Kranenborg, kapt.
K.K. Kiers, den 22 dezer van hier [Harns] uitgezeild en geladen met dakpannen,
is tusschen Maandag en Dinsdag nacht nabij het eiland Terschelling vergaan;
twee man der equipage benevens de loods hebben zich op eene in de nabijheid
aanwezig zijnde loodsboot begeven, en hierdoor hun leven gered, terwijl vijf,
waaronder de kapitein, welke het schip toen nog niet wilden verlaten, eene
prooi der golven zijn geworden, nadat zij getracht hadden hun leven in eene
boot, welke echter omgeslagen is, te redden.[36]
Dat
Antje Atsma yn in heal jier tiid man en soan ferlieze moast, makket dat Sytstra
syn hâlden en dragen ek yn in oar ljocht besjoen wurde kin. Kin it wêze –
Brouwer en Kalma neame it drama net – dat er belêstingjild brûkt hat om de
ûngelokkige Antje te stypjen? Bygelyks om har te helpen in winkeltsje yn te
rjochtsjen? Miende hy dat se dêr rjocht op hie? Tocht er, dat er sels
fierstente min fertsjinne en naam er dêrom it frij om mei de sinten te dwaan
wat him goed achte? Of hat Antje it jild fan Sytstra stellen – har hookstrookse
fertrek nei Amsterdam soe dêr op wize kinne? Dêr is net mear achter te kommen,
mar wêr’t it om giet is dat der likegoed sosjaal en kritysk hanneljen yn it
spul west hawwe kin – presys it tsjinoerstelde fan de ‘ûnmaatskiplikheid’ dy’t
Brouwer en Kalma suggerearje.
Fan Antje Atsma fine wy yn Harns fierder
gjin spoar: net ynskreaun, gjin lidmaat fan tsjerke wurden, neat. Pas yn 1850
dûkt se yn de Fryske argiven wer op, as in broer komt te ferstjerren. Yn de
memory fan súksesje wurdt fermeld dat se ‘te Amsterdam’ wennet, ‘op de
Nieuwezijds Achterburgwal’.[37] Trije jier letter komt
men har noch ien kear tsjin, as se mei oaren in hûs en in hektsjalk yn Ljouwert
ferkeapet; se hâldt dan ta yn Londen.[38]
Yn it konflikt dat Sytstra hie mei de
gritenij Barradiel hat Jaap Kalma it perspektyf fan it bestjoer sjen litten. Der
liket lykwols genôch reden te wêzen om by dy ‘offisjele’ lêzing kanttekeningen
te setten. Ek hjir – lykas it gefal is yn de ‘Brief út de moannebergen’ yn Iduna (1845)[39] – botst, yn myn lêzing, ‘it
rjochtfeardichheidsgefoel fan dyjing dy’t leger yn de amtlike hiërargy pleatst
is, dúdlik mei de klassebewuste mores en dito moraal fan in semy-adelike
bestjoerslaach dy’t syn eigen finânsjele foarrjochten bewekket’, sa’t ik skreaun
haw.[40] Noasjes oer Sytstra syn
‘ûnmaatskiplikens’ en ‘stekje los’ en ‘ferkearde ynfloeden’ binne boustiennen
fan in romantysk stereotype: it klisjee fan de wrâldfrjemde, ûnpraktyske
idealist – in byld dat kreëarre is om sawol in tragyske strider te ‘meitsjen’
as syn sosjale, post-patriottyske engaazjemint ûnder de tafel te wurkjen en in
regionale bestjoerselite út ’e wyn te hâlden.[41]
Krityk
Freark
Dam hat skreaun dat foar Sytstra syn Frysk Utopia ‘sosiale en maetskiplike
rjochtfeardichheit in conditio sine qua non’ wie.[42] Lykas by Douwe Kalma
komme by him de sosjaal-kritysk aspekten fan it wurk dus yn tsjinst fan in
nasjonalisearjend ramt te stean, as needsaaklike foarwearden foar wat polityks grutters
en belangrikers, te witten de ûntjouwing fan de Frysk-nasjonale idee yn ’e
literatuer. Dam ta foarbyld tsjinnet benammen Sytstra syn ‘Wurd oan ús lânslju’
út it revolúsjejier 1848 en dan eins inkeld it anty-adelike sentimint dêryn. De
adel wurdt troch Sytstra ôfskildere as folksfijân, as ‘mestlingen’ dy’t libje fan
it wat it folk har – net frijwillich – taskikt. It binne útsûgers dy’t de
folksienheid yn it paad stean. Mar syn krityk betreft behalve adel en egoïstyske
lânhearen ek guon Fryske boeren:
Wolle wy in grutte stap foarút dwaan? –
Lit it wurk fan d’ arbeider nei behearren leanne wurde. Earmoed is in kanker
der folken. Hja, dy’t de wurkman yn syn fertsjinst begnibbelje, dy’t de earme
yn ’t lean foar syn bedriuwichheid bekrommelje, hawwe ’t trochfretten fan dy
kanker foar in grut part op har gewisse. De boer, dy’t it earste goede jier dat
er treft, syn oerbuorke jild oan bugelchais,
oan moaie wein en rydhynders bestelt, dy’t mei al wat er hat op ’e dyk komt,
dêr pronket mei wiif en bern tsjin de klippen oan, en dêrtroch oan alle iggen
en einen te koart komt as der goed oan ’t lân dien wurde moat, en dan syn
arbeiders ûnthâlde wol wat er sels ferdocht, sok ien is in earsten woartel fan
’t kwea.[43]
De
earmen – ‘altyd fertrape en efter de doar skood’ – moatte wat fertsjinje kinne,
skriuwt Sytstra, oars meitsje se harsels rjochter. In jier earder hie Fryslân
yn ûnderskate stêden beruorringen hân; de ûnderklasse hie domwei honger. En yn
itselde jier dat yn Ingelân it Kommunistysk
Manifest[44]fan
Karl Marx en Friedrich Engels ferskynt, dat it yndustryproletariaat ta de
revolúsje oanfjurje wol, skriuwt Sytstra, wilens skoalmaster yn Burgum:
Ienkear sille de earmen, as der net yn
foarsjoen wurdt, noch de grutste keppel wurde en dan mei geweld wraak nimme
foar it ûnrjocht dat se ferduorje moatte.[45]
Allinnich
sosjale solidariteit tusken de standen sil dat tefoarren komme kinne. Sosjaal engaazjemint
leit yn dy tiid net inkeld ûnder it Frysk-nasjonale krewearjen fan de
‘romantyk’, sa’t faak opmurken is, mar likegoed ûnder dat wat letter de
‘folksskriuwerij’ neamd is. De sosjale krityk op it te min oan solidariteit fan
machthawwers, adel en boeren mei de legere stannen, dy’t Sytstra yn Iduna sa faak útoefenet,[46] is suver deselde as dy’t
Waling Dykstra letter hearre litte sil. Ek Dykstra draacht út dat de besitters
in maatskiplike ferantwurdlikheid hawwe foar de net-besitters oer. Ek hy sil de
‘pronksucht’ fan rike boeren op ’e hakke nimme. Ek hy sjocht it Frysk, en it
besef in Fries te wêzen, as medisyn tsjin tanimmende maatskiplike ferdieldheid,
útbuiting, egoïsme en eigenwaan.
Mar men treft by Sytstra ek genôch
teksten oan mei sosjale en kulturele krityk sûnder dat dalik ek ‘Fryske’ noasjes
yn it spul brocht wurde. Ik neam út de twadde jiergong fan Iduna (1846) it teltsje ‘Freerk Willem I en syn hofgyk’,[47] mei itselde boadskip as
letter Waling Dykstra syn Winterjounenocht-petear fan Linseboer mei de
lânheare: dy’t de treppen skjinmeitsje wol, moat fan boppen begjinne.[48] Ek yn edysje 1846, bringt
it Regine-fers ‘De maityd op it fjild’ in fierdere, no rûnút anty-tsjerklike
radikalisearring fan in panteïsme dat him yn 1841 mei ‘In dei yn de neisimmer’
al oankundige :
Drôf droant it brommende bombam der klok
Rûnom út moassige
tuorren;
’t Tsjerkfolk rint streamend by heapen en
drok
Kâltsjend oer ’t
waar nei de buorren,
Peazget yn drûldod nei tsjerke dan ta,
’t Dom en neitinsleas geloof wol dat ha;
d’ Oanlaits fan ’t Godswurk benimt men jin
sa
en skoatt’let jin
ôf tusken muorren,[49]
Sa
fier gie sels Waling Dykstra, yn ’e regel dé stroffelstien foar ortodokse
letterkundige skiedskriuwers, net. Sytstra bringt yn Iduna yn de earste jierren folle mear kontroversjeels yn ’e eagen
fan konservatyf Fryslân. Oer it begekjen fan adelsbloed, it fers ‘De
foaradelike skroaren’.[50] Yn it ferhaal ‘Hotse
Sjoukes’[51]
lit in ûnôfhinklik tinkend, rintenierjend âld boer him neat mear fertelle troch
dûmny of skoalmaster. De ‘grutte hansen’ yn ’e maatskippij, sa hâldt er har
foar, prate koal, hâlde jin altyd foar ’t soaltsje, ‘as se har eigen bûse mar
folje kinne’. En oer it ferdjerlike materialisme, it fers ‘De heechste winsk’.[52] Fierder kinne yn deselde
kategory yn Iduna oantemei 1848 neamd
wurde, út jiergong 1847 ‘Gjin tule mear’,[53] ‘De stikel’,[54] ‘Wat koste ’t measte?’[55] en út jiergong 1848,
neist it ‘Wurd oan ús lânslju’, ‘Hoppe’[56] en ‘In bytsje rûchkalt
oer minskene goed en kwea’.[57]
Fansels, sa’t Van der Schaaf opmerkt, kin
it wurk fan Sytstra net jilde as oprop ta revolúsje, it soarte fan lûd dat
krekt yn de dagen fan Domela Nieuwenhuis en Troelstra heard wurdt. Fansels is sines
in ‘sosiael patriottisme’;[58] yn it midden fan de
njoggentjinde ieu wiene der no ienris gjin oare politike ideologyen om
ûnderskate folksgroepen ta maatskiplike ferantwurdlikens te bringen as it
folkstinken. Myn punt is dat Sytstra syn ‘patriottisme’ yn de Fryske
skriftekennisse suver folslein it sicht op syn sosjale engaazjemint, ynset foar
de mindere man en foar demokrasy en rjochtsgelykheid, en op syn foarlûkers- en
foarhoederol dêryn, weinommen hat.
It wapen by útstek foar sosjale krityk yn
literatuer is ‘tule’: spot en satire. Sytstra sil der fan ‘offisjele’ side nei
alle gedachten wol kommentaar op hân hawwe. ‘Gjin tule mear’, belooft er begjin
1847: ‘’k Sil mar swiete rymkes meitsje, / Dy’t in oarmans sear net reitsje
(..).’ Mar lêst men it gedicht, dan leaut men him al gau net. It is dochs wer
ien grutte oanklacht:
’k Wit wol hoe’t de dingen geane,
Hoe’t de grutte lju besteane:
Komt
m’ in striebree har tenei,
Gau
is men út ’e gratie wei;
Want by har en elk Minister,
Gratie, freonen, rju min is ’t der;
Hawwe
s’ oan jins praat gjin nocht,
’t
Stjonkt dan, dat it sawat docht.[59]
Mar
inselde foarnimmen om him tenei wat te bedimjen hie er seis jier earder ek al
utere yn Tsien tuwsen, yn it fers ‘De
koalferkeaper’:
Licht haw ik wol tefolle sein,
’t Giet sa wol mear mei my,
Ik nim, as ik oan ’t praten kom,
Faak wat tefolle frij.
Ik sis der dêrom neat mear fan,
Elts hannelt nei syn eigen sin;
Sa lang as ik it skikke kin,
Ferkeapj’ ik bêste koal.[60]
Sa
docht de mooglikheid him foar dat net syn ‘ûnmaatskiplikens’ syn karriêre as
ûnderwizer (de earste jierren) yn it paad stien hat, en ek net syn
Frysksinnichheid, mar wol syn politike en sosjale krityk. Hy wie ommers de
skriuwer dy’t sosjale ûnderdrukking bleatlei, freontsjespolityk fan it
establishment oanfoel, egoïsme fan de besittende klasse oer de hekel helle,
machtsmisbrûk en selsferriking fan amtners ûnthulde, skynhillichheid fan geastlike
liedslju sinjalearre, harren dogma’s begekke. Earder haw ik dizze kant fan syn
skriuwerij ynterpretearre as in Fryske Vormärz,
de krityske geast dy’t him yn Europa oeral oppenearret yn ’e oanrin nei de
boargerlike revolúsje fan 1848.[61] De progressyfste geasten
fan syn tiid – Telting, Behrns – koene him folgje en joegen him stipe,[62] mar de kliber op ’e
doarpen sil der skande fan sprutsen hawwe.
Untdekkingsreizgers
Foar
de Fryske literatuerstúdzje is dy kant fan Sytstra syn oeuvre – lykas syn
biografy – ek twahûndert jier nei syn berte foar in grut part noch in ûnlân dat
wachtet op ûntdekkingsreizgers dy’t sykje nei antwurden. Is der ferbân tusken
sosjale krityk yn Fryslân yn ’e perioade 1780-1800 en posysjes yn de earste
jierren fan Iduna? Hoe ferhâlde
stânpunten oer earmoede en wat letter pas de ‘sosjale kwesty’ hjitte sil ta wat
de liberale Provinciale Friesche Courant
en de konservative Leeuwarder Courant
nei foarren komme litte? Wat wie de resepsje fan it sosjaal engaazjemint yn Iduna? Hawwe folkstalige literatueren yn
oare minderheidstalige gebieten yn Europa yn it midden fan de njoggentjinde ieu
inselde sosjaal-liberaal karakter, mei likefolle omtinken foar fierder stim- en
rjochteleaze maatskiplike groepen? En as dat sa is, hat de kanonisearring yn dy
literatueren ek sokke teksten ûnderwurdearrre yn ferliking mei naasjefoarmjende
ympulsen en inisjativen?
Goffe Jensma syn syn Het rode tasje van Salverda hat Sytstra
en ek it Frysk Selskip beskreaun as middelers yn it Frysk-wêzen tusken de
lytsboargerlike stân en it earmoediger folk.[63] It liket der lykwols op
dat de ‘aristokraat’ net it iennichste of belangrykste mikpunt fan Sytstra wie.
Ut de hjir oanhelle gedichten blykt it mikpunt te wêzen de minske dy’t syn
evenminske yn ’e kjeld stean lit, inkeld út is op eigen gewin en gjin sosjaal
ethos hat. De minske dy’t it maatskiplik kwea net sjocht as reden foar help en
ferbettering, mar as eigen skuld, en lit in oar him der mar mei rêde. Dy minske
is ûnder de aristokrasy te finen likegoed as ûnder de boeren of it gemiene
folk.
Alsa wurdt it ‘sinkend kultuerguod’[64] fan in benammen oan Joast
Halbertsma ûntliende Fryske ideology, rjochte op taal, skiednis en
folkskarakter, troch Sytstra oernommen mar tagelyk feroare. ‘Dy ideology [fan
Halbertsma] wiist tebek. Opfallend dat de polityk en de demokrasy dêryn
ûntbrekt’, sei Bertus Mulder yn 1998 by de útrikking fan de Joast
Halbertsma-priis oan Jensma.[65] Sytstra syn krityske
poëzij en proaza konstruearje lykwols in demokratysk sosjaal ethos[66] as grûnslach foar it âldere
‘ien folk, ien bân’ idee. De propagearre solidariteit tusken hegerein, middenklasse,
lytsboargerij en folk is op himsels in bern fan romantyske en, yn
minderheidskulturen gauris definsive, mienskipsdriuw, mar no wurde ek aktyf sosjaal
boargerskip, emansipaasje, maatskippijferoaring en kritysk religieus tinken propagearre
yn kombinaasje mei ‘Fryskens’. Sytstra syn model-boarger is de
post-Halbertsmaiaanske Fries: in frij- en Frysksinnige, radikale
sosjaal-liberaal mei sawol federalistyske as moralistyske en messianistyske
trekjes. En net folle respekt foar sintralisearre gesach.
Foar Jensma is it wurk fan Sytstra in
symptoom fan ‘een zeker “volksaardig” provincialisme’, nei’t de Fryske
post-Halbertsma-kultuer de ferbining mei ‘internationale ontwikkelingen’ opjûn
hie yn de machtswiksel tusken de (opkommende) lytse en (fertrekkende) hegere
boargerij yn it midden fan de ieu: ‘Vanuit Fries perspectief heeft zich hier
een paradoxale ontwikkeling voltrokken. De modernisering van de samenleving in
economisch-technologische zin leidde tot verschraling in sociaal-cultureel
opzicht’.[67]
Fryske kultuer waard, ‘zonder dat ze inhoudelijk veel veranderde (..) streekcultuur’.[68] Nei myn smaak linet dat
perspektyf tefolle op sosjologysk-migratware feroaringen as it fertrek, nei
1830, fan adel en hegere boargerij nei ‘Hollân’, en te min op de tekstuele relaasje
tusken Fryske literatuer en maatskiplike ferskynsels lykas earmoede, religy,
machtsferhâldingen, publike moraal, ensafierderhinne. Men soe mei likefolle
rjocht sizze kinne dat Fryske kultuer mei Harmen Sytstra behalve foar dreamerij
no ek plak ynromje moat foar realisme – en is dat yn it midden fan de
njoggentjinde ieu gjin ynternasjonale ûntjouwing?
En wat Douwe Kalma oanbelanget, is syn
Sytstra dan wat oars as de literêre held yn in boargerlik-konservative
machtsgreep, rjochte tsjin demokratysk sosjaal ethos as gearbinend elemint fan Frysk-nasjonaal
tinken? De Sytstra fan Sweedske goadinnes en Ostfriesische sêgen, stamferbannen
en foarhoedes en âlde gloarje, dy hat it net oer it tekoart, de need, de
skiedslinen fan it werklike libben en it hjir, it hjoed. Sytstra is foar Kalma
net in skriuwer fan teksten fol werklike, net optochte konflikten, mar in fassinearjend
selsbyld, sjoen yn de spegel fan in oare tiid. Hoe’t Kalma him ek teskoar set
tsjin de emansipearjende ‘folksskriuwerij’ fan Waling Dykstra-en-dy, syn eigen
nasjonale held is dêr de heit fan.
*
*
[1] Ed
Hoornik, ‘Met R. Brolsma aan tafel’, Algemeen
Handelsblad (11 oktober 1941).
[2] ‘Harmen
Sytstra, voorlooper der volksche beweging’, Het
Nationale Dagblad: voor het Nederlandsche volk (21 juny 1940).
[3] Like
Kalma yn 1939 yn syn lêzing ‘Harmen Sytstra en de soasiale kwesty’ in oare
ynstek kieze te sillen, dan wie er dat in jier letter gau fergetten. ‘Woord tot
de Friezen (Wird oan de Friezen). Een opmerkelijk vlugschrift van dr. D.
Kalma’, Het Nationale Dagblad: voor het
Nederlandsche volk (20 septimber 1940): ‘En nu nog een enkel woord over de
vraag, die zich als vanzelf opdoet na lezing van dit geschrift, waartoe werd
deze brochure samengesteld? De geest is door en door Germaansch, gerust kan men
zeggen nationaal-socialistisch. En dan denken we aan de vorige studie van dr. Kalma
over Harmen Sytstra waaruit zoo sterk een liberale gezindheid sprak. Is Kalma
zoo snel van inzicht veranderd?’
[4] ‘”Alleen
als Friezen hebben wij betekenis voor het Nederlandse volksleven”’, De Heerenveensche Koerier (1 oktober
1949).
[5] ‘De
Staat en zijn delen’, De Heerenveensche
Koerier (4 novimber 1946).
[6] Sjoerd
van der Schaaf, ‘Sytsta stierf een eeuw geleden’, Het Parool (31 maart 1962).
[7]
‘Notities uit Nederland’, Algemeen
Indisch Dagblad de Preangerbode (26 novimber 1951).
[8] Douwe
Kalma, Harmen Sytstra en de soasiale
frage. Lêzing for de jiergearkomste 1939 fen de Fryske Akademy (Van Gorcum,
Assen 1939).
[9] Freark
Dam, ‘Fansiden, mar wol oan’e goede kant. Harmen Sytstra en it jier 1848’, De Vrije Fries 53 (1973), s. 54.
[10] Jan
Piebenga, ‘Nije Fryske boeken’, Leeuwarder
Courant (22 jannewaris 1947).
[11] Lêzing
fan G. van der Woude. ‘Sytstra en Dykstra yn it Coulonhûs betocht’, Leeuwarder Courant (19 april 1962).
[12] Op 24
septimber 1841 besprekt ‘O.’ yn de Leeuwarder
Courant it debút fan Harmen Sytstra (1817-1862), dan noch skriuwend ûnder
de namme fan Harmen Zijlstra, Tsien
tuwsen uwt de lottery, oaf Jouke Rommerts scriften (Ypma, Frjentsjer 1841).
Dy samling fan alles wat – koartswyl, ferhalen, gedichten, in ‘verscheidenheid
van zaken’ – wie dat jier ferskynd by Ypma yn Frjentsjer. De resinsint,
hoewol’t er inkeld mar de hanneling fan in pear ferhalen sinjalearret, is ûnder
de yndruk. De foardracht is libben, de skildering fan ‘der landlieden leven- en
denkwijze is karakteristiek’ en ‘[h]et geheel kan naast de Lapekoer eene waardige plaats in onze Friesche Letterkunde
bekleeden’. Fan de ferteller Jouke wurd sein dat er in earlik minske is mei in
heldere holle ‘en ongekunstelden smaak’. De poëzij priizget er yn it bysûnder:
de gedichten hawwe ‘veele verdiensten’ en binne wat de fersebou oanbelanget
‘naauwkeuriger’ as wat de Halbertsma’s brochten.
[13] Sjoch
Abe de Vries, ‘De stjerrekaart fan Harmen Sytstra’, Fers2 1-10 (10 maaie 2015); Abe de Vries, ‘Om de seine fan de
skiene goadinne. Tema’s en motiven yn de earste jiergong fan Iduna’, Fers2 1-17 (3 oktober 2015).
[14]
Biografyske gegevens sûnder noat út: www.allefriezen.nl.
[15] Gerben
Piters Colmjon, “Harmen Sytstra,” yn Forjit
my net! Rym en ûnrym. Trettsiende boek (Apeldoorn: N.A. Hingst, 1883), s. 49-94.
[16] G.A.
Wumkes, Bodders yn de Fryske striid
(A.J. Osinga, Boalsert 1926), s. 344, neamt har ‘Antje Klazes’. Ek meldt er,
like abusivelik, dat Sytstra ‘as jonge fen toalf jier, nei beppe dea’ by syn
omke kaam te wenjen. Antje Hyltjes Stallinga (dy’t net stoar yn 1829 mar pas yn
1836) wie troud mei (1) Jacob Rients Wierda; krije yn 1794 Tjitske Jacobs, de
lettere mem fan Harmen Sytstra; en mei (2) Gerrit Klazes Wieringa (1750-1818).
[17] Sytse
Jan van der Molen, ‘Doctor Faust en Friesland 2’, Leeuwarder Courant, 8 desimber 1950.
[18]
Meidieling fan R.S. Roarda yn: ‘Genealogysk Wurkforbân fan Fryske Akademy kaam
gear’, Leeuwarder Courant, 24
desimber 1957.
[19] Abe de
Vries, ‘Folksskriuwerij en lokale elites yn de Lytse Bouhoeke. It dichterskip
fan Wynsen Skeltes Faber (1830-1918)’, Fers2
3-20 (10 desimber 2017).
[20]
Website: http://www.warrink.net/diversen/nauta/sikkema.htm.
Krigen: 16 desimber 2017. ‘In 1795 was het zover dat de patriotten de macht
kregen, op 17 februari 1795 werd dat in Minnertsgea feestelijk en uitbundig
gevierd. Nadat op 16 februari op de grietenij_rechtkamer te Oosterbierum de
oude regeringsleden waren afgezet, kwam op 17 februari het vrijcorps te
Minnertsga in de wapenen op het plein van de state van ‘burger’ Bartele Douma
van Sixma, op het eind van de Tilledyk.
Daar stonden toen ook zo’n negentig meisjes klaar,
gekleed in het wit met nationale driekleurige linten om. Verschillende steden
en dorpen hadden al een zgn. vrijheidsboom geplant en Minnertsgea wou niet
achter blijven. Daarom lag ook hier de vrijheidsboom klaar om geplant te
worden.
Zestien sterke jonge kerels namen de boom tussen zich
in en marcheerden in een grote stoet richting dorp. Voorop een detachement
gewapende burgers, gevolgd door verscheidene muzikanten met trom, violen en
fluiten, daar achter de negentig jonge dames twee aan twee. Een tweede
detachement gewapende burgers sloot de stoet.’
[21] Margreet
Nauta, Het leven en werken van Doeke
Hellema Hz. (manuskript; Utrecht, 2016), s. 12: ‘Toen later Do Dijkstra
emeritus werd en met der woon naar Leeuwarden vertrok, kreeg ik met mijne
broertjes en zusjes de pelmolen. Deze stond in den tuin van de oude pastorie
van Arum, en werd dus naar onze pastorie vervoerd, na uitelkander te zijn
genomen. Een volkomen pelmolen met toebehooren, doch in ’t klein, die plaats
vond bij ’t begin van de laan, dus tegen de pastorie aan. Twee kinderen konden
er in zitten, na de deur gesloten te hebben. – De molen-roeden waren omstreeks
8 voet lang.’ Webside: https://historischcentrumleeuwarden.nl/images/DORPEN/Wirdum/Hellema/Doeke-H-Hellema-autobiografie.pdf.
Krigen 16 desimber 2017.
[22] Ib., s.
9. En ek, s. 12: ‘Op mijn 10e verjaardag kreeg ik van mijn vader een Latijnsche
spraakkunst, en begon ik Latijn te leeren, mijn vader was mijn leermeester niet
alleen in Latijn, doch ook van alles, waarin meester
Donia te kort schoot.’
[23] Ib., s.
11.
[24] Doeke
Wiegers Hellema, Kroniek van een Friese
boer. De aantekeningen (1821-1856) van Doeke Wijgers Hellema te Wirdum
(Fr.) bewerkt door H. Algra (Wever, Franeker 1978).
[25] W. van
der Zwaag, ‘Een Friese boer als kerkhistoricus. Uit het dagboek van Doeke
Wygers Hellema 1’, Reformatorisch Dagblad
(24 novimber 1979). Hellema skriuwt oer in besite oan syn soan yn Achlum yn
1835:
‘Domeni hadde het zeer druk met zijn hof, hij had toen
ik wegging rede 280 korven appels en peeren ingezameld, verzonden en verkogt,
wel 20 korven zaten nog aan de boomen. Hij rekende de zomervruchten welken hij
afzond en verkogte naar aftrek der onkosten op 50 cents en de winterappels op
een gulden; behalven eigen behoeften maakte hij dus een aanzienlijke som uit
zijn hof, een geschikte arbeider was met de “verkooping belast”.’
[26]
‘Geertrui Elisabeth de Vries huisvr. van ds. R.M. Cloppenburg v.d.m. te
Wynaldum werd 14 dec. 1809 verlost van een zoon en overleed den 22 zij werd
begr den 27 met het kind in den arm dat dien morgen ook overleden was.’ Boarne:
Verzameling Hessel de Walle, archiefnummer 0001, Inscripties en grafschriften -
Hessel de Walle, aktenummer 6809.
[27] Harmen
Zijlstra, ‘In dei yn de neisimmer’, yn: ib., Tsien tuwsen, s. 234-258. ‘Regine’ wurdt wol sjoen as in namme foar
Sytstra syn muze; de ‘Regine-gedichten’ besteane fierder út ‘It famke’, ‘De
maitiid op it fjild’, ‘Hjerstjoun’ en ‘Langst nei Regine’, alle fjouwer
opnommen yn de blomlêzing Harmen Sytstra, Striid
en dream fen Harmen Sytstra: In karlêzing ùt syn proaza en fersen, red.
Douwe Kalma (Dokkum: Kamminga, 1948); en ‘Leafde’ (Iduna 1847, s. 176).
[28] Harmen
Zijlstra, ‘Uws reis nei Akkerwâlde’, yn: ib., Tsien tuwsen, s. 93-151.
[29] Sjoch
J.J. Spahr van der Hoek, ‘Ekonomy yn ’t ûnlân’, De Vrije Fries 53 (1973), s. 33-41.
[30] Fryske
Akademy, ‘De schoolmeesters van Barradeel in de loop der tijden’. Webside:
[31] Leeuwarder Courant (10 oktober 1843):
‘De voordeelen verbonden aan dezen post, en aan de daarmede vereenigde
betrekkingen van Koster en Organist bij de Hervormde Gemeente, en van oppassen
van het Uurwerk in den Kerktoren enz. bestaan in: het genot van vrije Woning en
Tuin, een jaarlijks Tractement van f 220 uit de Kerkebeurs; en eene
provisionele Toelage van f 80 uit de Grietenijkas; alsmede de Schoolpenningen
van ongeveer 50 Leerlingen, die elk 30 Cents in het vierendeels jaars betalen,
en indien zij leeren Rekenen nog 30 Cents boven dien. En voorts eenige
Emolumenten van minder belang.’
[32] Abe de
Vries, ‘De stjerrekaart’.
[33] Jelle
H. Brouwer en Jacob J. Kalma, Winst út
forlies. Briefwiksel tusken T.R. Dykstra, J. van Loon en H.S. Sytstra út ’e
jierren 1841-1847 (Ljouwert, Miedema 1962), s. 19.
[34] Abe de
Vries, ‘De stjerrekaart’.
[35] Memories
van successie, kantoor Harlingen. Filmnr. 118. Tresoar, inventarisnummer 7014,
aktenummer 027.
[36] Groninger Courant, 3-11-1843.
[37] Memories
van successie, Leeuwarden. Filmnr. 194; Register IV: 2837. Tresoar, inventarisnummer
11072, aktenummer 792.
[38]
Minuut-akten 1853. Notaris: Age Theodorus Haagsma. Kantoor: Leeuwarden III.
Repertoire: 077079, Provisionele en finale toewijzing. Bijbehorende
aktenummers: 00025.
[39] Abe de
Vries, ‘Skiene goadinne’.
[40] Ibidem.
[41] De
iennichste dy’t serieus besiket om Sytstra net alhiel sosjaal ûnskealik te
meitsjen is Sjoerd van der Schaaf, Skiednis
fan de Fryske biweging (De Tille, Ljouwert 1977), s. 79: ‘De lûden dy't
Sytstra hjir hearre lit rinne fjirtich jier foarút op de maetskiplike krityk en
de biedwurden yn Oebele Stellingwerf syn ‘Friesch Volksblad’, mar likegoed ek
op P.J. Troelstra syn fers: ‘In nije tiid’ dat anno 1889 noch sa'n opskuor
joech.’
[42] Dam
(1973), s. 55.
[43] Harmen
Sytstra, ‘Wird oan s. 75-76.
[44] Karl Marx en Friedrich Engels, Manifest der kommunistischen Partei (Workers’
Educational Association, Londen 1848).
[45] Ib., s.
76-77.
[46] It soe
te fier gean en jou hjir in folsleine list fan fynplakken. Ik tel allinnich al
yn de earste jiergong fan Iduna
fyftjin teksten mei sosjale krityk: ‘Diu scydnis fon Goliath en David’ (oerset
fers, s. 4-5), ‘Heachhertichheit’ (oerset proaza, s. 7-10), ‘Ryk, earm’ (fers,
s. 12-14), ‘Biten end brokken (aforismen, s. 15-16), ‘Nynkmuoi end hir poeske’
(fers, s. 17-21), ‘Da twa mensken ynnath apelond’ (fers, s. 27-29), ‘Brief út
da apelond’ (proaza, s. 52-55), ‘Jeremiade’ (fers, s. 56), ‘Bistraffe
únmeideelsomheid’ (fers, s. 58-59), ‘Wierheid’ (aforisme, s. 70), ‘Diu woldied’
(oerset fers, s. 128), ‘Scoalemasters ere-titels’ (proaza, s. 129-130), ‘Brief
út da moaneberchtme’ (proaza, s. 136-140), ‘Fiskeal-suchte’ (proaza, s.
151-153) en ‘Sterke drank’ (fers, 178-179). Sjoch Abe de Vries, ‘Skiene
goadinne’.
[47] Iduna 2 (1846), s. 19-20.
[48] Waling
Dykstra, ‘Dy’t de treppen skjinmeitsje wol, moat fan boppen begjinne. Petear
fan Linseboer mei syn lânheare’, yn: Waling Dykstra en Tjibbe Gearts van der
Meulen, Frîske Winterjounenocht. Rîm en onrîm (Cuperus, Boalsert 861).
[49] Iduna 2 (1846), s. 65-69.
[50] Ib., s.
74-76.
[51] Ib., s.
86-101.
[52] Ib., s.
103-105.
[53] Iduna 3 (1847), s. 24-27.
[54] Ib., s.
95-96.
[55] Ib., s.
135-138.
[56] Iduna 4 (1848), s. 113-114.
[57] Ib., s.
171-176.
[58] Van der
Schaaf (1977), s. 79.
[59] Iduna 3 (1847), s. 26-27.
[60]
Zijlstra (1841), s. 214-215.
[61] De
Vries, ‘Skiene goadinne’.
[62] Sjoch
Philippus Breuker, Opkomst en bloei van
het Friese nationalisme, 1740-1875 (Wijdemeer, Leeuwarden 2014), s. 222,
noaten 34 en 35.
[63] Goffe
Jensma, Het rode tasje van Salverda. Burgerlijk
bewustzijn en Friese identiteit in de negentiende eeuw (Fryske Akademy,
Ljouwert/Leeuwarden 1998), s. 163.
[64] Goffe
Jensma, ‘Fryske identiteit: in útfining fan de 19e ieu’, Trotwaer 33 (2001), s. 23.
[65] Bertus
Mulder, ‘De woartels fan de Fryske identiteit. Fragen en kanttekeningen by in
polemysk boek’, Trotwaer 33 (2001),
s. 20.
[66] Mei ‘sosjaal
ethos’ wurdt hjir bedoeld in ‘maatschappelijke gezindheid’ dy’t ferbân hâldt
mei sosjale, ekonomyske en politike struktueren. In sosjaal ethos dat heart by
in stannemaatskippij feroaret yn de fjirtiger en fyftiger jierren fan de
njoggentjinde ieu yn in ethos dat heart by in demokratisearjende maatskippij
mei syn klam op wearden as frijheid en gelykheid. Kfm. Harry Willemsen en Peter
de Wind, red., Woordenboek filosofie
(Garant, Antwerpen/Apeldoorn 2015), s. 185.
[67] Jensma
(1998), s. 194.
[68] Ib., s.
173.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten