Ontwikkelingen in de Friese poëzie, 2013-2017
In de Nederlandse provincie Fryslân wonen een kleine 700.000 mensen van wie 350.000 het Fries als moedertaal spreken. Friezen schrijven bijzonder graag dichtbundels. Er is één Friestalige inwoner van Fryslân op 49 Nederlanders in Nederland, maar de verhouding tussen het aantal Fries- en Nederlandstalige bundels dat verschijnt is ongeveer 1 op 20. Die tussen Fries- en Nederlandstalige debuutbundels zelfs 1 op 5.
Geen wonder dus dat de Friese poëzie van de afgelopen vijf jaar een bonte verscheidenheid heeft laten zien in de productie van de 33 dichters van wie een boekuitgave is genoteerd. Er zijn ruwweg drie groepen dichters te onderscheiden, die weliswaar niet als groep opereren en onderling ook veel verschillen, maar die toch qua werk, manier van presenteren en het ‘veld’ waarin ze opereren verwant zijn. Allereerst is er een klein aantal, Albertina Soepboer (1969), Elmar Kuiper (1969) en Tsead Bruinja (1974), dat zowel in het Friese als het Nederlandse poëzieveld functioneert en bundels publiceert in beide talen. Hun werk houdt aansluiting bij de hoofdstroom van Nederlandstalige poëzie en heeft raakvlakken met beeldende kunst, performance en popmuziek. Elmar Kuiper, psychiatrisch verpleegkundige en beeldend kunstenaar, debuteerde in 2004 en laat zich vaak inspireren door leven en dood in de natuur:
Memento mori [Elmar Kuiper]
Piebe rûn yn it leechje fan Ydema.
Broer Wijma stie as in dampeal by de hikke.
André trêde, mei ien hân op ’e rêch en de oare hân los
as in reedrider dy’t slach meitsje woe, de hiele fyftjinde ôf.
Ik klapte yn ’e hannen en die dy swarte smearlap nei dy’t him
ynienen op ’e wjukken joech, it bedonge lân kruse soe.
De hij spatte op, de jok wjukkele wat om, struts skruten del
en ik stode nei bûten ta en luts ien lange sprint.
De hij brocht him sawat oant de Deinumer sipel.
Bedaard, as in ridder dy’t de fijân ferslein hie, kaam er
werom:
de greppels glinsteren, it grien friet de brune plakken op.
Het werk van een tweede groep dichters is geinspireerd door het literaire programma van de historische avant-garde, ik noem Josse de Haan (1941), Cornelis van der Wal (1956) en Anne Feddema (1961). Eenvormigheid is ook hier niet aan de orde; behalve een voorkeur voor ontregeling, surrealisme en dadaisme krijgen ook humor, beeldende kunst en mystiek een plek. Ook de poëzie van Sytse Jansma (1980), met z’n registertegenstellingen die aan de experimenten van de vijftiger jaren doen denken, behoort tot deze ‘andere literatuur’. De typering is van de in Frans Baskenland wonende De Haan. Barok taalplezier spreekt uit:
Fallussimmernachten [Sytse Jansma]
lâns risseljend reid steapelet de sleat oktaven
as weagen werheljend de nacht draait himsels yn
in frisling fan roppende frosken it sliepkeamersrút
op in kier in simmer fan swit wachtet boppe de
knoop yn ´e klamboe it pantomime beweegjen
fan sleatswetter noeget in skoalle reidjuffers om
as djoeiske kabûkidûnsers te sweevjen oerdei stienen
de efterliven as obelisken oerein dolkomyske
fallussimmernachten smell like teen spirit
dat it broeit as hite cheerleaderstimmen
De derde, en grootste, groep dichters schrijft in hoofdzaak lyriek en legt daarin veel nadruk op de eigen relatie met het Fries als literaire taal. Belangrijke auteurs zijn onder meer Eppie Dam (1953), Elske Kampen (1955), Eeltsje Hettinga (1955), Jacobus Q. Smink (1954) en Abe de Vries (1965). Traditioneel zijn thema’s als liefde, tijd, biografie en landschap dominant, waarbij vaak ook de taal zelf zowel onderwerp als instrument is. De poezie van Arjan Hut (1976) en Sipke de Schiffart (1959) beweegt zich op het snijvlak van realiteit en droomwereld. Een spiritueel en mythisch karakter hebben de gedichten van de nestrix van de Friese poezie, Aggie van der Meer (1927). Beloftevolle debuten verschenen van Geart Tigchelaar (1987), bekroond met de Douwe Tamminga-prijs in 2016, en vorig jaar van Marije Roorda (1948). ‘In haar debuutbundel staat elk gedicht als een huis’, schreef recensent Jelle van der Meulen. Het gelijknamige gedicht:
In spantou om ´e tiid [Marije Roorda]
as it wier is watsto trochskimerje
litst, kear ik op myn oere werom nei
dêr’t ik weikom, bringsto my heimlik
nei myn sielegrûn; nei terpgrûn dêr’t
diggels my heuge dat ik dy wyld
omearme en dêr’t myn fjoer bedobbe
leit tusken sintels dy’t noch smeule
salang’t wy elkoar yn ’t each hâlde.
Tempus, do draafst my te hurd,
wer rekkest los fan myn spantou dat
dyn beweech in tel fêstbine wol.
Litst dy net fange en ik lit dy gewurde,
op dyn oere set ik in foet nei moarn en
jousto my in hân by de lichte del.
Intussen heeft zich de afgelopen jaren een viertal ontwikkelingen afgetekend, niet alleen in de literatuur maar ook in het literaire veld, die niet ongenoemd kunnen blijven. Allereerst inhoudelijk: er lijkt (weer) meer aandacht te komen voor poëzie die zich kritisch verstaat met de maatschappelijke werkelijkheid. Vooral bij auteurs als Kuiper, Dam, De Vries en Van der Meer komen thema’s aan de orde als natuur- en landschapsvernietiging, sociale aspecten van religie, sociale gevolgen van economische krimp, erosie van Friese taal- en schriftcultuur en verzet tegen egoisme en materialisme. In het kader van het Europese Culturele Hoofdstad-programma Leeuwarden-Fryslân 2018 (LF2018) is Eeltsje Hettinga geselecteerd als de eerste Dichter fan Fryslân, met de opdracht om dit en volgend jaar poëtisch te reageren op de actualiteit. Daarnaast opereert er vanaf eind vorig jaar een grote groep ‘DichterS fan Fryslân’, een collectief dat zich dezelfde opdracht heeft gegeven en maandelijks nieuwe gedichten digitaal publiceert. Mijn eerste bijdrage, afkomstig uit de bundel Opskuorgebieten (2017), was een gedicht over de sluiting van een kleine dorpsschool:
Reuny [Abe de Vries]
E.P. de Boerskoalle
De legere skoalle boud nei de earste,
dêr’t ik op siet, stiet leech.
Do silste wêze watsto learste –
oan tafels, steapele muorreheech –
fan kryt, kraskjend op ’e skuorde,
te keap steande ynstruksjebuorden.
Yn ’e gong stean, kleurplaatblau,
lytse klompkes. En wat grizer,
sis mar it hier wyt as in popperompke,
hinget in ferbjustere ûnderwizer
sprakeleas oan in spiker.
Ik freegje, kin it briker?
Gjin eigenwize rigels mear dy’t rinne
ta de doar út, om in libben
as skoalfoarbyld te begjinnen.
Gjin letters keunstich útsnijd,
alle krollen weidreaun yn ’e goate
en it skoalplein sil, foargoed fernijd,
as pronk- en teetún ferkloate.
In medias res kom ik te sjen
oft myn weromgean winne kin
de dichter dy't ik wurden bin.
Ta wat oars opwaakse kin ik net,
foar ’t skoallegean kom ik te let.
,,Goejûn,” seit master oan ’e muorre.
,,It spyt my dat ’k it sizze moat,
mar oan in skeamel hynder skuorre,
jonge, wat kinsto dat knap –
do wiest altyd goed te ferstean,
dyn stikken kreas yn ´e klean.”
,,Master, dat ik skriuw, ik tankje it jo,”
sei ik, ,,jo wisse hân fan gean
oer ’t boerd wie in one-man-show.
Skean! gebeaën jo rjochtopsteand.
En ik fûn, wat de tiid weipoetste,
werom op myn laptoptoetsen.”
Filmkes sizze it net yn it doarpshûs.
Op it keatsfjild, yn ’e feesttinte,
dûnset de kat in setsje mei de mûs.
De wethâlder seit, dy lege klinte
fan in skoalle sil op bêst bod fuort
as oerstallich ûnreplik guod.
Troch lokalen fleagen kaboutereagen,
fierkjend, dêr´t in takomst yn past.
Mar ik wit net oft wy it sa seagen
fan ´e earste oantemei de sechsde klas.
Hoe staverje ik ´Te keap´
yn letters, op in lytse skoalle leard.
Poëziepublicaties op internet accentueren een tweede verandering, die te maken heeft met de manier waarop poëzie wordt gerealiseerd en geconsumeerd. Bij een afnemend aantal publicaties heeft zich de opkomst van een nieuw, multimediaal gevormd publiek doorgezet, dat steeds minder gericht is op poëzie als leestekst, en steeds meer op audiovisuele performance op basis van secundair-orale teksten en film. Een gevolg is de marginalisering van het traditionele literaire tijdschrift, dat moeite heeft om zichzelf opnieuw te definiëren. Bovendien boet ook de literatuurkritiek, op papier maar ook op internet – en bij uitgevers binnenshuis – navenant aan belang in, wat zich uitbetaalt in te veel middelmatige uitgaven. Traditionele literaire kwaliteiten komen in een kleine literatuur al gauw onder druk te staan als het literaire veld verdampt aan z’n grenzen.
In pas daarmee, en er deels debet aan, is de groeiende rol van de (semi)overheid bij het initiëren en honoreren van literaire initiatieven. Via beurzen, projectsubsidies en het faciliteren van aan cultuurbeleid gerelateerde optredens beinvloeden de provincie, beleidsuitvoerder Tresoar, taalinstituut Afûk en LF2018 de productie en distributie van poëzie. Dat gebeurt het liefst ten dienste van een op ‘experiences’ gericht festivalpubliek. Taalpolitiek (het bevorderen van het gebruik van de Friese taal) is daarbij niet zelden belangrijker dan het aanmoedigen van kunst. En niet de recensent is meer de belangrijkste intermediair tussen poëzieproducent en poëzieconsument: dat is de overheid, of de publiek-private samenwerking, en daarachter de programmacoordinator of festivalorganisator met z’n marketingapparaat.
Tevens is een opvallende groei waar te nemen van het aantal bundels dat tweetalig het licht ziet, meestal Fries-Nederlands, een enkele keer Fries-Engels. De afgelopen vijf jaar waren het er twaalf, de vijf jaar daarvoor zes. Een groeiende groep dichters vindt het belangrijk dat hun werk ook in andere literaire circuits functioneert dan alleen het Friese. ‘Meertaligheid’ is in het provinciale cultuur- en onderwijsbeleid al langer een veelgehoord motto. Het gebrek aan receptie van Friese poëzie in het Nederlandse taalveld bewijst intussen, met het werk van Tsjêbbe Hettinga (1946-2013) als uitzondering, dat zij nog niet of nauwelijks in Nederlandse of buitenlandse media wordt opgemerkt.
De conclusie moet wel zijn dat de autonomie van de Friese poëzie, haar functioneren als een zelfvoorzienend literair systeem, in verschillende opzichten onder spanning staat. Het nog steeds als vanouds bloeiende, vertrouwde Friese poëzielandschap herbergt demonen die de traditionele lezer schrik aanjagen, terwijl ze anderen wellicht juist vermaken. Binnen en buiten het Friese literaire veld dwingt een snel slinkende lezersbasis tot nieuwe fusievormen met muziek en voordracht. Het veld zelf beweegt zich onder aanvoering van instituten meertalig naar dat van (vooral) de Nederlandstalige literatuur.
De verbinding komt echter niet gemakkelijk tot stand, ondanks aanhoudende pogingen van provinciale kant, inclusief optredens op Poetry International, meertalige bundels, dito multimediaprojecten en festivals met dichters uit verschillende talen. Er is bovendien het risico dat het ‘Friese’ karakter van de bijdragen wordt benadrukt middels gemoderniseerde folklore, terwijl tegelijkertijd, ten faveure van algemene begrijpelijkheid, hun band met de Friese taal of Friese regionale, sociale en historische problematiek en bijbehorende bijzonderheden zoveel mogelijk buiten beeld blijft.
Als de afgelopen jaren iets hebben laten zien, dan is het dat de Friese poëzie nog springlevend is: als Friestalige dichtkunst, per definitie de poëzie van een beknelde en gekwelde minderheidstaal, presenteert zij nog steeds een grote verscheidenheid aan literaire opvattingen en stijlen. Door verschillende oorzaken komt het traditionele verband tussen leestekst, taal en sociaal-regionale achtergrond in vooral het cultuurcommerciële circuit echter wel steeds meer op losse schroeven te staan. Omdat het lezen van een tekst nu eenmaal om meer reflectie vraagt dan het aanhoren en het ‘zien’ ervan, zal er hoe dan ook de komende jaren verder worden geknaagd aan de poten van het Fries-literaire leven.
Websites
www.fers2.eu
www.ensafh.nl
www.demoanne.nl
[N.B. Dit artikel schreef ik op verzoek van de redactie van het Belgische, Franstalige cultuurtijdschrift Septentrion. Arts, lettres et culture de Flandre et des Pays-Bas. Het is in het Frans gepubliceerd, echter zonder mijn gedicht 'Reuny' omdat de redactie opname van een gedicht van de auteur in een door hem zelf geschreven artikel blijkbaar ongepast vond.]
