Wy Friezen
In foardracht
Ik ha ris yn ’t spoar sitten mei in Amsterdammer. Wy rekken oan’t praten oer de ûnderskate dielen fan ús lân en ús folk, en doe sei dy man tsjin my, dat wy Friezen sa grutsk wiene op ús lân en ús sels. Jimme miene, sei dy keardel, dat jimme oaren altyd in grut healoere foarút binne op it paad fan witnis en deugd en trou en noch folle mear trêftige dingen. Earst komme jimme en dan komt der in hiel hoart neat en dan komme einlings wy lytse healslachtige minsken út Hollân en Gelderlân en Grinzerlân. En noch folle mear fan sokke dingen sei er.
Nou, dat ien sa’n man, dêr’t men tafallich op reis neist komt te sitten, sokke gekke praatsjes hat, is net sa slim, nee, mar net aardich is, dat in hiele bulte minsken op deselde manear oer ús tinke en prate. En dat sil der wol wer net better op wurde, nou’t ik hjir jûn sprekke moat oer it Fryske aard en it Fryske wêzen, en it plan ha dêr ek wat goeds fan te sizzen. En dêrom wol ik begjinne mei hiel dúdlik te uterjen, dat ik ôfgryslik it mier ha oan alles wat ek mar yn ‘e fierte rûkt nei farizeeskens, en dat ik in Fries, dy’t by him sels tinkt: ik bin ien fan it stoere Fryske folk en dêrom bin ik better as in oar, dat ik sa’n Fries in flegel en in domkop neam. Leave sei noch ta, wy soene better wêze as oare minsken. Mar ik ken Friezen dy harren sels weismite troch de drank, Friezen, dy’t mei ûndogenske streken omgean, Friezen, dy’t nei boppe ta bûge en nei ûnderen ta traapje, Friezen dy’t de mich útsiftsje en it kemiel trochswolgje, plûmstrikers en gifsûgers – alle sûnden dy’t men yn ’e minskewrâld fynt, wurde by de Friezen fûn, gjin ien, dy’t der net aardzje kin.
Nee, wy binne gjin hier better, mar wy binne oars. Oars, en dat fiele wy. Oars, en dêrom reitsje wy nearne rjocht goed thús en oaren reitsje net sa gau thús by ús, oars, en dêrom krûpe wy altyd mar wer by elkoar.
Oars – dat blykt al hjir út, dat wy hjir jûn by elkoar binne, om’t der in Bûn fan Fryske Selskippen bûten Fryslân bestiet – en om’t der sa’n bûn fan Hollanners of Gelderslju of Limburgers net is, nea west hat en nea wêze sil. Netwier, men kin jin net foarstelle dat der sawat bestean kinne soe as in “Bond van Overijsselse verenigingen buiten Overijssel”, of “Zuid-Hollandse buiten Zuid-Holland”. Wêrom is dit der by de oaren net en by ús wol? Om’t wy bewarre hawwe, wat wy altyd folle sterker hân hawwe as de lju út de oare dielen fan ús lân: in krêftich fielen dat wy in eigen libben hawwe, dat wy, al binne wy ek Nederlanners, dochs yn ús lân wenje as in eigen folk. Ik soe net graach sizze wolle dat wy ús earst Friezen fiele en dan Nederlanners; wa’t dat dwaan soe, soe skuldich stean oan in troch-ferkeard eanghertich provinsjalisme – nee, wy wolle foar alles Nederlanners wêze, mar as sadanich stean wy tusken de oaren yn mei in eigen aard, in eigen sin, in eigen hert, in eigen taal; wy binne Friezen – en dat wolle wy bliuwe, net om ús boppe oaren te ferheffen, mar om te behâlden wat wy fan heit en mem oer krige hawwe, en wat ús dêrtroch leaf wurden is. Wat is dan dat eigene, dat bysûndere, dat typysk-Fryske?
Nou begripe jimme wol, dat ik dêr op in jûn as dizze net in gelearde ferhanneling oer hâlde sil. Nee, ik wol oars net dwaan, as der in praatsje oer hâlde, mar dêr’t dochs hoopje ik, genôch yn sitte sil foar jimme om der letter noch ris oer nei te tinken.
Ien fan de dingen, dêr’t trochstrings in minske de measte muoite mei hat om te learen, is selskennis. Wy kenne meastentiids ús buorman better as ús sels, teminsten wat syn lekken en brekken oangiet. It each sjocht leafst fan him ôf, en sjocht dan o sa skerp. Netwier, wy moasten einlings nimmen better as ús sels kenne, en wy kenne nimmen minder. En sa soe men sizze, dat it praten oer it Fryske aard en wêzen better tabetroud wie oan in net-Fries. Nou, ik wol ek net ûntstride dat dy ús mooglik dingen oer ús sels fertelle koe, dy’t ús in iepenbiering wiene, dêr’t wy altyd oerhinne sjoen hiene en dy’t wy troch in frjemd each earst goed sjen learden. En sa hoopje ik altyd, dat der noch ris in net-Fries komt, dy’t ús ris fan alle kanten besjocht en noch ris besjocht, en ús dan fertelt wa en wat wy binne en net-binne, dy’t ús deugden en ús sûnden bleat leit, dy’t yn ien wurd ús petret tekenet, en dat dan foar de hiele wrâld te kyk set. Mar salang’t der sa’n ien noch net west hat, kinne wy ’t altyd sels besykje. En as dan immen it prebearret, dy’t yn syn libben in bulte net-Friezen met hat en net blyn is foar de lekken en brekken fan syn lânslju, my tinkt, dan is der in kâns dat it petret, nee net yn alle dielen ree is, mar teminsten net al te slim mistekene wêze sil.
Nou dan, wat foar soart minsken binne wy?
Ien fan ús bekende sangen seit: alle minsken binne bruorren, en de hiele wrâld myn thús. Dat is wier. Mar yn dat ferske stiet noch wat oars, dat wy noch mear as wierheid fiele: mar it bloed yn Fryske ieren lûkt nei Fries en Fryslân ta. Ik hoech der net lang oer te praten. Wy hawwe leaf dat herntsje fan ’e wrâld dêr’t de “stiennen man syn eagen stoarje lit oer fjild en strân”. Nee, wy sille net sizze, dat der gjin moaier lân yn ’e wrâld is. Wy sjonge wol mei elkoar dat de wâlden moai sûnder wjergea binne, mar as wy ris dwale troch de bosken fan Nunspeet of oer de heide te Hattem, of as wy kuierje troch de Middachter leane, dan binne wy net sa blyn, dat wy soene net sjen kinne, dat wy sokke moaiens yn Fryslân net hawwe. En it is my wol bard, jierren lyn, dat ik sa op in waaierige hjerstjûn, as in stive noardwester jin de reindrippen yn ’e troanje gisele – it begong te skimerjen, en dan leine de keale fjilden der sa treastleas hinne, en ik trape sa’n klaaidyk lâns wer op nei hûs ta, oan ’e inkels ta yn ’e modder, alles keal en griis en glêd en smoarch – ik sis, dan is ’t my wol bard dat ik by my sels tocht: nou moai is oars, hear! Mar dochs, Fryslân is moai. Ik ha der fan ’e wike noch west, yn ’e Noard-West hoeke. Dêr leine de fjilden sa as ik se a bern altyd sjoen en leaf krigen ha. Men kin ’t net útsjen, oeren, oeren fier. En de hjouwer bûgde ûnder de wyn en de ierdappels stiene sa kreas yn ’e rigen en de âlde tuorren seagen sa trêftich boppe de beammen út. En oer dat alles hinne de hege blauwe loft mei de swiere wolken, dy’t har flechtich skaad oer de ljochte triljende ekers weidzje lieten.
En dan mear nei it suden ta, de marren, dy’t lizze te blinken yn ’e sinnedei, de marren, mei de griene pôlen, dêr’t eiin en roerdomp nêsten bout, mei de wite en brune seilen en de wollige reekplommen fan ’e stoomboaten; de marren, sa stil, sa fredich, as de jûntiid alles mei syn skimer dekt…
En dan yn ’t easten de Wâlden – mei de lange skadige leanen, de hege stoere beammen. Wat lizze dy kampkes lân dêr waarm en smûk tusken de mei hagen beplante wâlen, hoe stjoert it gealtsje op in rêstige foarjiersjûn syn sang troch de stilte – wat roekoet de do dêr yn ’e linebeam achter ’t lytshûs. –
Netwier, dat lân is ús lân en dêrnei longeret ús hert, dêr binne wy thús… En hoe fier’t wy ek fan hûs ôfswalke binne, en hoe goed wy ’t yn in oar herntsje fan ús lân ek hawwe meie, sa tuskenbeiden bekrûpt it ús en soene wy graach efkes wer thús sjen wolle, efkes de buorren lâns kuierje, dêr’t wy as bern boarten, efkes dy sleatsjes lâns dêr’t wy ús earste snoek hellen…
Nou wurdt dy leafde foar it heitelân fansels net allinne by de Friezen fûn, mar foar safier’t ik der oer oardielje kin, is dy by ús krêftiger, hjitter as by oaren. Ik ha it teminsten by de lju út oare oarden fan ús lân net sa opmurken. Dêr’t dat sa is, dêr is it oan de oare kant opmerklik, dat der gjin provinsje is, dy’t har soannen sa maklik en yn sa’n grut tal gean lit as Fryslân. Ik tink dat der net folle ûnder ús binne, dy’t gjin famylje yn Amearika hawwe. De nije wrâld hat al hiel wat fan ús lânslju weilokke – dêr binne hiele doarpen dêr’t men net folle oars praten heart as ús memmetaal.
En kom yn ús eigen lân wêr’t je wolle – ûnder de kommiesen yn Limburg en Brabân, ûnder de marechaussees yn Seelân, de skoalmasters yn Amsterdam, de bûterdirekteuren op ’e Veluwe, de treinkondukteurs yn Hollân, oeral sjogge je fan dy lju, dy’t troch har hiele wêzen ús sizze, dat hja ek fan d ’âlde stamme binne, en dy’t, al prate hja noch sok Heechhaarlemmerdyks, omtrint yn elk wurd hearre litte dat hja benoarden de Tsjonger berne binne, en dat de mûle har better stiet nei bûter, brea en griene tsiis as nei it suvere ûnferfalske Hollânsk. Hoe soe dat dochs sa komme, dat lju dy’t sa hingje oan it heitelân, it skynber sa maklik ferlitte? Dat sit him, leau ’k, yn ien fan de eigenskippen, dy’t de Friezen hiel sterk hawwe – hja wolle harsels wêze, hja wolle op eigen skonken rinne. Dat komt faak al út by lytse bern. Heit hoecht my net te helpen, ‘k kin it sels wol dwaan. Nee, mem kin wol thús bliuwe, ik sil it paad sels wol fine. – En dat bliuwt der yn, it hiele libben lang. Better de wolf yn ’t bosk as de hûn oan ’t ketting: netwier, dat is út ús hert sprutsen. En doe’t men yn it heitelân net folle oars wurde koe as in hûn oan it ketting, - en tweintich, tritich jier lyn, doe’t de grutte úttocht begûn is, doe’t it mei folle rjocht in earm Fryslân hiet, koene in hiele bulte net oars wurde, en dan waarden hja ek noch net ienris goed fuorre – doe binne hja fuorttein, by heit en mem fandinne, want boppe de leafde foar âldfaars erf giet de langstme om frij te wêzen en sels it libben te meitsjen, sterker as de leafde foar de bertegrûn is de haat tsjin ôfhinklikheid. – En sa ha it net de minsten west dy’t fuortteagen; sa fynt men by de Friezen om utens faak it rjochte Fryske aard trou bewarre...
… Nee, de natoer hat it ús net maklik makke. Wy hawwe der foar klauwe moatten om fan ús lân wat goeds te meitsjen. Dy lange, lange, swiere dyk fan Mûntsjesyl ôf oan de Kúnder ta, dêr sit wat in wurk yn. As ik him sjoch, dan fiel ik altyd dat ik dêr stean foar ieuwen en ieuwen fan trochsettende krêft. De âlden hawwe it oanpakt: wa sil hjir baas wêze, do wylde, wylde see, of wy, dy’t it lân bewenje; wy sizze: oan hjir ta en net fierder silsto dyn weagen stjoere. En hja groeven en dolden en kruiden en seine: sjesa, nou binne wy feilich. Mar de Novimber-stoarm raasde en de golven sprongen tsjin dat dykje oan: wei wie it – en doe hawwe hja de tosken op elkoar set en de fûsten oprôle: nee, do net, do grutte see, do silst ús net, wy, wy sille dy twinge. En de âlden binne stoarn, mar de neiteam hat it fuortset, en nou, ja nou omklammet de dyk it lân as in memme-earm har bern – en wy kinne der fredich en feilich libje en wy hoege net mear bang te wêzen, dat de “grutte fijân” de see op ús ôfstjoere sil om ús op te nimmen yn syn ryk.
Nee, de natoer hat it ús net maklik makke… Dêr yn it easten dêr wie de bare heide. – “Mar do silst my it libben jaan.” En ús âlden hawwe dy earme grûn twongen om frucht fuort te bringen – hja hakken en siedden en wjudden, en hja wûnen de slach; de grûn joech de striid op en hja koene dêr wenje en libje. As jimme de wâlden trochride, tink der dan ris oan, dat dêr team nei team mei in ûnferwinlike krêft arbeide, bodde hat, dat yn dy goudglânzjende roggefjilden in goed diel fan it Fryske wêzen besletten leit.
En dyselde krêft, dy’t hja joegen oan de stoflike wrâld, hawwe hja ek jûn oan de geastlike dingen; dy litte hja ek net los. Dêroan jouwe hja harsels ek mei har hiele wêzen.
Is it jimme wol ris opfallen dat alle bewegingen, as hja ûnder de Friezen komme, dalik fûleindich wurde?
Wêr hat de doleânsje ’t krêftichst west, wêr is der om fochten, wêr binne de doarpen om ’t gelove út elkoar skuord? Yn Fryslân ’t alderslimst. Wêr is it sosjalisme, doe’t it yn ús lân ferkundige waard, ’t djipst woartele. Under de Friezen. Yn oare lannen kaam it it earst yn ’e grutte stêden en earst njonkenlytsen op it plattelân. Hjir oarsom. Ek yn dit opsicht is Fryslân foargien. Ik praat der nou net oer oft wy ús dêroer ferheugje moatte of net. Jim witte wol hoe’t ik der oer tink. Wêr is de ûnthâldersbeweging it sterkst, it ferheftichst? Under de Friezen.
Jimme fiele wol, dit stiet mar net los neist elkoar, dit binne allegearre iepenbieringen fan ienselde wêzen, dit bloeit op út ús Fryske folksaard: as wy wat dogge, dan dogge wy dat net tusken twa pantsjes kofje yn, nee, dan giet dat troch ús hinne. Wy gean op ’e dingen yn en litte se net los foar dat se ús eigen wurden binne. As wy leauwe, dan hawwe wy dêr wat foar oer – as wy griffermeard binne, dan binne wy dat, net heal, mar troch en troch, - en binne wy modern-gelovich dan binne wy dat, en hawwe elke bân mei it âlde ferbrutsen, - binne wy sosjaal – nou dan wurdt dat sosjalisme in stik fan ús wêzen. Ik ha ris in plysjehûn oan ’t wurk sjoen. Doe’t dat beest de sabeare skuldige te pakken hie, liet er him net wer los, de man mocht him slaan, stekke, wit ik wat al. Nou, dêr hat in Fries wol wat fan. Wat hy ienkear mei syn geast bemachtige hat, dat hâldt er fêst, al komt de hiele wrâld ek om it him ôf te skuorren.
Hjirmei stiet wat oars yn ’t ferbân. Friezen geane leafst har eigen wei, hja litte har net gau troch in oar liede. Frijheid hat altyd ús rom west. Gjin frjemde hearskers oer ús folk – gjin frjemden dy’t oer my steane as geastlike hearskers. Dit is ien fan ’e moaiste eigenskippen dy’t ús lânslju hawwe, mar – de wierheid easket, dat ik dêrby sis dat folle Friezen hawwe wat de Frânsken neame: les défauts de ses qualités.
Der wie ris in fergearringe fan ’e tsjerkerie. Domeny die in foarstel dêr’t hy in bulte goeds fan hope. Ien fan de âlderlingen hie it yn ’t earst net goed fette en sei: domeny, ik bin der tsjin. Domeny frege wêrom. En de âlderling lei it him út. O, sei domeny, dan hawwe jo my net goed begrepen, dat is de bedoeling net. It is hiel oars, sjoch, sa en sa. Begripe jo it no? Jawol. En nou binne jo der fêst wol foar. Nee, sei de man. Wêrom net? Ik ha ienkear sein, dat ik der tsjin wie en nou bliuw ik der tsjin. Domeny wurde nidich en sei, dat hy in beroerde stiifkop wie. Júst, sei de man, ik bin nou ienkear in stiifkop, dat wie myn heit ek en dêrom bliuw ik der tsjin.
Netwier – ik hoech der net folle mear oer te praten – dit witte wy allegear wol, dat folle Friezen soms mislike stiifkoppen binne – en tsjin better witten yn fêsthâlde oan in ienkear opfette miening – om’t hja dat no ienkear miend hawwe. –
Jinsels net liede litte – eigen paden gean. Wa soe ’t net moai fine. Mar, mar – dat oare gebrek fan dizze deugd is oanfollen fan ús eigen – nammentlik sa’n ferheftich sin om altyd tsjin te sprekken, altyd yn ’e oppesysje te wêzen. Der binne fan dy lju dy’t altyd dwers ferkeard wolle. Sille wy ris in eintsje kuierje, seit Jan. Nee, seit Pieter, wat is no oan kuierjen, ik wol leaver fytse. Goed, sille wy nei Snits? Nee, ik wol de Ljouwerter kant út. – In wike letter tinkt Jan: nou, kuierje fynt er neat oan, ik sil ’t him net wer freegje. Sille wy ris fytse, Pieter? Nee, seit Pieter, wat is nou oan fytsen, ik wol kuierje. – Jimme sille sokke aardige lju ek wol kenne tink ik – mooglik binne ’t wol efter-efter-neven fan jimme.
Wy hawwe yn ús taal in wurd, dat nei myn witten gjin inkelde oare taal hat. Dit wiist op in minder moaie eigenskip fan in hiele bulte Friezen, om foar tolven by foarkar te grauwen en te snauwen. Nee, hiel moai is ’t net – mar is ’t net sa? Ja, jimme hawwe wol in omke dy’t ek oan dy kwaal lijt, netwier? Neier yn ’e famylje sil ik it mar net sykje.
Mar Friezen kinne net allinne tsjinakselje, net allinne grauwe en snauwe, wy kinne ek laitsje. Net faak – ei jonge nee, lang net alle dagen, dêr is ús aard net nei – mar as wy it dogge, dan dogge wy it ek goed, folop, sa dat de keamer der fol fan is. – Mar witte jimme wat Friezen graach dogge? – Sa fyntsjes glimkje, om in snedige set, in geastich wurd. – Want in Fries hat in sterke sin foar humor. Dy is dêr wêr’t de laits en de trien neist elkoar lizze, wêr’t de earnst troch de koartswyl spilet. Gysbert Japicx hie dat sterk, en Joast Halbertsma en Dokterom, om mar gjin libbenen te neamen. En dêr hawwe wy skik yn, sa yn in herntsje sitte en de minsken oansjen mei fan dy glimljochtjes yn ’e eagen, net folle te sizzen en sa mar stil ynwindich te glimkjen, netwier?
Dat is ek al in utering fan itselde dêr’t ik niis op wiisde: wy libje graach nei binnen ta, om it sa te sizzen. Dêrfandinne komt it leau ik ek, dat de Fries yn ’t algemien godstsjinstich is. Wy prate der net graach oer. Ja, de Heare Heare roppers binne der by ús ek wol – wêr binne hja net, - mar wy fiele dat sa’n minske alhiel bûten ús aard slacht. Dat heart sa net, dat binne dingen dy’t men foar jin sels heget en pleget, mar dêr’t men no ienkear net oer praat. Mar in Fries hat de djippe fieling, dat, al is hy noch sa’n tûke boer, it yn it libben om noch wat oars giet as om kij en ierdappels, en dat syn libben sinkt, as hy him net fêsthâldt oan dat wat der troch de ivichheid oan hege tinzen en suvere fielings yn syn herte lein is. Friezen hawwe in natuerlike sin foar it hillige, it hillige yn ’e natoer en yn it minske-herte – en dêrfandinne komt noch wat oars, dat ik hjir wol sizze doar, en ik bin der bliid om en ik gean der grutsk op, dat ik it nei wierheid sizze kin. Ik mien dit: wy hawwe yn ús boeken, yn ús sangen ûntelbere kearen de leafde besongen, de leafde tusken feint en faam en wy meie graach oer frijen en boaskjen prate, mar – smoarge lietsjes bestean der yn ús taal net.
Sa, mien ik, binne nou de Friezen. Is dat alles? Nee, lang net. Der is noch folle mear fan te sizzen. Mar, sa’t ik niis al sei, it wie myn doel net om alles te jaan. Ik woe ek wat oerlitte oan jim sels.
Mar dit alles heart ta it Fryske aard, it Fryske wêzen. Sa binne wy en – dat soe ik jimme jûn sizze wolle – sa moatte wy bliuwe.
Us tiid leit it der op ta om it ûnderskied tusken de minsken út te feien. Us tiid is yn folle opsichten as dy âlde reus, Prokrustes, dy’t de minsken op ’e wei besprong, hja meinaam en yn in bêd dellei. Wiene hja te koart dan rekte hy se út, en wiene hja te lang, dan koarte hy se yn. It ein wie altyd de dea. Sa wol ús tiid ek fermoardzje it eigene, it bysûndere dat elk folk hat, om alles ien-kleurich te meitsjen. Dat moat net, want de grize ien-toanichheid is net moai, mar moai en goed is it bûnte, it kleurige; moai en goed is net it deade, yn in fabryk klearmakke, mar it libbene, dat út him sels groeid is en troch syn uterlik in eigen wêzen iepen leit.
Wy binne Friezen om utens. Wy libje tusken oare minsken yn. En nou moatte wy, wêr’t wy ek binne, soargje dat wy bewarje de âlde Fryske aard. Wy, wy litte ús taal net farre – nee, mar mear as de taal is de siel, is it hert, dat yn dy klanken utering jout oan syn fielen en tinzen.
En dat Fryske hert, dêr giet it om, dat moatte wy behâlde.
*
Geen opmerkingen:
Een reactie posten