Ik jou dalik ta, guon miene dat ik in glêzen bol ha. Dat komt sa: guon fan myn foarsizzingen lykje út te kommen. Understeand stik oer de Dichter fan Fryslân – doe oer de proseduere om te kommen ta in kandidaatstelling – stie ein july 2017 yn it Friesch Dagblad. Wilens binne wy hast trije jier fierder. De Dichter fan Fryslan is tsjintwurdich yn tsjinst, sa liket it wol, fan LF2028, sis mar itselde Ljouwerter freonerûntsje fan kommersjele ‘makkers’ as altyd dat de provinsje tsjintwurdich brûkt om de yndruk te fêstigjen dat Fryslân genôch hips oan ‘kultuer’ docht yn ’e oanrin nei it jubeljier op kommendewei. In pop oan in polityk toutsje?
Nyk de Vries is Dichter fan Fryslân nûmer twa, nei Eeltsje Hettinga. Beneamd op it Ljouwerter stedsfestival Explore the North yn 2019. De Vries syn nijste gedicht, ‘Anne en Arie’, is neffens de DfF-site ‘skreaun foar it projekt Fryslân fan Boppen, in inisjatyf fan LF2028/Marten Winters/Sjoerd Bootsma/LC/Omrop Fryslân/’de Friese burgemeesters’ – sis mar, in inisjatyf fan in net te kontrolearjen, net transparant, net iepen en net botte kreatyf klupke kultuerkommersjele incrowd, fergearre om de Grutte Provinsjale Subsdyzjepot hinne:
Fannacht yn in dream
bin ik it strân oprûn
Fannacht einlik in foet
út dat stille tehûs
Fannacht op it strân stie
myn SOS der samar:
Wannear Anne
kinne we wer krûpe?
Twa rigels op dit eilânstrân en twa rigels op dat eilânstrân, drone deroerhinne, foto’s meitsje, en klear is jo bydrage oan LF2028. Nyk de Vries ‘(..) skreau spesjaal foar Fryslân fan Boppen it gedicht (..)’, meldt de Fb-site fan DfF noch mar in kear. Mei in skypefoardracht fan syn tredde, leau ik, gedicht as DfF, ‘Ferkâlden’, hie De Vries doe al ‘it nije online kultuerpoadium fan Leeuwarden-Fryslân 2028’ iepene (boarne: Fb-site DfF). Eardere bydragen fan De Vries as DfF giene oer in cyberoanfal op it MCL yn pre-koroanatiden, en oer Kryst.
Fansels, út it eachweid wei fan it sa breed mooglik fersprieden fan Frysktalige teksten is it meiliften op LF2028 net sa nuver. Mar tagelyk set de DfF him op dy wize ek achter de aginda fan in organisaasje dy’t net op it foarste plak it belang fan de Fryske literatuer foar eagen hat, noch dat fan it ynstitút Dichter fan Fryslân.
Oer dat earste: taalbefoardering is lang net altyd literatuerbefoardering en stiet dêr sels gauris heaks op. Hoe dogge se soks yn it bûtenlân?
Yn it Feriene Keninkryk is Simon Armitage sûnt maaie 2019 de ‘Poet Laureate’. Armitage is in universiteitsprofessor, in ‘professor of poetry’, ûnder mear oan it prestizjeuze Oxford (2015-2019), en hat mear as tweintich dichtbondels skreaun. Syn list fan takende ‘awards and honours’ nimt ek wol in A4 yn beslach. Jawis: ek Armitage hat gedichten skreaun dy’t ‘commissioned’ wienen troch ynstânsjes en organisaasjes, ûnder mear ‘Finishing it’ foar in kankerûndersyksynstitút, en ‘Fugitives’ foar in lânskipsbeskermingsklup. Oer koroana hat er ek al skreaun. It gedicht ‘Lockdown’ is basearre op in ferhaal oer de doarpelingen fan it plakje Eyam, dy’t harsels yn 1665 isolearren tsjin de pest:
And I couldn’t escape the waking dream
of infected fleas
in the warp and weft of soggy cloth
by the tailor’s hearth
in ye olde Eyam.
Then couldn’t un-see
the Boundary Stone,
that cock-eyed dice with its six dark holes,
thimbles brimming with vinegar wine
purging the plagued coins.
Which brought to mind the sorry story
of Emmott Syddall and Rowland Torre,
star-crossed lovers on either side
of the quarantine line
whose wordless courtship spanned the river
till she came no longer.
But slept again,
and dreamt this time
of the exiled yaksha sending word
to his lost wife on a passing cloud,
a cloud that followed an earthly map
of camel trails and cattle tracks,
streams like necklaces,
fan-tailed peacocks, painted elephants,
embroidered bedspreads
of meadows and hedges,
bamboo forests and snow-hatted peaks,
waterfalls, creeks,
the hieroglyphs of wide-winged cranes
and the glistening lotus flower after rain,
the air
hypnotically see-through, rare,
the journey a ponderous one at times, long and slow
but necessarily so.
(The Guardian, 21 maart 2020)
Sjuch, sá’n gedicht yn grutte kranten sette en it lân trochstjoere is literatuerbefoardering. En hoe sit it dan mei it befoarderjen fan de belangen fan it ynstitút Dichter fan Fryslân? Dat ynstitút hat belang by ûnôfhinklikens. It moat net ôfhinklik wêze fan de aginda fan de provinsje, LF2028, Marten Winters of Sjoerd Bootsma. Of fan de konneksjes dy’t Tsead Bruinja hat mei Poetry International, dêr’t de net al te bêste fersen fan De Vries likegoed dalik al publisearre waarden yn in Ingelske oersetting, mei YouTube-filmkes derby en al.
Ik hoopje dat Nyk de Vries aansen gau dúdlik meitsje sil dat hy yndie dy man út de Wâlden is dy’t syn eigen kar makket, syn eigen ûnderwerpen útkiest, syn eigen posysje bepaalt. En dat de provinsje him dêr de middels foar jout, sadat er op eigen manneboet foarút kin. Want as ik dat net mear leauwe kin, doek it ynstitút DfF dan mar wer op.
.
Yn 2017 yn it Friesch Dagblad:
Dichter fan Fryslân: pop oan polityk toutsje?
It publyk mei yn it neijier in wike lang stimme foar de Dichter fan Fryslân. Mar de proseduere en de gearstalling fan de sjuery litte gjin respekt sjen foar datselde publyk, noch foar de Fryske poëzij.
Abe de Vries
Oerisel hie al in provinsjedichter yn 2009. Dat gie op in stuit mis. De deputearre fan Kultuer hie Boudewijn Betzema opdracht jûn om wat oer de Steateferkiezingen te skriuwen, mar dat fers waard ôfkard. ,,Zijn gedicht beantwoordde niet aan onze opdracht en verwachtingen”, sei in wurdfierder fan de provinsje neffens de Stentor. ,,Het was niet wervend en niet gericht op de inwoners van Overijssel. We hebben dit toen bij hem teruggelegd en gevraagd om een wervend gedicht te schrijven, dat heeft hij vervolgens gedaan en dat gedicht hebben we gebruikt.”
Fryslân sil ek in ‘Dichter fan Fryslân’ krije. Yn prinsipe prachtich, fansels. Mar noch foar’t der immen beneamd is giet it al ferkeard. In sjuery besteande út in toanielaktrise en twa Nederlânsktalige dichters, alle trije sûnder oanwiisbere ûnderfining mei it Frysk as literêr-poëtyske taal, selektearret trije gedichten út de ynstjoeringen fan sollisitanten, dêr’t it publyk dan aansen in wike lang op stimme mei. Is it winsklik dat sa’n sjuery net thús is yn de Fryske literatuer yn it algemien en syn poëzij yn it bysûnder? Binne dat de earste minsken dêr’t je oan tinke as je fia sjuery- en publyksstimmerij ta in foardracht komme wolle?
Fansels net. Mar alles hat in reden. Om foar te kommen dat de oansteande Dichter fan Fryslân aansen ek wat publisearje wol dat it provinsjebestjoer net oanstiet of yn ferlegenheid bringt, binne der yn de proseduere feilichheidsmechanismes ynboud. Dy meitsje de kâns lytser dat ‘wy’ achterôf ferhaal helje moatte fanwege in kritysk gedicht.
It earste is de opdrachtformulearring. De Dichter fan Fryslân moat ûnder wurden bringe wêr’t ‘wy’ stil fan wurde en wat ‘ús’ hert bûnzje lit. Ek moat er in ‘poëtysk ambassadeur’ wêze, mar wêrfan krekt – fan de poëzij of fan ‘Fryslân’? – stiet der net by. En de dichter moat ‘op in moderne wize’ ferslach dwaan fan wat der yn ’e provinsje spilet. Wat dat ‘moderne’ krekt is, wit net ien, en hoe’t soks him ferhâldt mei dat ‘wy’ en ‘ús’ trouwens ek net. Risseltaat: by krityske dichters giet it alarm ôf. Dy dogge net mei oan wat blykber in nij soart subnasjonale propaganda wurde moat.
It twadde is it gearstallen fan de sjuery, altyd gefoelich. Nee, dy net, want…. En dy ek net, om’t… Sa is de Afûk útkaam by de sjueryleden Tamara Schoppert, Obe Alkema en Peter van Lier. Neffens deputearre Poepjes is harren ‘blik fan bûten’ belangryk. My tinkt dat dizze sjuery domwei striidt mei it opstelde reglemint. Haadstik 2, kêst 5, lid 2 bepaalt: ,,De sjuery bestiet út op syn minst trije en op syn heechst sân leden en bestiet út deskundigen op it mêd fan (Fryske) poëzy, literatuer en kultuer.” Yntrigearjende heakjes, mar wêrom net noch twa oant fjouwer minsken freegje, dy’t wól bewiisd hawwe dat se wat sinnichs oer Fryske poëzij melde kinne? Wêrom moatte Fryske gedichten beoardiele wurde troch represintanten fan in folslein oare taal, literatuer en literêr systeem? En noch wat: hoe is it mooglik dat in útjouwerij (Afûk) sjueryleden foardraacht foar in literêre priis of wedstryd? Telt de skyn net mear?
It tredde mechanisme is de seleksje troch de sjuery fan trije gedichten dêr’t op stimd wurde kin. De gedichten hoege net anonym ynstjoerd te wurden, sadat oerwagingen oer persoanen ynstee fan teksten net út te sluten binne, hielendal mei in sjuery dy’t syn pappenheimers net ken. Boppedat freget de provinsje fan gadingmakkers om in motivearring mei te stjoeren. As dy motivearring de sjuery om ûnbekend bliuwende redenen net oanstiet, komt it net ta in kandidaatstelling. It fjirde is de ûngelikense weaging fan sjuery- en publyksstim. De sjuerystim weaget in kear sa swier. En dy komt ek al ta útdrukking yn ’e seleksje fan de stimmooglikheden. De stimmerij troch it publyk is dus fierhinne foar de bühne. De ynfloed fan de ‘mienskip’, of foarút, de ‘iepen mienskip’, wurdt wol suggerearre – jimme meie stimme! – mar stelt yn ’e praktyk neat foar.
Dat de proseduere oer alle boegen striidt mei de bewearde hoekstiennen fan LF2018 – ik tink oan: fan ûnderop, foar de minsken, sels dwaan, Fryske frijheid – mei wilens dúdlik wêze. In minimale reparaasje fan flaters bestiet nei myn betinken út in bettere opdrachtformulearring en útwreiding fan it tal saakkundige sjueryleden én fan it tal gedichten dêr’t op stimd wurde kin - wêrom mar trije? Belangryk liket my ek it takennen fan mear gewicht oan de publyksstim. Fan de Provinsje mei men easkje dat er Fryske poëzij, dichters en publyk serieus nimt. ‘Dichter fan Fryslân’ moat in earetitel wêze, mar driget al dalik de skimpnamme te wurden fan in pop oan in polityk toutsje.
www.dichterfanfryslan.nl
Abe de Vries is dichter. Yn 2005 waard him de Gysbert Japicxpriis takend foar syn twadde dichtbondel In waarm wek altyd (2004).
.
Literêre krityk is net in populêr métier. Much ado about nothing, tinkt men dan (wie it mar wier). Al dat harsensskrabjen troch skriuwers en dichters oer ‘goede’ en ‘minder goede’ teksten benimt jin de nocht om sels wat te skriuwen yn it Frysk, is al gau it lûd. En is wat mear ferkeapet, automatysk fan mindere kwaliteit? Of oarsom, is wat net in soad ferkeapet altyd better? En it soart literatuer dat mar in bytsje lêzen wurdt, moatte wy dat sa belangryk fine? Oer dy kwestjes in koart fraach-antwurdpetear.
Ik soe graach Frysk skriuwe, mar wat in geëamel oer keunst en fernijing en mear fan soks. It is gewoan myn taal. Litte we mekoar flink de maat nimme, dat nimt minsken as mysels foar de taal en literatuur yn. Net.
It eameljen oer keunst en fernijing, of net, hjit literêre krityk. Dêrsûnder is der gjin literatuer mear, inkeld noch mar skriuwerij. It beswier tsjin dyn riddenaasje wurdt sa gau dúdlik. Skriuwerij is der altyd al en om dy fierder te stypjen hawwe wy bewegers. Literatuer lykwols is der net altyd en om dy fierder te stypjen hawwe wy behalve skriuwerij en bewegers ek (krityske) Skriuwers noadich.
Ik wit net wat der bart as der gjin 'literatuer' is. Taal bestiet by de graasje fan de minsken dy't it brûke, aktyf of passyf. Literêre skriuwers besteane by de graasje fan harren lêzers. Binne dy der net? Dan is it literatuer om de literatuer en is de krityk sa op it earste each allinne bedoeld om mekoar yn stân te hâlden.
Mar keunst bestiet net inkeld by de graasje fan it publyk. Wie it net Van Gogh dy't by syn libben noait ien - of ien, dêr wol ik ôf wêze - skilderij ferkocht? Skriuwers dy't foaral in soad ferkeapje wolle, hawwe in wearzge fan keunst, dat begryp ik wol. Al dy ferfelende lju dy't úthâlde dat der wat oan jo boek mankearret. Mar oarsom bin ik bliid mei sokke populêre skriuwers hear. Se soargje derfoar dat der teminsten noch in kâns is dat der immen opdûkt dy't keunst meitsje sil. Gie dy solidariteit no mar ris twa kanten op. Myn protest betreft net sokke skriuwers, mar kritisy en sjoernalisten en redakteuren dy't gjin ûnderskied mear meitsje. De Fryske literatuer is net ûngelyk oan it keatsen. Wy kinne de ledekeatsers net misse, mar sûnder de toppers wol it ek net.
Beide moatte der wêze?
Ja, mar om't it iene myn stipe better brûke kin, tink ik, as it oare, nimt dat iene mear fan myn tiid... Ik wol hjir - foar't ik hielendal ôfskildere reitsje as in elitêre fantast - jim noch yn it omtinken bringe dat ik de earste wie dy't de skriuwerij fan Hilda Talsma sinjalearre en der in stikje oer skreaun ha. Dat, foar my stiet de wearde fan tagonkliker skriuwerij net yn 'e kiif. De takomst fan de wat 'dregere' skriuwerij is yn gefaar, dat is myn boadskip. En ik fyn it spitich as de 'brede' kant soks opfettet as in delsjen op wat sy dogge. Elk docht wat er docht. Mar ferskillen binne der wol. En ik beneam se.
Mar sport is aardich mjitber, oars as taal en literatuer. Kwaliteit yn taal is amper mjitber. En ik haw muoite mei it feit dat der ûnder skriuwers sa'n ûnderskied makke wurdt. Op basis fan wat? Net it oantal lêzers, mar in kwaliteit dy't troch ien sjoen wurdt (of net)? Taal is korrekt of net korrekt, mar net mjitber. Kinst sels de kritearia betinke en dan yts ôfsjitte. Of priizgje. Watst mar wolst. Mar der is neat objektyfs of reedliks oan.
Literatuer is net itselde as taal. Literatuer is in foarm fan taalgebrûk. It brûken fan taal is de ien better yn as de oar. Dat is net allinnich yn it kafee sa, mar ek op papier. Om út te meitsjen wa't dêr better yn is as de oar, hawwe wy yn it kafee it omsittend laach, en yn de skriuwerij kritisy. Dy beweare wat, en hawwe dêr hooplik arguminten by, oars soenen it gjin goede kritisy wêze. En dan moat men ek noch mar ôfwachtsje oft de arguminten dy't op tafel bedarje wol goede arguminten binne. Soks is gjin wiskunde. Soks is de útkomst fan in petear fan minsken dy't der har wurk (suver) fan meitsje om arguminten yn literêre kwestjes oan te dragen en te hifkjen. Dat soks oan in hieleboel minsken net bestege is, dat is dúdlik en wurdt ek wol dúdlik út dyn bydrage en wize fan sjen.
Ik nim oan dat it de bedoeling is dat it lêzen wurdt. En as dat net sa is, is de fraach.... Hokker doel kin dan berikt wurde? En as dat yndied sa is... Wêrom is kwantiteit dan gjin kwaliteit?
Ja, dat soe it maklikst wêze. Mar Jantje Smit, of wie it Smid, as de Mount Everest fan de Nederlânske popkultuer? Ik wit net. De trien fan it sigeunerjonkje of wie it in famke as it summum fan skilderkeunst? Ik wit net. Ik bin bliid dat in soad minsken it moai fine, dêr net fan, mar ik bin minder bliid dat dyselde minsken Van Gogh ferskriklik fine, as se dat dwaan soenen.
It eins net witte ûntbrekt wat al te faak yn krityk yn it algemien. It is in miening. Op basis fan sels oanleine kriteria.
Nee, do wolst gjin kritearia, mar dy binne der wol. Sei Trump net dat bleekmiddel drinke helpt tsjin koroana? De bêste man hat rjocht op syn miening, en it folk hat rjocht om syn miening foar wier te nimmen, mar ik soe it de minsken net oanriede. Wêrom net? Omdat ik kritearia hantearje.
Ik soe minsken lekker frij litte yn wat se goed en net goed fine. Sûnder bagaazje.
Ja, frijlitte, dat dogge wy hjir yn ús lân ek en dat is hiel bêst. Mar krekt om't relatyf mar in bytsje minsken kieze foar kwaliteit, en in hieleboel minsken foar kwantiteit, hawwe wy útfûn dat wy de kwaliteit beskermje moatte. Sa is it mei it Frysk ek al sa'n bytsje. Mar oan dyn stânpunt te fernimmen, likesto de oerheidsstipe foar it Frysk ek mar neat te finen. De minsken kieze ommers sels wol?
Do dochst oft kwantiteit kwaliteit útslút. Dêrmei ûntstiet in tsjinstelling dy't net nedich is. Uteinlik, om ek marris it fergelyk mei it keatsen te meitsjen. Ledepartijen binne prima, mar sûnder taskôgers is de glâns ek wol fan de haadklasse ôf. In pear sjoernalisten dy't dat fan kommentaar foarsjugge, dogge gjin rjucht oan dy kwaliteit en dat makket ek net dat der mear of minder kwaliteit is. Dan wurdt it kwaliteit dy't net of amper sjoen (en yn it gefal fan boeken: lêzen) wurdt. Wat is dêr de wearde fan? Dus ja, de lêzer beslút. Mar wat is in skriuwer of kritikus dy't net of amper lêzen wurdt?
Oant safier.
‘Troost’, seit de fergese Van Dale online, betsjut ‘bemoediging bij verdriet’. Myn trijedielige Van Dale út 1984, 11e printinge, neamt de trije belangrykste betsjuttingen: 1. ‘het schenken van bemoediging en verzachting in geestelijke nood of lichamelijke pijn; leniging van smart of droefenis (door woorden of daden)’; 2. ‘het gevoel van geestelijke steun te kunnen verwachten of te ontvangen’; 3. ‘vergetelheid, dat wat dient om verdrietige omstandigheden draaglijker te maken’.
Treast is big business hjoed-de-dei. De kultuersektor – in ûneinich ferskaat fan ynstellingen, organisaasjes en yndividuen dy’t mienskiplik hawwe dat se har jild fertsjinje mei, of har publike status ûntliene oan, it produsearjen en fermerken fan ‘kultuer’ – hat koroana werkend as kâns om dóchs wat út ’e wei te setten yn in tiid dat elk safolle mooglik thús bliuwt en dus gjin gebrûk makket fan it wenstige kultueroanbod yn seal en sirkus. Tresoar is út ein set mei ‘Treast Telefyzje’; LF2028 mei ‘Fryslân fan Boppen’; City of Literature mei gedichten foar bewenners fan fersoargingstehuzen, en de list is noch folle langer.
Fryslân is dêr fansels net unyk yn, en ek gjin foaroprinner. ‘Dit is jullie soundtrack van de coronacrisis: hoop en troost in onzekere tijd’, kopte it AD online trije dagen lyn. ‘Welk nummer blijft ons voor altijd herinneren aan deze periode? Lezers reageerden massaal.’ Ien fan de meast wurdearre nûmers? ‘Laat me leven’, in midlife crisis sankje fan de sigeunertrientsjelûkers Tino Martin en Gerard Joling: ‘Laat me leven / Heb jij ooit echt om mij gegeven? / En waarom ben je niet gebleven? / Zijn de vragen met veel pijn / Ik hou me sterk al zijn m’n dromen nu voorbij / Voorbij.’ Ek yn it rychje stie ‘We shall overcome’ fan Pete Seeger, in bekende Amerikaanske boargerprotestsong út de ‘civil rights movement’ fan de fyftiger jierren fan de foarige ieu. Ek Joan Baez hat it songen.
Begjin april wie der op de radio al de ‘Samen Sterk Top 100’, in yn ’e mande-inisjatyf fan Radio10, Veronica en Radio538. De NPO die ek mei; ‘Dichters proberen troost te bieden in corona-crisis’, melde it programma Langs de Lijn en Omstreken op 5 april. ‘Vijf dichters wisselen elkaar dagelijks af.’ Het Noordhollands Dagblad frege ein maart al oan syn lêzers: ‘Wat biedt u troost tijdens de coronacrisis? Laat het ons weten.’ Wer earder, midden maart, wie der al de earste koroana-hit: ‘De verlaten stad’ fan Frank Boeijen: ‘Het is stil op straat / Niemand te zien / Weg is iedereen / Verlaten lijkt de stad / En ik denk aan jou / Denk je ook aan mij’.
De treastlist komt gjin ein oan en Fryslân docht mei. Dichter Joost Oomen hat útfûn dat syn foarnamme rimet op troost en LF2028 wit dêr wol ried mei: ‘De Troost van Joost: Afterparty’ pleitet op Facebook frij skamteleas foar mear finansjele stipe yn dizze barre tiden foar ‘onze vrienden’ fan LF2018. Aktive jonges, dêr by LF2028: se betochten ek it al neamde barren ‘Fryslân fan Boppen!’ yn ’e mande mei de LC, de Omrop en, slach acht, ‘de Friese burgemeesters’.
Eartiids, yn de tachtiger jierren, ferkocht de krante loftfoto’s makke mei kamera’s yn fleantugen, tsjintwurdich komme de bylden út drones, en in ferskil is ek dat der diskear minsken op ’e grûn regele wurde dy’t in boadskip – fansels in treastboadskip – sichtber meitsje foar de drones yn ’e loft. Dichter fan Fryslân Nyk de Vries hat wat rigels op in pear eilânstrannen skriuwe litten. De Fryske kultuerûndernimmers wolle ús graach entûsjast meitsje foar Fryslân fan Boppen: ‘Heb jij ook een mooie boodschap voor de hele mienskip achtergelaten? Deel ’m dan met ons! Vinden we leuk!’ En: ‘Heb jij jouw boodschap al gespot?’
Bewenners fan mar leafst 88 lyts- en grutskalige fersoargingstehuzen hawwe mooglik wol de treastboadskip fan Ljouwert City of Literature – al krekt sa’n semy-oerheids kultuerklup as LF2028 – oppikt. Roergonger Ernst Bruinsma, ek manager by de Afûk en útjouwer by de Afûk, skeakele syn setbaas Syds Wiersma fan it dichterskollektyf Rixt yn om in stikmannich gedichten beskikber te krijen dy’t er op kaarten besoargje litten hat by de goed 5.000 bewenners. Sympatyk fansels. Bruinsma: ‘Mei dizze aksje wolle wy treast en hope jaan yn dizze – foar âlderen – drege tiid.’
Mar oft al dizze aksjes ek yndie ‘bemoediging en verzachting in geestelijke nood’ bewurkmasterje, of méar ‘bemoediging en verzachting in geestelijke nood’ opsmite as bygelyks it sjen nei in ljip dy’t op in wikel slacht of in bij dy’t delstrykt op in beltsjeblom, en foar wa en foar watfoar soart fertriet dan, dat wit net ien.
Wól dúdlik is dat de kultuersektor belang hat by it finansierd en útfierd krijen fan projekten dy’t har beskriuwe litte yn it alfabet fan de treast. Ek dúdlik is dat massamedia belang hawwe by it oppikken en kritykleas werjaan en beskriuwen fan sokke projekten – se wurde troch de mainstream sjoernalistyk omearme en oankrûpt (as it om ‘goede doelen’ giet, jilde de wenstige sjoernalistike mores net mear).
Ek dúdlik is dat de literatuer himsels oerstallich makket troch út frije wil plak te nimmen yn de frette-foar-in-euro-muorre fan dizze nije, troch semy-oerheid en semy-keunstners sa entûsjast begroete snackbarkultuer.
Ik wit net hoe’t it mei jo is, mar ik leau net dat ik treastge wurd troch minne gedichten en flauwe teksten-mei-boadskip. Ik tink de measte minsken net. Mar wy moatte it mar ûndergean. As wy der wat fan sizze, krije wy gjin respons. Fansels net. Belangen.
De Treastpleach is ûnder ús en jout himsels net yn besprek. Dy kin inkeld mar yn ’e stringen hâlden wurde as wy fier, sa fier mooglik weibliuwe fan syn tredderangs produkten dy't in min foarbyld jouwe en liede sille ta deasike keunst.
Sok ôfstân hâlden hjit ‘cultural distancing’. Rutte sil der wol net oer op ’e tekst komme.
.
‘With millions of people told to stay at home, we’d love to know: What’s been on your pandemic reading list?’ De New York Times Books frege it okkerdeis op Twitter. Literatuer yn tiden fan koroana. Ik ha wat antwurde oer blommen en tútsjes en kuchjes en hamsterjen en – dat tel ik ek mar mei – Treast Telefyzje fan Tresoar, earste ôflevering oer Gysbert Japiks.
Wy, dy’t mei alle dagen mear ferbazing en konsternaasje it nijs folgje oer dizze histoaryske krisis: watfoar gedichten, ferhalen en romans skriuwe wy? As der net oare prioriteiten wienen, soenen je der dalik ûndersyk nei dwaan wolle, mar in yndruk is likegoed no al wol te jaan. Wy skriuwe teksten dy’t oan in sa grut mooglik publyk treast en bemoediging kommunisearje. Dy’t ‘mienskip’ en mei-minsklikens propagearje en dy’t winsklik en net-winsklik hâlden en dragen formulearje en repetearje.
Is dêr wat mis mei? In protte minsken wolle graach ta stipe wêze fan ‘ús allegear’. Hannelje op in wize dy’t safolle mooglik oare minsken neifolgje en wurdearje kinne. Dêr is neat mis mei. Fan sa’n hâlding is altyd grut ferlet – dêrom skaait it ek al gau út nei populisme: it útsuteljen fan de maklikste oplossingen. Mar de trien fan it sigeunerjonkje is hjir it punt net. It punt is dat minsken yn har kapasiteit as literêre skriuwers net presys deselde stipe-ambysjes hawwe kinne. Sa’n skriuwer wol op it foarste plak tsjinstber wêze oan de literatuer. Tsjinstber oan syn tekst as tekst, sawol yn ferhâlding ta oare teksten as ta de konteksten dêr’t se yn funksjonearje – earder as oan bygelyks it RIVM, de ‘mienskip’, de bûsdoek, konkrete ideeën oer it algemien belang, of watfoar driuwende polemyk ek mar fierd wurdt.
Tsjinstber wêze oan de keunst.
Mar kin in skriuwer dan net op it twadde, tredde of fjirde plak wat dwaan wolle foar ‘de minsken’? Jawis wol – en hy hoecht syn sosjaal engaazjemint en maatskipijkrityske ympulsen en alle oare oanstriden net by de dyk te setten – leaver net! Mar de literêre keunstner ûnderskiedt him fan de sneinsdichter meidat er minder faak út it each ferliest wat syn earste, belangrykste opdracht ek alwer wie. Op it foarste plak wol er in nijsgjirrige tekst meitsje. Dat soks lang net altyd slagget, is wat oars. It is syn stribjen net en reitsje safolle mooglik snaren of fluitsje in aardich deuntsje, mar meitsje goede muzyk. Sykje it krekte ritme, speur nei in idee dat hout snijt, hein it byld dat bybliuwt. Meitsje keunst. Besykje it yn alle gefallen.
Hjir rint wat freeslik mis yn ús dagen, sa liket it. Dy keunst, Keunst, spilet ommers gjin rol fan betsjutting yn koroanatiden – Frysk-literêre keunst is suver folslein ûnsichtber wurden. Dat is in tryste konstatearring. In ûnderskied tusken literatuer en lektuer wurdt net mear makke. De maatskiplike marzjinalisearring fan Fryske literatuer is in ûntjouwing fan de lêste tritich jier – mar is dit it einstasjon? Is dit ús kultuerpopulistyske Fryslân, ús eigentiidske ferskining fan in oarde dêr’t de keunst wol faker smoard is troch sawol taalbeweging as kommersy, syn kontoeren útwiske seach, syn krityk fersmiten? In plak dêr’t tanksij koroana werklik elk yn- en opstjoerd produkt, hoe bryk en machteleas formulearre ek, krante en blêd hellet, plus sosjale media, in skala oan websites, radio en tillevyzje?
'Lieve dichters, houd uw coronakunst voor uzelf!', wie in pear wike lyn al de hertekreet fan dichter Delphine Lecompte yn NRC.
It is in kwestje fan fraach en oanbod. It probleem betreft net allinnich redaksjes dy’t tsjin keunst kieze – of eins: dy’t hielendal net kieze – of eins: dy't net stilstean by har kar - mar ek de skriuwers sels, dy’t hieltyd minder de literatuer en hieltyd mear de merk fan de maklike empaty betsjinje. In multymediale merk, dêr’t in tekst efkes opflikkeret, projektearre op in gebou, ôfprinte yn in krante, delkwakt op in byldskerm. Teksten dy’t net sûnder har makker kinne, net sûnder in moai boadskip, kwalik sûnder plaatsjes. Sokke skriuwers krije it hieltyd dreger mei har earste opdracht en ferhúzje fan de literatuer nei de lektuer.
Asjebleaft, neam sokke teksten dan tenei gjin keunst mear. Meitsje ûnderskied. Kies foar keunst. Dy’t yn dizze drege tiden wat foar de Fryske literatuer dwaan wol, moat soargje dat tekst wer op it foarste plak as tekst wurdearre wurdt. En dêrnei krekt, miskien, as goede bedoeling of as treast.
.
Ensafh-sjef en literêr feteraan Piter Boersma hat yn de twadde papieren ensafh fan dit jier in nijsgjirrich ‘redaksjoneel’ skreaun wêryn’t er in tal opmerkingen makket oer de stân fan saken yn de Fryske literatuer. ‘It ûntbrekt de Fryske literatuer op it stuit oan oanwaaks en nije skriuwers dy’t har oppenearje binne meast âlderen’, wol er hawwe. ‘(..) de jongerein lit it ôfwitte (..) jonge oanwaaks is der minder as earder en dat is foaral sa om’t it ûntbrekt oan jonge trochsetters’.
‘Der bart fan alles. Mar tagelyk is der te min sprake fan in útgean fan eigen krêft, is der sprake fan ferwettering, wurde de skouders fierste min mei oertsjûging ûnder de Fryske literatuer set.’
Wiist de sprekker ek oarsaken oan? Ja, hy neamt de oanlûkingskrêft fan de dominante Nederlânske taal (dy’t tanksij ús ûnderwiissysteem makliker skriftlik yn ’e macht te krijen is – mar dat neamt er dan wer net) en it twatalich publisearjen. Hy set fraachtekens achter it provinsjale en ynstitúsjonele belied: ‘Kin men stelle dat de Fryske literatuer wat hat oan bygelyks inisjativen as Explore the North en Ljouwert City of Literature (..)?’ It stiet der net letterlik, mar hy tinkt fan net. Boersma slút ôf mei in apokalyptyske útsmiter:
‘Wat ûntbrekt is de ambysje, de ynspanning en ek de finansjele ynjeksje om foar mear ynterne krêft yn de Fryske literatuer, it Frysk literêre libben te soargjen en de mooglikheden foar de Fryske literatuer te fergrutsjen. It liket earder dat der krêften dwaande binne om de Fryske literatuer fersûpe te litten.’
Wat dy ‘krêften’ oanbelanget, dat wit ik net. Mar de útsmiter slacht de spiker op ’e kop. Wat dy ûntbrekkende ambysje en dy ûntbrekkende ynspanning oanbelanget, mei Boersma dêrby ek nei syn eigen blêd sjen, dat as in skipke sûnder seil mar wat omdangelet op de literêre see. It grutste manko fan ensafh is syn populisme en syn folslein ûntbrekken fan in kritysk perspektyf. By ensafh hearsket it anything goes en krijt elkenien syn fiif minuten yn ’e sinne, syn aai oer de bol, syn finest hour.
De redaksje fynt it grif net aardich dat ik dit skriuw. Mar ferlykje de bydragen ris mei de ynhouten en de krityske ynstek fan dat oare literêre blêd, Fers2 fan Friduwih Riemersma. Dat oars as ensafh net in sint subsydzje ferbaarnt, mar ynhâldlik benammen op it mêd fan de poëzij en de literêre krityk sûnt 2015 fier útstekt boppe alles – en ik sis dat mei net in spoar fan oerdriuwen – wat Fryslân earder sjoen hat oan literêre blêden. (Dochs is de namme fan de haadredakteur net te finen yn it rychje skriuwersbiografyen op sirkwy -hoe kin dat?)
Kwaliteit – in grut tekoart deroan – is de belangrykste faktor yn it delgean fan de Fryske literatuer dy’t net neamd wurdt. Literêre kwaliteit bewurkmasterje is in konstant gefjocht: mei skriuwers, mei jo mei-redaksjeleden, mei te min tiid, mei de Fryske beweging, mei de polityk en syn ivige befoardielen fan it populisme en it ‘maklike plaatsje’. Mar by ensafh kin alles. Dêr is gjin gefjocht. Dêr binne wy allegear ‘foar it Frysk’ en allegear sympatyk oan ’e gong. Dêr ûntstiet dus neat fan werklike wearde. Of te min.
Wêrom bin ik oait út ein set mei Frysk dichtsjen? Om’t de Spiegel van de Friese poëzie my sjen litten hie watfoar geweldige gedichten guon Fryske dichters skreaun hienen. Wêrom binne de kritiken fan Anne Wadman, Lolle Nauta, Trinus Riemersma, Tjitte Piebenga en al dy oaren út de sechstiger jierren noch altyd fan belang en in genot om te lêzen? Om’t dy lju net meidobberen op ’e stream, net bûgden foar de grutte kliber, mar helder foar eagen hienen hoe’t it oars en better moast en neat en nimmen sparren om it safier te krijen – ek al hawwe ek sy harren mislearringen kend en harren nederlagen akseptearje moatten. Ja, Paulus Akkerman waard no ienris mear lêzen. Wa’t syn eigentiidske ferskiningen binne, mei men sels ynfolje.
De Fryske skriuwerij is hjoeddedei yn de hobbyfase bedarre. Guon lju fiskje, oaren dogge oan talige ekspresje. Driuw? Needsaak? Wanhope? Wolnee. Minsken mei werklik skriuwtalint, echte skriuwers en dichters, lju dy’t op papier wat te sizzen hawwe, wêrom soenen dy tsjintwurdich Frysk skriuwe, as se dat al kinne soenen? Om’t se yn fjoer en flamme reitsje fan Rixt-baas Syds Wiersma syn tútsjes, Dichter fan Fryslân Nyk de Vries syn kuchjes of acht gedichtjes fan de soan fan de haadredakteur yn ensafh 12-2 (2020)?
Boersma wiist terjuchte op in te min oan ‘ambysje’ en ‘ynspanning’, mar hy is dêr sels mei debet oan. Syn kollumskriuwer Riemersma hat er yn 2014 fuortjeid en ferfongen troch noflike ferhaaltsjefertellers. Dat is mar ien foarbyld. Ensafh hat in wearzge fan literêre en politike krityk en konfrontaasje en wol it spul graach breed hâlde. Dat mei fansels. En as de redaksje it dêr mei iens bliuwt, sil dat wol net feroarje. Mar klei dan net oer te min ambysje en ynspanning.
As it fjild der sa hinne leit, wat soe dan in ‘finansjele ynjeksje (..) foar mear krêft yn de Fryske literatuer’ úthelje? In dûbeltsjûke kritykleaze ensafh? Noch mear ynstitúsjonele ûnsin yn de Moanne? De Fryske skriuwerij moat sa gau mooglik sa fier mooglik fuortflechtsje fan de hobbyfase. Dat is in needsaaklike foarwearde foar it fuortbestean derfan as nijsgjirrige literêre aktiviteit. It is lykwols gjin foldwaande foarwearde: yn it ûnderwiis sil der hiel gau hiel wat feroarje moatte, wol aansen überhaupt noch immen Frysk skriuwe kinne.
In inisjatyf dat mooglik in bytsje tsjingas jaan kinne soe, is in ynternasjonaal literatuerfestival yn Fryslân. Dêr wurdt op it stuit oer neitocht. Serieus oer neitocht. As der finansjele ynjeksjes noadich binne, dan foar dát inisjatyf. Ek kin folle mear ynset wurde op masterclasses en kursussen. As blêden as ensafh en de Moanne dan tagelyk net langer alles mar ôfprintsje wat se oanbean krije - ja, dan soe soks fertuten dwaan kinne.
Ferfang de beweger mei syn aai oer de bol troch de kritikus mei syn skop ûnder de kont.
Lêstlyn ha ’k it hân oer it moadeferskynsel ‘ferbining’. Like slim yn ’e moade is it ferskynsel ‘mienskip’. Sûnt it bidbook fan LF2018 is it opmarsjearjen fan dat wurd yn kranten, blêden, op tillevyzje en op ynternet net te kearen, ik hoech gjin war te dwaan om dat oan te toanen. Wêr komt it wei en wêrom is it in wurd dat no hast wolris ta kin mei in ûnske minder?
It Frysk brûkt ‘mienskip’ tradisjoneel eins inkeld as part fan it wurd ‘doarpsmienskip’, of as oantsjutting fan ien of oar organisatoarysk ferbân, in klup, in feriening (Jongfryske Mienskip). Yn beide gefallen suggerearret it in foarm fan ienheid: wat ferbynt – dêr hast ’m wer – is belangriker as wat skiedt.
Gjin wûnder dat in kommersjeel barren as LF2018 der swier op ynset hat. Wa wol no net wat út ’e wei sette foar ‘ús allegear’? Wa weaget it om krityk te hawwen op wat optúgd wurdt foar ‘ús allegear’? En de kassa’s rinkelen.
Taalgebrûk kin ferrifeljend wêze. Yndrukken ûntstean litte sûnder dat jo dat dalik yn ’e rekken hawwe. ‘Mienskip’ ferberget it deasimpele feit dat it neat konkreets en oanwiisbers betsjut, sadree’t it feralgemienisearre wurdt. Yn dat gefal wurdt ‘mienskip’ gau in machtswurd, in manipulaasjewurd – ast it net iens bist mei de wurdbrûker, setst dysels bûten it imazjinêre mar dêrom net minder machtige kollektyf-dêr’t-wy-dochs-allegear-ta-hearre. De doelen-dêr’t-wy-allegear-nei-stribje komme dan automatysk op spande foet te stean mei dyn doelen. En do komst bûtenspul te stean.
‘Mienskip’, sa’t it de lêste jierren ynset en brûkt wurdt, is krekt as de freonskip út it bekende liet fan Het Goede Doel út de tachtiger jierren in yllúzje – mar wol in skealike.
Gewoan, natuerlik, net-oerspand, net-ideologysk, net-kultuerkommersjeel fersmoarge taalgebrûk hat it oer ‘de minsken’. ‘De minsken wolle ornaris wêze dêr’t se net binne’, stiet op in plakette op it stasjon yn Ljouwert. Net: de mienskip nimt hjir de trein. Jo begjinne jo taspraak of iepeningswurdsje net mei: ‘Bêste mienskip’. Jo sizze: ‘Bêste minsken’. De iennichste kollektive eigenskip dêr’t dan nei ferwiisd wurdt, neist de bêstens, is it minsk-wêzen fan lêzer, sjugger of taharker. Dy’t dermei bedoeld wurde, kinne wol tafallich allegear Friezen wêze, of allegear lid fan de geitefok, mar dêr seit de oansprekfoarm neat oer.
‘De minsken’ lit my en myn selsbyld yn har wearde – besiket net om my in beskaat ‘ik’ oan te praten en op te kringen wêryn’t ik noch op oare manieren itselde wêze (moatte) soe as oaren. Folle better! Of net?
Partij politisy, organisaasjes, media, stiftingen, ferieningen – der komt gjin ein oan – tinke fan net. Dy hawwe nammentlik net my op it each. Se sprekke my net oan as yndividu, mei syn eigen eigenaardichheden en mieningen en healwize bûtenslaggen. Nee, dy klups wolle in lyts stikje fan my misbrûke – amputearje - foar har eigen foardiel. Om der goede sier mei te meitsjen, om mear subsydzjejild los te krijen, om oarstinkenden de bek te binen. Myn Frysk wêzen, dêr giet it dan meastal om. Of ek wol: myn ynwenner-wêzen fan de Provinsje Fryslân. Myn ‘foar ús allegear’ wêzen, sis mar – mar dan wol sa’t sy it hawwe wolle.
‘Ik wol wat foar de mienskip betsjutte’, hearde ik okkerdeis in kollega sizzen. Foar dy kollega skriuw ik dit stikje. Ik ha net frege wat oft de kollega mei ‘de mienskip’ krekt bedoelde, mar dat sil wol sokssawat as ‘elkenien’ west hawwe. Sis dan tenei gewoan: ik wol wat foar de minsken betsjutte.
.
Ik swalkje wol gauris om lytse dingen oan ’e kust,
in stik tou, in ein hout, in blik sardyntsjes.
De see soe it libben bringe boppe mjitte,
mar asfaltfolling blokkearret de basaltblokken,
konteners slaan iepen, plestik sinkt,
de petten fan de kapteins fisket it jonkje op.
Ik rin o sa faak de dyk te uzes by op en by del,
myn lân slopseurt dêr mei syn kontinint.
Mar de dei komt – sa knap betocht is dat net –
om it fierôf kleien fan ’e oseanen te ferstean.
Dêrom haw ik it oer lytse dingen oan ’e kust,
in lústere wurd, in antyfirus yn in fleske alfêst.
In poppehûs, in faaie rigel yn in frjemde taal.
Oer in skulp, mar sûnder slak en sûnder see,
in kondoom of in ferruoske Deenske bierdop.
As ik lykas Jellema in babykrabbe yn ’e hân hâld,
dy’t ferweecht tusken myn libbenslinen,
oan ’e fierste râne fierder krûpt, en falt
in foar him ûneinich djippe ôfgrûn yn,
de stripe skaad fan Skylge foarbij,
en dy't foarbij it ljocht fan de Brandaris
himsels miskien as fait accompli weromfynt
op in last minute nei it fiere Reykjavik,
of yn in bouillabaisse yn Esbjerg –
dan hat ús moeting mear as skjirreknippen west
fan myn kant. Hy lit mij de raffels yn it seesicht sjen –
in perpetuum mobilee fan skomkoppen,
it oppenearjen fan mooglikheid nei mooglikheid.
Oant myn jongste soan mei in deade ein oansetten komt,
stoer, mar ek in bytsje bang.
(
Leeuwarder Courant, 7 april 2020. s. 22)
