Achte oanwêzigen, bêste minsken, goeie freonen, leave famylje,
Ik kaam ris yn de neibyheid fan in âld boufallich dykshûs, dat bûtendoar genôch sjen liet dat it net de went wie fan earlike krigele earmoed, mar fan in smoarge skoaiershúshâlding; de fodden en bellen op ’e line, sa giel as in term, en de fúlnisheap foar de doar, dêr’t by alles wat onhuerich wie, kofjetsjok en jiske, âlde skuon, swartbaarnde potdiggels, healferrotte stoelsmatten, lappen en flarden fan allerhande kleuren op gearbruid wienen, bewiisden my dat; want my tocht, in byinoarhâldend aard hie in hele bulte fan dat rêding, dat dêr nou ta ’n walch fan de foarbygonger lei, noch wol ta brânje brûkt. Dêrta wienen ynpleats de beammen fernield, dy’t om ’t hûs hinne stiene.
In bidlerswiif sjagle foar my út, mei in foege jonge by har, dy’t onferskillich en sleau, mei syn stokje hjir en dêr de koppen fan de blommen en gersraaien ôfsloech.
,,Albert!” sei syn mem tsjin him, wylst hja him op trije boerehuzen wiisde, dy’t in eintsje ’t lân yn stiene; (it foetpaad fan de dyk ôf derhinne wie njonken har). - ,,Albert! skoai do nou dy boeren gau noch ris ôf, dan sil ik wilens de kofje klear meitsje.”
,,’k Ferdom it”, sei er koel wei, wylst er de klute nei-eage dy’t er op in keppeltsje protters yn de beam ôfstjoerd hie.
,,Ferflokte gau!” (Wilens waard er mei in stive earm en in strakke troanje nei de hikke wiisd dêr’t er om moast). ,,En oars wat op dyn bealch!”
,,Ei, ik ferdom it! Ik krij dochs gjin duvel; jo hawwe dêr ommers al west.”
,,Wat dondert dat? Derhinne! Sis mar dat dyn âlden beide dea binne.”
,,Dan sizze se: ‘Dan moatte se dy ûnderhâlde dêrst wei bist’.”
,,Nou sûch! Do bist ommers net op ’e bek fallen! Sis dan dat de fâden fan twa doarpen derom pleitsje wa’t dy ûnderhâlde moat, en dat gjinien fan beiden dy nou oannimme wol.”
,,Ik ferdom it! Nou witte je ’t!”
,,Dat sil ik de duvel ris wiis meitsje!” Dêrop naam se him by de flarden, skuorde him ’t stokje út de hân, dat it fel oan de rodzige bast sitten bleau, joech him in pear fegen dat er yninoar kromp, en skopte him doe fan de dyk ôf nei de hikke, wylst ’t hja him it stokje efternei smiet. Doe gyng de jonge, snotterjende en skellende op syn mem, op dy trije boeren los, en ’t wiif gyng yn ’t bidlerskertier; want dat waard hâlden yn ’t boppe beskreaune dykshûs.
Sa, dames en hearen, mei sok ryk en libben proaza begjint Waling Dykstra yn 1852 syn ferhaal ‘Yn ’t bidlerskertier’. In ferhaal dêr’t er net sa’n moai byld yn jout fan de allerûnderste klasse fan de maatskippij fan dy dagen, de swalkers, de wenteleazen, dy’t dei en nacht op ’en paad binne om in stik brea yn ’e mage te krijen.
Yn ús eagen hat er net folle konsideraasje mei de swalkers. Mar dan moatte wy ek efkes nei de tiid sjen dêr’t it ferhaal yn skreaun is, in tiid wêryn’t mannich Fryske skriuwer it ta syn opdracht rekkene om it folk te beskaavjen. Om it op te fieden ta folweardich boargerskip. Om mei te helpen de minsken te emansipearjen, soenen wy no miskien sizze.
Ek al gie dat beskaavjen net altyd hiel sêftsinnich, de sympaty fan Waling Dykstra as maatskippijkritysk skriuwer lei wol deechlik by de mindere man. Mar dan wol by de mindere man dy’t war die om himsels te ferbetterjen. Dy’t war die om foarút te kommen yn de maatskippij, en dy’t war die foar syn evenminsken.
Dat bringt my op it idee dat Waling Dykstra ta in hichte in – men soe it sa neame kinne – foarrinner fan de lettere sosjaal-demokrasy west hat. Bygelyks yn syn ferhalerige ‘De Winskhoed fan Fortunatus’, publisearre yn de jierren 1851-1853 yn syn eigen tydskrift De Fryske Húsfreon, hellet er net inkeld út nei de lamlendigen dy’t net foarút te baarnen binne en dy’t leaver biddelje as wurkje. Nee, hy pakt se allegear oan: de boeren dy’t har boaden en arbeiders net goed behannelje, de hear yn ’e stêd dy’t delsjocht op de lju fan it plattelân, de sakelju dy’t lige en bedrige foar eigen gewin, de polityk dêr’t de middenstân neat yn te fertellen hat, en gean sa mar troch.
‘De Winskhoed’ bestiet út trettjin ferhalen mei in koarte ynlieding dy’t Dykstra noait yn boekfoarm publisearre hat, en dy’t hjoed, 170 jier nei dato, foar it earst byelkoar brocht yn ien bân ferskine. Se binne skreaun ûnder in skriuwersnamme, Japik Japiks. Sa’t Waling Dykstra yn syn autobiografyske brief fan 1851 oan syn freon Tsjibbe Gearts van der Meulen skreau, hy wie benaud dat er op ’e nij spul krije soe yn syn wenplak Spannum, as er syn ferhalen ûnder syn eigen namme brocht. Al twa kear hiene se him dêr in pak op ’e bealch yn it foarútsjoch jûn.
Want syn maatskiplike kommentaren foelen lang net by elkenien yn goede ierde, en al hielendal net by de oerwaagjend ortodoks-protestantse boeren yn syn omkriten. Waling Dykstra feroare yn syn jierren yn Spannum (fan 1840 oantemei 1855) stadichoan fan in ortodoks tinkend man yn in, sa’t men it doe neamde, man fan ‘it nije ljocht’, dat wol sizze, hy waard yn syn religieuze tinken hieltyd frijsinniger.
Men soe ek sizze kinne: in bakkerssoan krige hieltyd mear praatsjes.
Dy ‘praatsjes’, om it samar te neamen, dy foarmje de kearn fan ‘De Winskhoed’. En dy praatsjes foelen der doedestiids o sa yn by de doarpse middenstân dy’t Frysk begûn te lêzen. De kritiken, ûnder mear fan Harmen Sytstra en yn de Ljouwerter krante, mar ek bûten Fryslân, yn deftige blêden as De Gids, wiene o sa posityf. Noch yn ’e tritiger jierren skreau Reinder Brolsma dat ‘De Winskhoed’ hearde ta it bêste Fryske proaza fan de njoggentjinde ieu.
It is dêrom net mear as literêre gerjochtichheid dat dizze ferhalen no einlings bondele binne en op ’e nij publisearre wurde.
Dat wol net sizze dat it foar ús 21e-iuwers ‘maklik’ lêsfoer is. De lêzer moat hieltyd foar eagen hâlde dat dizze ferhalen yn in oare tiid skreaun binne as dy fan ús. En dat de skriuwer oare doelen foar eagen hie as de measte hjoeddeiske skriuwers. Waling Dykstra fertelt net oer syn eigen persoanlik wjerfarren, gelok en ûngelok, hang-ups en leafdesaffêres. Ek skriuwt er net om yngenieuze eksperiminten los te litten op fertelperspektiven. Hy fertelt om syn lêzers wizer te meitsjen. Om har oan it tinken te setten oer de maatskippij fan har dagen, én oer harsels. Sadat se gelokkiger wurde kinne as dat se binne.
Moralisme, is dat letter faak neamd. Ik neam it leaver minske- en maatskippijkrityk. Of in sykjen nei de ‘condition humaine’ – in ‘condition’ dy’t, by better sjen, oars net hiel folle ferskilt fan de minsklike kondysje yn ús eigen tiid. En in sykjen dat, alwer by better sjen, troch Waling Dykstra yn sok ryk en prachtich Frysk werjûn wurdt, dat moderne skriuwers allinnich al oan dat aspekt fan syn skriuwerij aardichheid hawwe kinne. Har deroan oplûke kinne, soe ik hast sizze.
En no leit it boek hjir foar ús. Ik wol graach tank sizze oan dyjingen dy’t dizze útjefte mooglik makke hawwe, oan de Waling Dykstra fan hjoeddedei, dy’t behalve direkteur fan de Zandleven-fabryk yn Ljouwert ek foarsitter is fan de noch altyd besteande Waling Dykstra Stifting. Oan de oare subsidiïnten fan it projekt, de provinsje, it Letterenfonds, ûnderskate fûnsen. Oan Goffe Jensma, oan wa’t it ynliedend essee oer de ferhalen opdroegen is, foar syn altyd sawol noflike as ynspirearjende begelieding, oan Philippus Breuker foar syn net te befiemjen kennis en dito stipe, oan Janneke Spoelstra en de Fryske Akademy foar de korreksjes en it opnimmen fan ‘De Winskhoed’ yn de literêre rigen fan de Akademy, en fansels oan myn útjouwers fan DeRyp, Hille Faber en Jelle van der Meulen, foar harren reewillichheid en entûsjasme om dit safolste Abe-projekt ek wer yn it ljocht te jaan.
En last but not least ek oan elkenien dy’t belutsen is by it iepenloftspul oer Waling Dykstra dat takom wike foar it earst opfierd wurde sil: wat moai dat jimme it ferhaal fan dy âlde skriuwer, dy bakkerinne soan fan Spannum, de muoite wurdich fûn hawwe om it op it poadium te bringen. En him en syn skriuwerij en tinkwrâld ek op dy wize yn Fryslân en de Fryske kultuer net inkeld yn libben mar ek yn eare te hâlden, ûnder de wapperjende flagge fan ‘Wat bisto leaflik?!’
Allegear tige betanke.
.
