donderdag 29 november 2018

Waling Dykstra - 'Krekt op 'e tiid' (1880)

Jan wie in flinke boeresoan, 
   Mar woe yn ’t stik fan frijen 
Wol graach in bytsje deftich oan. 
   Net mâle bang en mijen, 
Sa krige er wrychtich yn ’e stêd 
Mei ’n boargerdochter knap en glêd 
De fêste frijerije klear. 
Doe stapte er as in banjerhear. 

Hy hie yn Ljouwert gâns ferkeard 
   En op ’e Frânske skoalle; 
Sa hie er stedsmenearen leard 
   En wie gjin boerekoalle; 
Hy klaaide ’m ek net as in boer. 
Amice, sivoeplê, bonsjoer 
En mear sok grienmank brûkte hy, 
Mei ’t Ljouwter Hollâns-Frysk derby. 

Wie ’t fanke heel beskaafd en fyn 
   Yn praten en menearen, 
Hja hie der gjin wjeraksel yn 
   Mei Jan har t’ angasjeeren, 
Want Jan syn âlde hie de romt
Fan moppen – guod dat noait miskomt. 
Hy wûn noch stadichoan wat oer, 
Al libbe er deftich foar in boer. 

’t Wie op in snein, de hele stêd 
   Pronke yn ’t moaiwaar by ’t simmer. 
De beammen stiene tsjok yn ’t blêd 
   En dêr krioelde ’t jimmer 
Fan fûgelguod, dat fleurich wie 
En likefolle wille hie 
As ’t stedsfolk, dat yn sneinse klean 
By klibers kaam nei bûten gean. 

’t Wie swart fan folk op ’t Núnderpaad, 
   Sa ek op ’t Spanjersdykje. 
Op ’t Bolwurk hie men ’t moai yn ’t skaad, 
   Dêr woe men graach om sykje. 
De Prinsetún siet amper fol; 
Nei ’t tsjerkhôf gyngen ek guon wol; 
Op Bontekoe of Huzum ta: 
Elk woe de bûtenloft mar ha. 

Jawis! as men op ’e Húz’mer lean 
   Of efter de Hoven kamen, 
Dêr koe men op ’e hollen gean. 
   Geringen en foarnamen, 
Fan alles seach men troch elkoar 
Dêr wrimeljen, en elk foar oar 
Hie wille; Ljouwert rûn heal leech, 
Gjinien bleau yn syn strjitte of steech. 

Ek Jan gyng nei syn fanke ta. 
   In kuierke te meitsjen, 
Dêr soe se, tocht er, sin oan ha. 
   Hy miende ’t moai te reitsjen, 
Hja siet te wachtsjen yn ’e klean. 
Hy sei, by ’t ta de doar útgean: 
,,Wat kant út nou mar alderearst? 
Wat loopke haget Mine meast?” 

,,Wat ben je laait!” wie ’t earste wurdt 
   Dat Jan te hearren krige. Hy sei: 
,,Ik rûn oars wakker hurd, 
    Ja, haast’ge ha ’k my tige. 
Nou Mine, sis, wêrhinne nou?” 
,,My eender; dat laait ik an jou.” 
,,Dan op nei Huzum mar”, sei Jan. 
,,Naar Huzum? Ghut! Wat is daar an?” 

De mûtse stie net al te bêst. 
   Hja hie mei moeke tige 
In poas oan ’t kiezzebiten west 
   En lang har sin net krige. 
Jan ergere dat net, hy sei: 
,,Nou woll’ we dan de Swartewei 
Utgean en ’t Kamstra’s-paad wer om 
Nei ’t Fliet?” It wie al wer: ,,Och kom!” 

,,Dan om ’t nij tsjerkhôf hinne op 
   Nei De Trije Dikketonnen 
En sa wer nei de Stienzer wei?” 
   ,,Och ghut! Daar skynt de sonne 
So hetsich op dat flakke land.
Of sien je graach dat ik ferbrand?
’t Is oek so’n erch ferfelend pad, 
Ik su geen minder wete as dat.” 

,,Of woll’ je leaver ’t rintsje ha 
   Lâns klear ferfrissend wetter? 
De trekwei út nei ’t Fierhús ta,
   Is dat nei jo sin better?” 
,,Skei út! Die trekeg loopt so min. 
Daar binne groate gatten in 
En stienen; ’k loop myn futen sear 
En ’k hê moarnfroech geen skunen mear.” 

,,Lit dan ús yn ’e Prinsetún 
   Wat ond’r ’e beammen rinne. 
En wurd’ je wurch, wy sykje dan 
   In nochlik plak, dêr kinne 
Wy sitten gean sa lang ’t ús lêst.” 
,,Die Prinsentún, dat mierenest 
Kan ’k drome, so faaik hê ’k et siën, 
Wel honderduzend maal misskien.”

,,Dan leaver nei de Marsumer dyk?
   ’t Is my allike folle 
Of om ’e grêft by ’t breafabryk? 
   Ik wol sa ’t jo mar wolle.” 
,,Och”, sei se, ,,’k weet niët wat ik wil.” 
,,Nou Mine, dan wit ik hoe ’t sil. 
Dit kuierjen wurdt neat mei ús, 
Ik bring dy wer by moeke thús.” 

Net folle praatsjes mear; hy brocht 
   Har wer by moeke binnen, 
En foar dat Moeke of Mine ’t tocht, 
   Wist Jan der út te rinnen, 
En wilens momp’le er: ,,Sinnich pyst! 
Rin nei de Frânsen! ik doch wiist 
As ’k dy by moeke bliuwe lit. 
’k Wit nou wat duveltsje yn dy sit.” 

Jan wie net helendal poergek. 
   Hy mocht in fanke fine,
Sa fynbeskave net, mar ek 
   Sa sinnich net as Mine; 
Dêr is er f’line jier mei troud. 
As Mine nou har dwersens rout, 
Het moeke grif in swiere striid. 
Jan murkbiet krekt har op ’e tiid.


Ut en thús (1880) 147-151.

woensdag 21 november 2018

DE WALING DYKSTRA LEZING

frij oer te nimmen 

WAT NO, FRYSKE KULTUER? 

Dat, sa leit it lân der sa likernôch hinne:
- striemin of non-eksistint Frysk ûnderwiis;
- gjin universitêre stúdzje Frysk;
- gjin Frysktalich wykblêd;
- gjin Fryske literatuer dy’t noch wat foarstelt;
- gjin lêzers foar Fryske boeken;
- gjin kennis fan Frysk ferline;
- gjin debat oer in Fryske takomst;
- gjin belang by Fryske kultuer. 

Rot op nei dyn eigen lân. 

O ja. Ferjitten. Der moatte ministearjes komme. En autonomy. En ‘makkers’ dy’t wat meitsje. En projektsubsydzjes mei effekt. En de minsken moatte dochs foaral Frysk prate mei har bern. (Dat moasten se om 1900 hinne ek al.) 

Nei it rampjier 2018 – it rampsillich jier fan miste kânsen, noch mear kommersy, noch mear populisme, noch mear lykskeakeling – komt it krúspunt. Rjuchtút leit ûnlân. Rjochtsôf wachtsje de pompeblêdklompen. Linksôf, dat is in oar ferhaal, miskien. 

Yn maart binne der ferkiezingen. In minimumprogramma: 
– foar in grut oantal oerheidsbanen wurde Fryske funksje-easken ynfierd; 
– it Frysk ûnderwiis is folle earder as krekt yn 2030 ynoarder; 
– de provinsje set swier yn op in folweardige stúdzje Frysk yn Grins; 
– Fryske media stappe mei-inoar yn in Frysk wykblêd (papier/ynternet); 
– der komt in algemien Frysk ynboargeringskursusprogramma mei dúdlike foardielen foar dy’t der oan meidocht en slagget. 

Al it oare is praat om ’e nocht foar eigen foardiel.


zondag 28 oktober 2018

Bedreigd Stadsfries niet gediend met taalstatus

IJveraars voor het Stadsfries willen disclipine in de taalvarianten en subsidiëring door de overheid. De ‘Dach fan ut Stadsfries’ gokt op het verkeerde paard: de redding ligt juist in de anarchie van de straat.

Abe de Vries

Op 3 november wordt in de Franeker Martinikerk een ‘Dach fan ut Stadsfries’ gehouden. Die dag moet volgens de initiatiefnemers leiden tot meer aandacht van de gemeentelijke en provinciale overheid voor deze bijzondere Fries-Nederlandse mengtaal. Varianten worden onder meer in Dokkum, Leeuwarden, Harlingen, Franeker en Sneek in stadseigen geluiden gesproken, ongeveer door een derde van de inwoners. Maar net zoals het Fries raakt ook het Stadsfries minder in tel. Niet meer dan logisch dat er eens iemand roept: ‘Doe iets!’ 

Drijvende kracht achter de Stadsfriese dag is Taalburo Popkema van vertaler Anne Popkema, wiens uitgeverij ook tekende voor een pas verschenen vertaling van de volksverhalen van de gebroeders Grimm in het Stadsfries. Men wil onder meer met ambtenaren van provincie en gemeenten om de tafel, om ze voor te lichten over het Stadsfries en om van gedachten te wisselen over taalbeleid, projecten en subsidies. 

De eerste wens is dat er een uniforme spelling wordt ontworpen voor de diverse varianten van het Stadsfries. Spellingsregels op dit terrein bestaan namelijk niet. Vraag je drie kenners van het Leewarders-Leewaddes-Liwwadders hoe ze hun taal schrijven, krijg je drie verschillende antwoorden. Daarnaast wordt de provincie uitgenodigd om de subsidieregelingen voor ondersteuning van de Friese taal open te stellen voor initiatieven op het gebied van het Stadsfries, bijvoorbeeld voor de subsidiëring van boekpublicaties. 

Zoals bekend is dr. Frankenstein de man die weefsel dat niet leeft, toch tot leven wil brengen. Een voor de hand liggende opmerking luidt dat het Stadsfries geen schriftelijke traditie kent, nooit in schriftelijk gebruik is geraakt en ook nu niet als geschreven taal in gebruik is. Het is louter een spreektaal. In Fryslân zijn het Bildts en het Stellingwerfs ook kleinere talen, maar die bogen wel – nog steeds – op het geschreven woord. Waarom moet de Friese overheid steunen wat niet bestaat? 

Men kan tegenwerpen dat het juist hoog tijd wordt om te bevorderen dat het Stadsfries meer wordt geschreven. Bijvoorbeeld op sociale media. Het gaat dan niet over het bieden van goede zorg aan een bestaande, levende sociale praktijk. Men vraagt van de overheid nogal wat: om op basis van hearsay – ‘jongeren’ zouden sturing nodig hebben van hun dialectisch taalgebruik op Instagram en WhatsApp – een nieuwe schriftpraktijk te creëren. Die kan verder nergens in wortelen en wacht daarom waarschijnlijk slechts een kort, pijnlijk, ambtelijk en kunstmatig bestaan. 

Effectieve bevordering van het Stadsfries richt zich vooral op promotie van de spreektaal. Niet alleen op het vastleggen en het op geluidsdragers uitdragen ervan, maar op maatregelen en middelen die ertoe leiden dat de taal meer wordt gesproken. En gezongen: popmuziek is een verleidelijke taalverspreider. Het Stadsfries is de taal van de club, de kroeg en het sportveld. De anarchie van de straat, daar moet je zijn. En men is zich bewust van de verschillen, het Harlingers is anders dan het Franekers. Daaraan ontlenen mensen een deel van hun zelfgevoel. Uniforme spellingsregels en bijbehorende uniforme grammatica helpen daarbij juist niet. Jongeren met name staan niet bekend als grote liefhebbers. 

Het ‘cultureler’ willen maken van een taal kan zeker een belangrijk bestuursdoel zijn. Je komt behalve bij popconcerten al gauw terecht bij lezingen, burgemeesterstoespraken, poetry slams, films, prijzen, voordrachten en cursussen. Gemeentebesturen en groepen burgers hebben daarin een rol. Maar het is nu eenmaal zo dat diezelfde activiteiten ook in het Engels, Nederlands of Fries kunnen. De publieke concurrentie van talen wordt vergroot, wat voor het Fries een probleem kan worden. Wat in dat kader de ‘Dach fan ut Stadsfries’ ook niet helpt, is het openlijk willen meeliften op de bestaande subsidieregeling voor het Fries. Die regeling heeft andere prioriteiten.


Friesch Dagblad (26 oktober 2018)

zondag 21 oktober 2018

Anonym, 'De Leeuwarder Kermis' (1877)

Buurman tegen Buurvrouw 

Buvrouw, hoe zit jou zoo tuus, 
Nou, dat liekt me oek niet pluus, 
Is jou man al anne gang, 
En, bin jou voor ’t zwieren bang. 
Hê je gien geld, ligt jou hantsje, 
Maak een pantsje, 
Want de oue lommetsman is dood 
En nou binne de renten oek niet zoo groot. 
Ja buvrouw, ik kan je op mien wood vertelle, 
Mien wief, die had een paar goudene bellen, 
We wisten niet wat we zuden, 
De kermis musten we doch inlude.
Ik zei: Klaske, zien niet zoo bekommerd, 
Breng dou dien bellen maar na de lommet; 
Kiek maar niet zoo duvelse raar, 
Kermis komt maar ienkeer in ’t jaar. 
Nou, doe ging it sloof al hene. 
Toe, zei ik, of ik maak dy beenen, 
Doe kwam weerom mien zoet lief wiefke 
Met it geld en… it lommetsbriefke. 
Ze riep: wat bin ik in mien schik! 
Stil, zei ik, de baas bin ik! 
Want ik staan als man te boek, 
Haal dou maar brandewien en koek, 
Ik wil van daag niks as zupe en rooke; 
Dou hoest oek niet te kooken, 
Daar staan nog wat eerpels in een pantsje, 
En wat koffie in een kantsje, 
Warm dou die boel maar op, 
Toe mien wiefke, toe mien pop! 
Ei, wat sanikst lang bij ’t vuur, 
Daar slaat de klok al drie uur! 
En wat leist daar lang te plassen, 
Laat maar staan, dat schuttelwassen, 
Sluut de boel en laat ons gaan, 
Laat de boel tot morgen staan. 
Hendrik Schroor en buvrouw Wietske 
Binne al uut met kleine Sietske. 
Nou, doe wij de Weet deur gongen 
Waar ’t net als alle minsen songen, 
d’ Iene riep: Een stooter de heele! 
Nou, dat kon me zoo veul niet scheele. 
En kleine Jaap met prumen en viegen,
’t Is te mooi om te verzwiegen, 
Hij dicht op feinten en op meiden 
En hij riemt op Turken en op Heiden, 
En meer van die snakerij, 
Buvrouw! ’t is een schilderij! 
Nou, doe kwammen we in ’t Rutersketier, 
Daar waar ’t rechte plezier. 
Kastelein, een dubbelmaatsje, 
Mien lieve buvrouw ’t is lang gien praatsje, 
Met wat suker in ’t glaske, 
Want met bitter lus ik niet, zei Klaske. 
Doe na ’t Blou Pootsje, 
En daar vonnen we ’t regte sootsje, 
Lange Jetse en kroeme Anne, 
Nou, jou zuden die meiden oek niet kanne! 
En die boeren, wat een gemaal, 
’t Waar om gek te wudden op ’t zaal, 
Pink an pink, han an hantsje, 
Schotse trije wolle we dansje, 
Dat zal jimme, riep de speulman hur toe, 
Een schotse trije die geef ik nog toe! 
Nou, doe gingen ze an ’t vrijen, 
Men zude er de griep van krije, 
Met de tonge uut de bek, 
Ik docht, wat duvel, bin jimme nou gek? 
Maar, ik zat maar raar in de boonen, 
Er waar gien plaats meer over in de vier kroonen, 
Mien wief, die wu in ’t schapehok, 
Ik zei, met gien stok, 
Liever de broek van mien gat verteere, 
Ik wil me voor gien mins sjeneere; 
Dan drinke we wat minder drank 
En gaan op de achtstuvese bank. 
Nou, doe knoopte mien wief wat koek 
In haar slingerdoek, 
En ik, een fles jenever en een pruum tabak 
In mien binnenzak. 
Nou, daar satten we, hoog en droog 
En, met ien, daar ging ’t gedien omhoog. 
Watte vorsten, groote heeren, 
Plumen, hoeden, mutsen, veeren, 
Ik dochte, nou, bin jimme sukke groote venten, 
En speul jimme dan nog om kermiscenten? 
Maar, bij ’t uitgaan hêk mien wief verloren; 
Nou zei ’k, met zoeken kan ’k dij doch niet weerom viene, 
Dou kanst dien kost oek sels wel verdiene, 
Ik kan niet zegge dat het mij spiet, 
Want met eere bin ’k dy nou kwiet. 

Buurvrouw tegen Buurman. 
Een dag later. 

Ja buurman, ’t is een kruus, 
Ze brochten mien man in een kroodwagen tuus, 
Hij leit de heele dag, en spreekt geen wood, 
Ik loof waarachtig hij is dood. 

Buurman tegen Buurvrouw. 

Ja buvrouw, as jou man en mien wief na de wealig waren, 
Dan hadden wij de spullen klaar; 
Maar och, mien lieve buvrouwlief, 
Hou jou je man, ik hou mien wief. 

De Dronken Kermisganger, 
die het laatste deel van het gesprek gehoord heeft, 
met een vreeslijke stem: 

Ik bin niet dood, ik bin oek gien geest, 
Maar Trien, dou bist een duvels beest!! 


Friesch Volksblad 2-56 (22 july 1877) 3-4.

donderdag 4 oktober 2018

Jentsje Sytema - 'Oan de bazen fan ’t Frysk Folksblêd' (1878)

Heech earde hearen Redakteurs, 
   Nou stiet it ienkear sa: 
Ik bin – mei koarte wurden sein – 
   Alheel oan jimme ta. 
Want glêdwei bin ’k myn rie te’n ein 
   Mei dit sawol as dat; 
Wêr ’k mar myn eagen hinne draai, 
   Hast oeral hapert wat. 

Ik frege hjir al mannichien 
   Om help en goede rie, 
Mar och! in lûk oan ’t skouderblêd 
   Wie alles wat men die. 
En o! der is safolle hjir 
   Dat tsjin myn krop my stiet, 
Sa folle, dêr’t ik langer mar 
   Gjin wei en wize op wit. 

En dêrom kom ik einlings nou 
   Om rie by jimme twa. 
My tinkt mar, dêr’t net de iene ’t het, 
   Dêr sil licht de oare ’t ha. 
En wit hoefolle sjucht men hjir, 
   Dat folle better koe. 
As elk, dy’t dêroan meidwaan kin, 
   ’t Mar goed besykje woe. 

Sa is nou al yn ’t fyfde jier 
   De preekstoel hjir fakant. 
En wêr’t men ’n oare nije doomny krijt, 
   Hjir skynt it dat it spant.
Foarhinne lei dat altyd meast 
   Oan ’t lytse traktemint. 
Doe kloppen se oan by elkenien, 
   En dêrtroch kaam der splint. 
Hja hawwe nou in aaike yn ’t nêst; 
   Mar dêr moat noch ien by.
Der is in twadde stroffelblok: 
   Us âlde pastorij! 

Dy kin oan de easken fen de tiid 
   Hast langer net foldwaan. 
Hja wolle in goede doomny leafst
   In goede wente jaan. 
Dat ’s billik, dêr ha ’k neat op tsjin; 
   Ik bin der sels wol foar. 
Mar ’k freegje, moat men altyd dan 
  Mar longerje op in oar? 

De ringbroers preekje snein op snein 
   Dat ’t troch de tsjerke klinkt; 
Mar och, it oantal is sa lyts 
   Dat mear om tsjerkgean tinkt. 
De measten bliuwe stil by hûs
   En bringe sa de snein, 
Omdat it dochs in ‘rêstdei’ hjit, 
   Ferfelend faak te’n ein. 

Foar lege banken omtrint moat 
   Soms doomny op ’e stoel, 
As wie syn wurk omdôch sa mar. – 
   Och man! It is sa’n boel. 
It het der siker folle fan, 
   Sjucht men sa’n sitten leech, 
Dat mannekost hjir opdist wurdt 
   Foar follen noch te dreech. 

Nou wurde d’ earmen skrok bedeeld. 
   Der wurdt net kollekteard. 
Nou freegje ’k mar oan elk dy ’t wit: 
   Hoe wurdt dat oarsom keard? 

De saken fan de tsjerkfâdij, 
   Dy binn’ hjir ek net plús. 
Der is in knekkel yn it tou, 
   En ’t keal dat sit foar ’t krús. 
It spul is lang net suver mear, 
   Sa ’t allegearre heart. 
It boek is goed, de sifers ek, 
   Mar ’t jild! dat stiet ferkeard. 

Wa het de skuld? de man? it wiif? 
   Och, freegje dêr net nei. 
De man, it wiif, de pong, it jild, 
   ’t Is allegearre wei. 
Mar prate – nee, dat mei men net, 
   Elk mompelt: ,,Sjuch en swij!”
’k Woe wolris witte, hearen, hoe ’k 
   Mei sjen it better krij. 

Wy hawwe hjir in pastorij, 
   In blok fan hout en stien, 
Dat leit derhinne ’t ien mei ’t oar, 
   As hearde ’t oan gjinien. 
Heibeijich hjir, heibeijich dêr, 
   Unsjuch oan eltse kant. 
It mocht bekend stean, hie de Rus 
   De Turk derút ferband. 
Gjin skepsel sjucht der mear nei om 
   As ’t mosk- en protterbret. 
Ik woe ris freegje, hearen, hoe 
   Wurdt dat spul it skiklikst ret? 

Dan ha wy hjir in skoalgebou,
   Koartlyn wer goed fernijd, 
Mei trije masters, dêr’t de jeugd 
   It ûnderwiis fan krijt. 
’t Is goed en wol, it ien mei ’t oar, 
   Foar trijehûndert bern. 
Mar och! – men sil de helt fan ’t jier 
   Dêr pas de helt fan sjen. 

Folle âlden stelle yn ’t skoallegean 
   Gjin grut belang, sa sear, 
Of fine langer ’t ûnderwiis 
   Net suver kristlik mear. 
Mar oer wat boech men ’t draaie mei, 
   ’t Is foar dy bern mar min. 
’k Woe ek wol witte, hoe’t dat ’t bêst 
   Ferbett’re wurde kin. 

Ek ha we in wurkferskaffing hjir, 
   Dy’t noch in namme het, 
Mar ’n namme – jimme fetsje my! – 
   Is sels it ding noch net. 
De namme ‘wurkferskafferij’, 
   Dy bliuwt hjir wol bestean, 
Mar ’t arbeidsfolk moat winterdei 
   Om wurk oan ’t swalkjen gean. 

Wol binn’ de stjoerlju noch oan board, 
   Mar ’t skipke dat leit fêst 
Sa jimmerwei derhinne mei 
   De seilen foar de mêst. 
En toarnt men soms ris oan dat spul, 
   Dan sjugge se nei elkoar 
En sizze neat. Ik freegje nou: 
   Wat middel is dêr foar?

Hjir rinne winters earme bern 
   Te skoaien by de wei. 
En immen, dy’t hjir earmfâd hjit, 
   Bemuoit him dêr net mei. 
Sa wurdt it yn har earste brij 
   Dy bern al t’ iten jûn: 
Mei mear gemak as wurklean wurdt 
   Faak biddelbrea berûn. 
Hja leare: ,,Ha we ’n mier oan ’t wurk, 
   Dan woll’ de lju wol jaan”. – 
Dat is ferkeard. Ik freegje wer: 
   Wat is dêr oan te dwaan? 

Dan treft men hjir ek mannen oan, 
   Dy klinke oars as in klok, 
Mar ’t spitichst is, hja meie mar 
   Wat al te graach in slok. 
En as se dan soms mei elkoar
   In bok oan ’t touke ha, 
Dan krijt de ien faak fan de oar 
   Omreitsen knoffels ta. 

En wurdt dan lang om let de reis 
   Nei hûs ta ûndernaam, 
Dan ha se rúzje noch mei ’t wiif 
   Of gekheid mei de faam. 
Dan ha jo Hollân wer yn lêst 
   En ’t giet der skou om wei. 
Nou, sis ris hearen, hoe moat dat? 
   As ’k jimme freegje mei. 

Dan ha wy mannich frouminsk hjir 
   Dat by de pinken hjit, 
Omdat se mar ’t pantoffelrjucht 
   As grûnwet jilde lit. 
Hja hâlde by har rok en skoart 
   Der ek in broek op nei. 
Nou, hearen, ’k freegje jimme wer 
   Oft dat fan rjuchtens mei. 

Dan ha wy hjir wer jongelju, 
   Dy boaskje sa mar gau; 
Mar binn’ de wiggewiken út, 
   Dan ha se ’t nijs der ou. 
Dan sitte se elkoar soms yn ’t hier, 
   Of gean wer elk syn paad. 
Dat is net bêst. Mar is der foar 
   Dy kwaal ek help en baat? 

Der strúnt in hopen jongfolk soms 
   Sa sneintejûns troch ’t gea, 
Dat fiert dan faak fan alles út 
   En meastal kattekwea. 
Fjildwachters witte en sjugge ’t wol, 
   Mar litte ’t stil begean. 
Wat tinkt jim, hearen, is dat goed? 
   Mei dat samar bestean? 

Wy ha hjir ek wol bankrottiers, 
   Dat oart der maatskippij; 
Hja laitsje om wêr’t in oar om sucht 
   En slaan har swee opnij. 
En dan noch biddelt jin sok folk 
   Om ’n earber komplimint.
Ik wit net – dêrom freegje ’k wer, 
   Hoe ’t hjir mei moat omtrint. 

Jo treffe hjir ek minsken oan, 
   Dy wize in oar de wei. 
Hja witte, soe men swarre soms, 
   It op in hierbreed nei. 
En faken gean se sels in paad
   Dat oaren wurdt ûntret. 
Hja prate in oar de fûken skou 
   En rinne sels yn ’t net. 
’k Ha soarch, dat de iene de oare sa 
   Alheel yn ’t ûnleech liedt. 
Dy kwaal komt folle foar, mar is 
   Der foar dy kwaal ek ried? 

En noch by al dat lêst en skeel 
   Oan dizze pleats ferbûn, 
Wurdt op ’e keap ta daagliks lêst 
   Lâns oare wegen fûn. 
Men fynt yn ús gemeente net 
   In gea of ’t het in wei, 
Dy is mei kloppe balstiengrús 
   Of klinkerstien belein. 
Wy ride hjir troch ’t molle sân 
   Of lâns in heidespoar, 
Wêrop’t men jin by ljochtskyndei 
   Mar just betrouwe doar. 

En gnoarje wy ris oer dat spul, 
   Dan eamelt mar de Ried 
Dat altyd de gemeentekas 
   Te min mei middels stiet. 
Sa komme wy as ’t tredde laam 
   Hjir jimmer efternei; 
Mei ’t jildopbringen net just. 
   Mar hoe moat men dêr nou mei?

En hingje wy mei soks wat fan 
   In oar’ gemeente ou, 
Dan kinn’ we rekwestearje en dwaan
   En sette ’t wurk op ’t tou; 
Mar ’t helpt jin allegear gjin byt.
   ’t Is skreppen om ’e nocht; 
’t Is stientsjesmiten yn ’e wyn 
   En skermjen yn ’e locht. 

Sa lizze in hopen saken hjir 
   Skean, bryk en raar ferdraaid. 
In doalhôf is ’t – sa het men ’t spul 
   Hjir trochelkoar ramaaid 
Hoe it noch yn ’t ein ris komme sil, 
   Ik wit gjin bean derfan. 
Mar ’k achtsje ’t hege tiid om nei 
   Helpmiddels om te sjen. 

Ik kin wol jimmer rinne en dwaan 
   Nei Jan en Pier en Klaas, 
Mar dat jout net in byt. Ik sei, 
   ’k Moat nei in krantebaas. 
Dan komt sa’n ding de wrâld ris yn; 
   Dan komt der goede ried, 
Dan komt der hope op betterskip, 
   Hoe earsling oft ’t ek stiet. 
En dêrom, hearen redakteurs, 
   Mocht dit ris goed beslaan, 
Dan wol ik jimme dêr tenei 
   In plûmke wol foar jaan.

Mar nee, dat doch ik leaver net; 
   Ik hâld fan gjin gestreak. 
Mar ’k hoopje dochs dat ’k efternei, 
   Al is ’t dan ek nei jier en dei, 
Mei ’t folste rjucht ris skriuwe mei: 
   ’t Is all’gear yn ’e heak!

Fryslâns Efterhoek Boer Pibe 


Friesch Volksblad 2-102 (9 juny 1878)

maandag 1 oktober 2018

Utgjalp fan in âld roek, oer ’t útroegjen fan it slot en bosk Tjessens, te Holwert

   Ik bin in âlde roek; 
’k Wurd hâlden foar moai tûk, 
   In wolberekk’ne fûgel. 
No sit ik yn ’e need; 
   Ik ha sa’n eangstme en leed, 
As kwynde ’k oan in kûgel. 

   Want sjuch, ús bosk giet fuort, 
Ja, dat sil nou yn ’t koart 
   Alheel útroege wurde. 
Fansels, dan misse wy 
   Us taflecht, rom en frij, 
En dat kin ik net hurde. 

   Wy hiene hjir alear 
Ferskate beammen mear, 
   Te wenjen en te brûken. 
 Mar Aylva stoar, dy hear; 
   Doe klonk it ús yn ‘t ear: 
,,Oppakke, âlde roeken!” 

   Dêr hâldt it net mei op, 
Wy hearre wer de rop 
   Dat wy ferfarre kinne. 
Nou sis ik: dit is raar! 
   ’k Bin hjir fan faar ta faar. 
Wêr moat ’k nou foartoan hinne? 

   Fier fuort! Dat giet net oan; 
Wy hawwe ’t hjir sa skoan, 
   Wy fine ’t nearne better. 
Want siker! ús âld laach, 
   Dat wennet altyd graach 
By ’n echte roekefretter. 

   O, geane wy ris fuort, 
Dan rekket hjir yn ’t koart 
   It hele spul fan aaien. 
Wa sil op ’t nôt tasjen, 
   Dat dat ferwurde kin, 
Noch kâns het fan ferwaaien? 

   Wa sil de stûken telle 
En wa de einaaien stelle 
   Of pakke in hinnepykje? 
En sis my sûnder ligen, 
   Wa sil de hynstefigen 
Skeikundich ûndersykje? 

   En folle dingen mear, 
Dy’t wy hjir kear op kear 
   Sa heel behindich dogge. 
Ja, tsjen wy fier hjir ou, 
   ’t Sil wûnder wêze hoe gau 
Se ús graach werkommen sjugge. 

   Noch wat út myn gemoed: 
Wy tankje jo foar ’t goed, 
   O Jonker! dat je ús dien ha. 
Nou roppe wy mei nocht 
   (Gjinien, dy’t net meidocht): 
Lang libje Harinxma. 

W.                               J. 

Noat: De Holwerters wurde útskeld foar roekefretters. 

Ut: Friesch Volksblad 4-197 (11 april 1880)

vrijdag 28 september 2018

Ferlechjes foar it Fryske les-fersomjen, brûksum foar de Steaten fan Fryslân anno 2018

1. Mijn klomp was stukken, Meester. 
2. Mijn pet was weg, M. 
3. Ik ben gisterenavond in de sloot gevallen, M., en nu waren mijn kleeren nog niet droog. 
4. Moeder zei: 't Wou regenen, M. 
5. Ik moest vader koffie brengen, M. 
6. Ik moest om boodschap, M. 
7. Ons brood was op, M., en nu kon ik geen boterham mee naar school krijgen. 
8. Naar Bolswarder merke, M. 
9. Naar Sneeker merke, M. 
10. Naar Jouster merke, M. 
11. Naar 't boelgoed, M. 
12. Uit te eten, M. 
13. Moeder was uit koffiedrinken, en nu moest ik op de kinders passen, M. 
14. Wij zijn aan 't huishemelen, M. 
15. De hekken opendoen, M. 
16. Te eizoeken, M. 
17. Ik weet 't niet, M. 
18. Mijn klompen waren weg, M. 
19. Uit van huis, M. 
20. Moeder en die waren naar N. te eten, en toen mocht!!! ik vrij van school, M. 
21. Wij hebben bargeslachte, M.
22. Moeder was op kraamvisite en nu moest ik huiswaren, M. 
23. Bernefaem geweest, M. 
24. Aardappelschillen, M. 
25. Trouwkaartjes rondbrengen, M. 
26. Voor N.N. naar dokter, M. 
27. Naar den veearts, M. 
28. Naar Dokter om goed, M. 
29. Mijn neus bloedde zoo, M. 
30. Mijn vinger deed mij zoo zeer, M. 
31. Wij hebben ons verslapen, M.
32. Wij hebben pannekoek bakt, M. 
33. Oom was bij ons, M. 
34. Tante was bij ons, M. 
35. Ik moest mee om koeien af te leveren, M. 
36. Wij hebben biggen gekregen, M. 
37. Wij kregen ‘t hooi thuis, M. 
38. Wij moesten turven, M. 
39. Om koffieboonen, M. 
40. Mijn broek was stukken, M. 
41. Wij hebben een uitvanhuizer gehad, M. 
42. Wij hadden eters, M. 
43. Ik had mij misselijk rookt, M. 
44. Ik moest suup halen, M. 
45. Wij hebben de koeien opgezet, M.
46. Mee te hazejagen, M. 

Ik behoef er niets aan toe te voegen; ik zou slechts herhalen wat er reeds duizendmaal gezegd is. Aan U. M. de R.! mijn dank voor de opname. 

Heidenschap, 16 Maart 1878 
R. Zijlstra 

Friesch Volksblad 2-92 (31 maart 1878)

woensdag 26 september 2018

Twa teltsjes oer in 'oud Friesch gebruik'

Konstruksje fan kritysk Frysk folkseigen by Waling Dykstra (2)

Fan in boer te Haskerdiken – healwei it Fean en Akkrum – fertelde Waling Dykstra in kear oan syn bern dat dy ris mei in weide hea de grytman Vegelin van Claerbergen yn syn rydtúch temjitte kaam wie.1 Se koenen inoar net goed foarbykomme, de boer en de grytman, want de dyk wie te smel. Mar de boer woe net oan ’e kant en sei: 

Ik bin in boer fan Haskerdiken, 
Ik hoech foar nimmen te wiken. 
Ik ha in pleats mei tritich kij, 
Ik jou gjin byt om dy. 
Ik ha in plaat mei in stander, 
Lykas in ander 
En in dweil foar de doar 
Lykas in oar. 

It rym komt út it earste diel fan Uit Friesland’s volksleven van vroeger en later út 1895.2 Mei dy ‘plaat mei in stander’, skriuwt Dykstra dêr, wurdt tsjut op in izeren plaat ûnder de hurd, om de jiske yn op te fangen. Soks wie foar minder goed buorkjende boeren ‘een ongekende weelde’. De stander, of yn it Nederlânsk it ‘standijzer’, wie de plaat izer dy’t rjochtop achter de kachel set waard om de muorretegeltsjes tsjin de hjittens fan de hurd te beskermjen. 

In ferlykber ferhaal fertelt er earst, op deselde side. Dat giet oer in Menamer boer, dy’t er – oars as de Haskerdiker – by namme neamt, Arjen Osinga. Mei in rûge datearring derby, it soe him ‘zeventig of tachtig jaar geleden’ (dus om 1825 hinne) ôfspile hawwe. Lykas de Haskerdiker woe ek Osinga mei in berop op Frysk gewoanterjocht net wike foar bestjoer en adel. Dykstra skriuwt: ‘Volgens een oud Friesch gebruik behoefde een landman, die in den oogst met een beladen wagen een rijtuig ontmoette, niet uit het spoor te wijken, onverschillig voor wien ook.’3 De grytman fan Menameradiel moat lilk west hawwe, mar seach dochs syn flater yn en de boer en hy waarden freonen. 

No is oer Waling Dykstra syn grutte folkloaresamling gauris opmurken dat it ûntbrekken fan boarne-opjeften sa spitich is.4 In protte ferhalen wiene wol earder ferteld, ek troch himsels, en parallellen mei ferhalen dy’t yn it bûtenlân optekene binne treft men ek oan. Mar der is likegoed genôch te finen dat yn dy foarm fierder nearne te lêzen is, en dêr’t wy faak net fan witte wêr’t er it wei hie. Sokke stoarjes komme dan al gau te boek te stean as Fryske ‘folkseigen’ mûnlinge trochfertellingen.5 Hjir wol ik oan de hân fan boppesteande beide foarbylden sjen litte dat in kombinaasje fan literatuerûndersyk en ûndersyk fan befolkings-, notariaats- en kadastergegevens bytiden in oar ljocht smyt op tekstmateriaal dat yn ’e regel as sêge, mearke, folksferhaal of folksoerlevering presintearre wurdt. 

Dan wurdt bygelyks dúdlik dat Waling Dykstra it ferhaal oer de obstinatens fan de Menamer boer Arjen Osinga heechstwierskynlik heard hat fan – of skreaun hat foar – de ferneamde Marsumer boer en feefokker Kornelis Nannes Kuperus (1844-1917), ien fan syn boerefreonen, oer waans bedriuw en krewearjen yn Sljucht en Rjucht letter noch mannich artikel ferskynd is.6 

Kornelis Nannes syn âld-omke Klaas Nannes Kuperus (1784-1819) wenne yn Menaam en kocht yn 1815 it treddepart fan in pleats en lân en yn 1816 in stik boulân fan syn sweager, sa docht bliken. Dy sweager wie Arjen Hendriks Osinga (1790-?); Klaas Nannes wie troud mei in suster fan Arjen Hendriks.7 It opfallende is dat der nei 1819 neat mear fan dizze Arjen Hendriks Osinga fernommen wurdt. Hy is dus emigrearre út Fryslân wei, mar wêrhinne is yn gjin Frysk argyf bewarre bleaun. 

Ek rint yn it each dat dizze echte Arjen Osinga hielendal gjin boer wie. Yn 1811-1812 is er fan berop ‘klerk’,8 wierskynlik op it gritenijhûs yn Menaam. It treddepart pleats dat er yn 1815 ferkeapet is syn part yn syn heite pleats, dêr’t syn sweager Kuperus dan op buorkje sil mei syn suster. Arjen syn omke Jan Arjens Osinga (1753-1821) wie belêstingûntfanger yn Menameradiel en yn dy hoedanichheid in belangrike figuer foar de noch jonge grytman, baron G.Fr. thoe Schwarzenberg en Hohelandsberg (1791-1868; lid Provinsjale Steaten 1814-1861). Dat soe de ‘freonskip’ ferklearje kinne dy’t de boer en de grytman yn it teltsje fan Dykstra slute. 

Sa tsjinje har twa mooglikheden oan foar wat de anekdoate oanbelanget: of Dykstra hat in yn de famylje Kuperus bewarre teltsje op papier set, of hy hat Kornelis Nannes Kuperus fan tsjinst wêze wollen troch in teltsje op te tinken, dat in earder famyljelid in skriftlik neibestean jaan soe. Klaas Nannes Kuperus en syn frou Sytske Hendriks Osinga krigen in deaberne berntsje; yn de twadde kream kaam Sytske te ferstjerren, se wie 29 jier. 

Dykstra’s Uit Friesland’s volksleven is ek it âldste fynplak fan it rymke oer de nammeleaze boer fan Haskerdiken. Yn 1903 yn de rige ‘Eenvoudige memories uit eigen gewest’ yn it Nieuwsblad van Friesland waard it rymke wer opikkere troch Dykstra syn freon Japik Hepkema (1845-1919). Dy meldt no as ekstraatsje dat in ‘Heer Vegelin’ yn 1716 yn de krite fan Haskerdiken in brede dyk oanlizze litten hat troch syn besittingen, fan Boarn oant Nijebrêge (yn 1829 ‘vervangen door den rijksstraatweg’) en tsien jier letter noch ien, fan Akkrum nei de Jouwer.9 It soe dan gean om jonkhear Filip Frederik Vegelin van Claerbergen (1685-1738), dy’t yn 1717 troude en fan 1707 oant syn dea grytman fan Haskerlân wie. Dy grytman wenne fan 1715 ôf op Herema State op ’e Jouwer: 

In 1716 heeft hij de Nieuwe Haskerdijken aangelegd, in de plaats van den ouden weg, die een groot gedeelte van ’t jaar onbruikbaar was. Zelf maakte hij veel gebruik van dien weg, omdat hij als regeeringspersoon, dikwijls te Leeuwarden moest zijn (..) en hij zal het misschien ook geweest zijn, die met zijn rijtuig een beladen boerenwagen op en weg willende passeeren, van den boer te hooren kreeg (..)’ – 

en dan folget it rymke.10 Mar, heakket Hepkema ta: ‘Natuurlijk is het een “eigen” boer en geen Vegelins-boer geweest. Die hebben over hun oude landheeren geen klagen gehad en toonden integendeel groot respect voor de familie (..).’ 

By ús rym kin it dus om in boer gean dy’t yn ’e rispinge dwaande is. Mar de tekst sels fermeldt net wat dy boer út Haskerdiken dêr op ’e dyk die. Wol dat er ryk wie; sjoch de taljochting by kachelplaat en stander. It ferhaal lit wat sjen fan eigenerfd boereferset tsjin de hegerein, fan boere-selsbewustens en grutskens op autonomy en frijheid fan hanneljen. Tegearre mei de rjochtskonnotaasje – ‘ik hoech foar nimmen to wiken’ – ûntstean der sadwaande al gau assosjaasjes mei de yn Fryslân fanâlds breed besongen en beskriemde ‘Fryske frijheid’ út de lette midsieuwen. De erfgenamt derfan is de Fryske eigenerfde boer, is dan it politike boadskip. 

Besjocht men de tekst nochris goed, dan is der wol reden om oan te nimmen dat Dykstra sels de skriuwer derfan is: dat it dus net giet om de delslach fan in mûnling oerlevere stoarje út de achttjinde ieu, mar om as wierbarde histoarje ferklaaide fiksje. De earste oanwizing dêrfoar is it opfallende rym yn de lêste fjouwer rigels: 

Ik ha in plaat mei in stander, 
Lykas in ander 
En in dweil foar de doar 
Lykas in oar. 

De floeiende oergong fan it Stedfryske ‘ander’ nei it Fryske ‘oar’ wiist op de hân fan in literator en hat behalve in humoristysk ek in kritysk aspekt. Stedfrysk en Nederlânsk praten de hege boargerij en de adel, de boeren fansels net. Wy ha no itselde as jim, seit de boer yn feite tsjin de grytman. De twadde oanwizing lês ik yn dat ‘gjin byt’ – dat is in útdrukking dy’t yn in hiel soad gedichten fan Waling Dykstra ferwurke is en dy’t by him suver in stopwurd-funksje hat.11 Treds is der noch it wurd ‘dweil’. Yn de betsjutting fan skûtel-, hân- of flierdoek ken it Nederlânsk dat wurd sûnt de santjinde ieu, mar de earste fermelding dêrfan yn it Frysk stammet neffens it Wurdboek Fryske Taal út 1829. 

Hepkema hat dus besocht om de anekdoate oer de boer te Haskerdiken noch wat ‘histoarysker’ te meitsjen, troch te neamen dat grytman Vegelin van Claerbergen twa diken oanlizze litten hie. Op ien fan dy diken, of foargongers fan dy diken, soe it ferhaal him, ‘misschien’, wol ôfspile hawwe. Mar it is goed mooglik dat Hepkema sels de boarne fan Waling Dykstra west hat: dat er in ferhaal of anekdoate út syn eigen pake’ tiid trochfertelde. 

Om dat dúdlik te meitsjen is wat mear útlis noadich as yn it gefal fan de Menamer ‘boer’. Japik Hepkema’s pake en beppe fan heitekant hienen wenne te Diken (by Langwar); beppe kaam oarspronklik fan Broek (noardwestlik fan de Jouwer). Yn 1845 kocht pake Hepkema lân yn Broek fan jonkhear Pieter Benjamin Johan Vegelin van Claerbergen. By deselde ynskriuwerij bleau de Broekster boer Durk Sjoerds de Vries oan in pleats fan de jonkhear hingjen.12 Durk Sjoerds syn skoansoan wie Romke Kornelis Romkema út Haskerdiken, dy wie ek boer te Broek. In healbroerke fan dizze Romke, Wytze Kornelis Romkema, kaam yn 1829, seis jier jong, as weesbern te ferstjerren, ‘wonende te Dijken’, seit it befolkingsregister.

Beide wiene it bern fan de rike eigenerfde boer Kornelis Romkes Romkema (1769-1827) fan Haskerdiken. Kornelis Romkes en syn earste frou ferkochten yn 1806 in pleats mei lân te Haskerdiken (nû. 26) oan jonkhear Valerius Lodewijk Vegelin van Claerbergen (1774-1844), de (lettere) grytman en heit fan Pieter Benjamin Johan.14 Nei 1820 buorken Kornelis Romkes en syn twadde frou op stimnûmer 20 te ‘Zijdhuizen’ noardlik fan Haskerdiken. Dat wie in nijboude, grutte pleats dy’t deunby de ‘rijdweg’ fan it Fean nei Akkrum stie; by syn dea op 3 novimber 1827 brûkte Kornelis Romkes 26 bunder lân en molk er 22 kij.15 

Mar yn 1828 en 1829 waard dizze ûnferhurde dyk fan Ljouwert nei Oerisel belangryk ferbrede, ophege en ferhurde; mei dat doel waarden oan wjerskanten brede stroken lân fergroeven. De kadastrale kaart fan 183216 lit sjen dat krekt by Sydhuzen de noard-súd rinnende strjitwei de east-west rinnende perselen fan op syn minst twa eigenerfde boeren trochkrúste. Dalik súdlik en noardlik dêrfan wie it lân yn eigendom fan grytman Vegelin van Claerbergen en yn gebrûk by dy syn hierboeren. It 'ik hoech foar nimmen te wiken' kin goed hjir syn grûn hawwe.

Dan soe de anekdoate oer de Haskerdiker boer tsjutte op ekonomysk ferset fan eigenerfde boeren tsjin de lokale regelingen fan de oerheid, gritenij en provinsje wat de dykferbreding fan de 'rijdweg' en de kompinsaasje dêrfoar oanbelange. It rymke giet nei alle gedachten net tebek op in âlde folksoerlevering; it hat gjin achttjinde- mar in njoggentjinde-ieuske achtergrûn. It is earder ‘âldmakke nij’ as ‘nijmakke âld’ – lykas de Menamer fersy is it neo-folkloare, mei in liberale rook deroan. 

Wat Waling Dykstra mei dizze twa fariaasjes op in tema yn feite docht, is kritysk Frysk folkseigen meitsje – konstruearje – troch boereskiednissen dy’t oanwiisber in basis yn ’e werklikheid hawwe, te ferbinen mei it idee fan in ‘oud Friesch gebruik’. De eigenerfde boer krijt sa ymplisyt de rol fan de ‘frije Fries’ taparte – wylst adel en bestjoer oppasse moatte om net de útlânske ûnderdrukker te spyljen. 


.