zondag 25 februari 2024

'Quatrebras' as foarbyld? Oer moderne nostalgy nei it modernisme



Ik hie it alris tocht, it earst nei oanlieding fan in suggestje fan Pieter de Groot, dy’t him yn de LC (29 desimber 2023) ôffrege wêrom’t noait in Quatrebras-skriuwer de Gysbert takend krigen hat. En no klinkt sels in streekrjocht pleit yn it febrewarisnûmer fan De Moanne. In pleit, fan Bert Looper, om it tydskrift Quatrebras (1954-1968) mei weromwurkjende krêft te earjen troch it de Gysbert Japicxpriis ta te kennen. Fansels kin dat neffens de regleminten net. Wat ik tocht wie: de nostalgy slacht wer ta.

Beide auteurs sil it net iens gean om de suggestje of it útstel op himsels. De iennichste echte Quatrebras-auteur dy’t de priis miskien fertsjinne hie is Hessel Miedema en dy is yn 2019 ferstoarn. En wa’t wolris in ôflevering fan Quatrebras yn hannen hân hat, dy begrypt wol wêrom’t dat tydskrift nettsjinsteande syn soms nijsgjirrige pielen mei byldzjende keunst net werklik furoare makke hat. Net mei syn foarkommen fan stensild skoalkrantsje en syn gauris deplorabele besykjen ta ‘eksperimintele’ poëzij en proaza.

Wêrom dan dochs foar de kreamen mei sokke oanslaggen? It komt op jin oer as wolle  de útstellers mei har stikjes yn LC en De Moanne lucht jaan oan in beskate ûnfrede dy’t se fiele by Fryske literatuer yn it algemien, en by dy fan de ôfrûne desennia yn it bysûnder. ‘Fryslân kin noch net driuwe op de ile azem fan de eksperimintelen’, lit De Groot Gysbert-advyskommisjelid Gerben Brouwer yn 1961 sizze, en men heart him tinken: wat in omkoal. Brouwer typearret er as in ‘tradisjoneel dichter’, dy’t it net iens wurde koe mei syn mei-kommisjelid Marten Brouwer, gjin famylje, oprjochter fan Quatrebras. Marten Brouwer woe Jelle de Jong de priis ta hawwe, de man dy’t doe sjoen waard as de belangrykste fertsjintwurdiger fan de ‘eksperimintele poëzy’, skriuwt De Groot. ‘Mar oaren hiene leaver in lyrikus as Marten Sikkema.’

De Groot gunt De Jong en gefolch in ‘eareplak’ yn de permaninte tentoanstelling dy’t Tresoar oan it tarieden is. Dat is dreech oars te lêzen as in befêstiging, sechstich jier nei dato, fan it selsbyld dat de Quatrebras-skriuwers kommunisearren. It byld as wiene sy de grutte fernijers - wer sa’n wurd - dêr’t de saaie en statyske of sels ûnderdrukkende Fryske literatuer yn de sechstiger jierren op siet te wachtsjen sûnder it yn ’e gaten te hawwen. Je fiele in kromke wrok yn dat selsbyld, in gefoel fan ûnrjocht: ‘de tradisjonelen’, de achterbliuwers, se wolle ús ynternasjonale poëzij net serieus nimme. Lês it ôfskiedsfers fan Hessel Miedema.

Wa’t leauwe wol yn in swart-wite wrâld moat it net litte. Feit is dat de Gysberts yn ’e sechstiger jierren takend binne oan skriuwers en dichters fan ûnwittend grut belang: Jan Wybenga, Jo Smit, Trinus Riemersma. En ûnoffisjeel oan Operaesje Fers. Wa sil sizze dat dat gjin eksperimintelen wiene? Dêrom soe men fan tinken wol ha kinne, soe it derom gean dat de literatuer yn ús eigen tiid ferlet hat fan revolúsjes of de skyn derfan?

Yn 2009 like it dêr al in bytsje op. ‘Mei Anne Feddema set de literatuer de finsters iepen foar fernijing’, sei deputearre Jannewytske de Vries doe op de útrikking fan de Gysbert oan Feddema. De advyskommisje, mei De Groot oan it wurd, priizge it fermogen fan de dichter om himsels hieltyd te fernijen. Hy makke sels nijfoarmingen. Hy wie in ‘ûntdekkingsreizger’ en syn wurk wie ‘in wyld streamende rivier, dy’t earne, faaks wol by Dada, ûntsprongen is’.

As literêre analyze wie dat allegear net bedoeld, it wie in komplimint foar de eigen oertsjûging, literatuerhistoarysk oant 1961 werom te folgjen, dat Fryske poëzij avontuerlikheid en boartlikheid mist. Reidhintsje op ’e Styx wie wiswier in nijsgjirrige bondel, mar bekroaning derfan wurdt hoe dan ek in diskutabel literatuer-polityk statement as je efkes neigean wa’t yn 2009 nét útferkeazen waarden om de priis yn ûntfangst te nimmen. Ik doch in graai, net tafallich allegear dichters mei doe al trije, fjouwer of mear bondels op har namme: Wilco Berga, Tsead Bruinja, Eppie Dam, Eeltsje Hettinga, Elmar Kuiper, Aggie van der Meer, Jacobus Smink, Albertina Soepboer. Ut dat rychje hawwe trije de priis letter noch wol krigen, mar it punt sil wilens wol dúdlik wêze: yn 2009 skoarden al dy reuzen neffens de advyskommisje te leech op de Quatrebras-lookalikes-ranglist.

Fan itselde lekken in nostalgysk pak is Bert Looper syn stik yn De Moanne fan febrewaris. It beslút dramatysk mei: ‘Nee, wy kinne allinnich fierder yn Fryslân as Quatrebras dochs noch de Gysbert Japicxpriis krijt’. Quatrebras is foar Looper in symboal foar ‘de jierren sechstich, doe’t Fryslân de takomst yn sprong’. Bedoeld wurdt, doe’t op ien of oare manier de al dalik frij kânsleaze myte ûntstie dat Fryske dichters as Jelle de Jong, Marten Brouwer, Steven de Jong of Sybe Sybesma bewiisden dat ús poëzij by de tiid wie, by de Nederlânsktalige dichtkeunst oansleat, en sadwaande syn eigen manifestaasje fan ‘Fyftich’ hie. Mar om jin nei al dy desennia noch in kear ostentatyf by dat byld oan te sluten? Alwer kin hjir gjin praat wêze fan analyze, of fan ûndersyk dat fierder giet as it rikken nei wurden foar in beskate ûnfrede mei de Fryske literatuer fan hjoed-de-dei: wy kinne allinnich fierder…

By Looper liket dy ûnfrede foaral ynjûn te wêzen troch syn belangstelling foar gearwurking tusken literatuer en byldzjende keunst. De sechstiger jierren wiene neffens him ‘in perioade yn de Fryske kultuer dy’t op it mêd fan ynternasjonale oriïntaasje nea syn gelikens wer fine soe’, en yn dat ramt sjocht er ek nei Quatrebras:

De Fryske literatuer en byldzjende keunst gongen ek in spannende relaasje mei inoar oan yn it tydskrift Quatrebras, dêr’t ferskate ynternasjonale keunstbewegingen – Nulkunst, byldzjende poëzij – yn opnaam waarden en dêr’t ek wiidweidich yn eksperimintearre waard mei ynhâld en foarm.

Mar de spannende relaasje mislearre, Quatrebras waard opheft ‘en literatuer en keunst giene útinoar’. Fryslân, skriuwt Looper, keas yn de santiger jierren foar ‘keunst dy’t de Fryske identiteit fersterke’, ta skea fan literatuer en byldzjende keunst beide:

Dat is spitich, want krekt de keunst dy’t kleuret bûten de linen fan it Fryslân dat troch de polityk en de toeristyske sektor ferordonearre wurdt, kin it petear oer de takomst fan de Fryske kultuer en kultuer (sic) yn Fryslân enoarm ferrykje.

‘Cross-overs mei oare dissiplines’ wiene troch tadwaan fan it ‘skerp begrinzge literêre domein’ en syn ‘Alleingang’ nei 1968 langer net mooglik. As ‘wichtichste diskusjepunt’ stelt Looper ferfolgens de fraach ‘hoe’t kultureel Fryslân him ûntwikkelje moat om sa sterk mooglik te stean yn kwaliteit en draachflak’. It giet him mei syn histoaryske eksersysjes dus eins om in blykber as problematysk ûnderfûne stân fan saken yn de Fryske literatuer fan hjoed-de-dei. 

Syn resept: de isolearre Fryske literatuer, mei syn ‘ûnfermogen om te ferbinen mei kânsrike ûntjouwingen lykas Kulturele Haadstêd’, moat no einlings in kear ôfrekkenje mei ‘de ferstikking fan it Fryske bewustwêzen’ en oanknoopje by ‘baanbrekkende keunstfoarmen’, bedoeld wurdt, foarmen yn de ynternasjonale byldzjende keunst. Wat grut foarbyld Quatrebras neffens him besocht hat.

Sokke lippetsjinst oan Kulturele Haadstêd ferjit foar it gemak it feit dat it krekt de artistike lieders fan Kulturele Haadstêd wiene dy’t ‘ûnfermogen om te ferbinen’ etalearren. Earst al doe’t Siard Smit it grutte projekt fan in reizgjende kultuerkaravaan mei in protte omtinken foar Frysktalichheid ôfskeat, ferfolgens doe’t de ynternasjonale sykljochten inkeld Tsjêbbe Hettinga silliger fine koene om op te skinen, en nochris doe’t bliek dat alle alve fonteinen troch bûtenlânske hannen makke wurde moasten. Fryske literatuer keas yn 2018 net foar isolemint: Fryske literatuer waard yn it isolemint dreaun. 

Op it twadde plak: nettsjinsteande Looper syn ‘ferstikking fan it Fryske bewustwêzen’ nei 1968 krigen Jan Wybenga en Reinder Rienk van der Leest, twa fan de belangrykste ‘eksperimintele’ Fryske skriuwers yn de santiger jierren, de Gysbert Japicxpriis takend. Yn respektivelik 1977 en 1981. En op it tredde plak de fraach dy’t Looper hielendal net beantwurdet: wat is der presys sa ferskriklik mis mei de Fryske literatuer yn ús eigen tiid, dat er traktearre wurde moat op sa’n anagroanistysk oanklaaide Quatrebras-shockterapy?

Steller skriuwt dat er it belang fan ‘kwaliteit’ en ‘draachflak’ op it each hat. Syn werklike boadskip is lykwols dat keunstfoarmen dy’t inkeld de Fryske taal brûke, harsels marzjinalisearje yn in hieltyd fierder ûntfryskjende kulturele wrâld. Syn werklike probleem is net de slettenens fan it ‘Fryske bewustwêzen’: it is it ûnfermogen fan in hieltyd gruttere groep net-Frysktalige minsken yn Fryslân om Frysk-literêre teksten op wearde skatte te kinnen.

Lizze wy no efkes in lyntsje nei Looper syn eardere direkteurskip fan bibleteek, argyf en museum Tresoar, in ynstelling dy’t relaasjes ûnderhâlde moat mei dyselde hieltyd gruttere groep net-Frysktalige minsken yn Fryslân dy’t Frysk-literêre teksten net op wearde skatte kinne. Minsken dus dy’t je mar better byldzjend wurk foarhâlde kinne, want dat begripe se gauwer. Dan wurdt dudlik dat wy hjir te krijen hawwe mei in sterk ynstitúsjoneel ynspirearre tinkramt en in auteur dy’t hiel wat dichtwurk eins it leafst yn ûnderbeljochte hoekjes weisette wol. Buordsjes derby: ‘Tink derom! Frysk bewustwêzen!’

It hjirboppe beskreaune weachje fan literatuerhistoaryske nostalgy nei modernistysk avant-gardeboartsjen, soe it net ferbân hâlde mei de tentoanstelling aansen yn Tresoar, dêr’t grif it folle ljocht falle sil op de ‘Quatrebras-generaasje’? En dat is my fierder bêst, mar sok útljochtsjen giet altyd tegearre mei fertsjusterjen, en dat is faak wol wat in probleem. Sa’n tentoanstelling is in literatuerpolityk ynstrumint troch syn dûbelrol yn literêre kanonfoarming: toand wurdt wat belangryk fûn wurdt, en belangryk wurdt wat toand wurdt. Foar’t je begjinne mei je ljochtplan foar in tentoanstelling oer Fryske literatuer is it dus wol tsjinstich om earst te betinken wat dat krekt ynhâlde moat, ‘belangryk’?

Al mei al wol it idee net by my wei dat de lytse Quatrebras-revival op net folle oars rêst as langstme nei tiden fol ‘fernijing’ en ‘ûntdekking’. Dus, foar my, nei de tiid fan heit en mem en pake en beppe, doe’t literêre opskuor en rebûlje noch bestiene, en doe’t nije foarmen noch troch âlde mallen hinne brutsen, en doe’t… It is fansels simplifisearjende reklametaal. In ynspyljen op de algemien werkenbere emoasje - dy’t sterker wurdt neigeraden je âlder wurde - dat it libben eartiids better, fluïder of krekt heftiger, en yn alle gefallen hiel ‘oars’ wie as tsjintwurdich. We want that literature back

Fan de weromstuit sjocht men langer net wat allegear wol net foar jins fuotten leit oan Frysk-literêre ‘keunst dy’t kleuret bûten de linen fan it Fryslân dat troch de polityk en de toeristyske sektor ferordonearre wurdt’. Gjin wûnder: Bloedprikke is noch hieltyd net besprutsen yn de LC. En om by Looper syn terminology te bliuwen: ek tink ik dalik oan baanbrekkend wurk fan skriuwers as Elmar Kuiper en Sipke de Schiffart.

Myn advys soe wêze om sawol fierder út te zoomen as fierder yn te zoomen. De nostalgy de nostalgy te litten en ris te sjen oft net it wurk fan elke serieuze dichter op syn eigen eigenwize wize fernijt, fuortset, yn opstân komt, ôfbrekt, opbout. Mar miskien ek ferslyt en ûnsichtber makke wurdt, bywannear't kanonfoarming, mei syn tiidbûne blinens, syn kultuerkommersjeel seksappeal en syn multymediaal ferspriedingsapparaat, ûndraachlike, want anty-literêre foarmen oannimt.


zaterdag 17 februari 2024

Bij de dood van Aleksej Navalni



Tsja... het lijkt me eerlijk gezegd nogal onwaarschijnlijk dat Poetin er achter zit... Laten we, in afwachting van opduikende bewijzen, eerst eens wat vragen stellen. Een goede, maar immer meer in onbruik gerakende gewoonte, zo lijkt het.

Bijvoorbeeld: waarom zou de Russische president een politieke opportunist (ex-extreemrechts), die de laatste jaren meer bekendheid in het Westen dan in Rusland zelf genoot, en die uit Poetins oogpunt gezien veilig en wel opgeborgen was, uit de weg laten ruimen? En dat nog bekend laten maken ook? Hem tot een martelaar maken? En in een adem door een wereldwijde anti-Russische mediastorm veroorzaken? Een maand voor er verkiezingen in Rusland plaatsvinden? 

Voorlopig lijkt het me net iets aannemelijker dat Navalni is overleden door natuurlijke oorzaken, of dat Oekraïense inlichtingendiensten, al dan niet met hulp van buiten, het soort symbolische wanhoopsdaad hebben verricht waarop ze patent hebben als het om Russische publieke figuren gaat.

In dat laatste geval is de timing perfect. Het NAVO-fort Avdiivka valt as we speak, de Amerikaanse Republikeinen houden ruim 60 miljard dollar voor Zelensky tegen, Poetin heeft net een 200 miljoen keer bekeken interview met Tucker Carlson gedaan - stuk voor stuk forse tegenslagen voor Oekraïne. En niet te vergeten: het licht valt nu even niet op Bidens geklungel met betrekking tot Israël en Gaza.

Natuurlijk wijzen ‘onze’ politieke leiders naar het Kremlin. Natuurlijk luiden ze de alarmbel over ‘de democratie’. Ze zouden wel gek zijn als ze het niet deden. De dood van Navalni is een uitgelezen kans om de publieke opinie in het Westen opnieuw te mobiliseren, met als doel om nóg meer Oekraïners te laten sneuvelen in een oorlog die Kyiv niet kan winnen. Een meevallertje bovendien om onze portemonnees weer eens flink te grazen te kunnen nemen. Want wie zal zich nu nog durven keren tegen torenhoge defensiebudgetten om ‘de Russische dreiging’ te stoppen?

Dat zijn zomaar wat (ik geef toe: nogal voor de hand liggende) kanttekeningen bij de persoonlijke tragedie die Navalni heet. Zulke kanttekeningen zet ik toch net iets liever dan de behaagzieke maar voorbarige emotionele kretologie te debiteren die ik op sociale media voorbij zie komen: ‘schoften’, ‘dat dit de lont in het kruitvat mag zijn’, ‘ons moedertje / heeft alweer een kind vermoord’, enzovoort.

Maar ja, ik ben dan ook, behalve dichter: journalist. 

Journalist van het type dat zich afvraagt waar de publieke verontwaardiging eigenlijk was toen begin dit jaar de Oekraïne-kritische Amerikaans-Chileense journalist Gonzalo Lira in Kyiv onder verdachte omstandigheden om het leven kwam. Lees: mogelijk werd vermoord door Zelensky’s geheime dienst. Het type dat in een reflex al die rapporten van Amnesty International, Human Rights Watch en de OVSE over al die moorden, martelingen en andere schendingen van mensenrechten in Oekraïne sinds 2014 erbij pakt.

En ook het type dat zich afvraagt waarom het leven van WikiLeaks-oprichter Julian Assange – een minstens zo interessante dissident als Navalni - al bijna twintig jaar tot een hel wordt gemaakt zónder dat onze betrokken dichters er ooit naar taalden. Het antwoord is, vrees ik, simpel: omdat in zijn geval de boosdoeners niet als verdachten in Mordor verblijven, maar als daders in vrijheidsparadijs Washington.

dinsdag 30 januari 2024

In feilichheidspakt foar hiel Europa


Dêr't twa harsensskrabje, hawwe fiif skuld

Oekrayne ferliest de oarloch mei Ruslân. Nederlânske topmilitêren wolle dat wy ús tariede op it slimste. Tsjingas: it wurdt tiid om de NAVO by de dyk te setten en te wurkjen oan in pan-Europeeske feilichheidsregeling, ynklusyf Oekrayne en Ruslân.

Jannewaris 2024 is in tsjustere moanne. As in reuseftige inketfisk, sa slacht it militêr-yndustrieel kompleks syn tentakels om ús hinne. Nederlânske boargers moatte har tariede op oarloch. Sjen dat se in radio yn hûs helje. In tûne mei drinkwetter yn ’t hok sette, foar need. Miskien moat de tsjinstplicht wer ynfierd wurde. Sok skokkend spul spuide de foarsitter fan it Militêr Komitee fan de NAVO, in Nederlânske admiraal mei namme Bauer, okkerdeis yn ûnder mear De Telegraaf.

De Nederlânske ekonomy, mient Bauer, moat omfoarme wurde ta in oarlochsekonomy. Want de NAVO hat net genôch wapens mear om te ferklapbûtsen yn Oekrayne, en de Russen stean dus takom jier op it strân fan Skeveningen. Yndie sjit Ruslân alles út ’e loft en op ’e grûn yn ’e brân wat ‘wy’ al sûnt rûchwei 2017 oan moardtúch nei Kyiv stjoerd hawwe. Yn feite hat de NAVO himsels ûntwapene; alle âlde rotsoai dy’t de hâldberheidsdatum al foarby wie is dy kant út gien of sil dy kant út, en wat wy sels oerhâlden hawwe, dêr kinne wy noch net iens de Houthi’s mei sear dwaan. Dat, it Nije Werbewapenjen moat noadich begjinne.

Fertsjinnet soks gjin tsjingas? Blykber is alles better as ûnderhannelje mei Moskou. It is in útkomst dêr’t de neo-cons dy’t oare kant de Atlantyske Oseaan de macht hawwe al oan wurkje sûnt Biden op it plúsj bedarre. De Oekraynske boargeroarloch sûnt 2014? Prate wy net oer. Minskerjochten foar etnyske Russen yn Oekrayne? Gjin ûnderwerp. De Minsk-akkoarten? Fan tafel. De petearen yn Istanboel? In streek dertroch. Goedkeap gas foar Dútslân? In bom derûnder.

Mar Amerikaanske en Britske beloften fan ûneinige stipe foar Oekrayne hawwe inkeld mar resultearre yn in pear hûnderttûzen begraffenissen en noch mear amputearre earms en skonken. It Westen is yn de dearinnende steech fan syn eigen hubris bedarre. En achterútride is net syn forte. Mar gelokkich is it grutte publyk yn Europa en Amearika net hielendal op ’e achterholle fallen. It sjocht hoe’t de ekonomyske oarloch tsjin Ruslân de gasprizen opdreaun hat. It kin hieltyd minder keapje foar itselde jild. It krijt foar ’t snotsje dat Dútslân, de ekonomyske motor fan Europa, himsels de-yndustrialisearret. It frezet dêr ek in reis fan mei te krijen. En it wurdt sa njonkelytsen deawurch fan alle nepnijs en alle framing en alle winsktinken yn de berjochtjouwing.

De PVV wint. AfD wint. Trump wint. En mismanager Biden is yn novimber exit, tegearre mei de Kâlde Oarloch-entûraazje dy’t him (letterlik) oereinhâldt. Soks hat oarsaken. Krije wy no aansen in tiidrek fan westersk isolasjonisme, sil ‘de demokrasy’ wrâldwiid belies jaan, sille ‘de autokraten’ wrâldwiid de slach winne? Mei bangmakkerij besiket de oarlochspartij de minsken har werklike problemen ferjitte te litten en it jild út de beurs te praten. Idealen kostje wat, yn dy trant.

Nee, wat jild kostet, en ûntelbere libbens dêr nochris oerhinne, is it idee dat it Westen oeral baas spylje mei, oeral bombardearje mei, heale lannen yllegaal besette mei (Syrië), om’t it moreel superieur wêze soe oan alles en elkenien. Europa is in tún, it oare fan ’e wrâld in jungle. Dat yn ’e grûn rassistyske idee kommunisearre EU-bûtenlânsjef Josep Borrell twa jier lyn. Op dy misfetting is it monstrum fan de ‘rules based international order’ basearre, it westerske alternatyf foar it ynternasjonaal rjocht. Skande, skande roppe as in Russyske raket by ûngelok twa boargers deadet, swije as it grêf as freon Israël yn in pear moanne tiid mear as twa kear safolle boargerdeaden feroarsaket op in pear kante kilometer Gaza, as Ruslân en Oekrayne yn dik twa jier dien hawwe oan in tûzen kilometer lang front.

Gjin wûnder dat it omsittend laach, ek wol de Global South neamd, dy westerske morele mearderweardichheidspretinsjes op in pypfol hat. Dêr wit men al lang: demokrasy is eat dat Washington as it sa útkomt omearmet, en as it sa útkomt ek like gau wer falle lit. Sjoch Vietnam, Libië, Irak, Afghanistan.

Dat hâldt admiraal Bauer net tsjin en meitsje de nuverste kattesprongen. Hy wol in ‘samenlevingsaanpak’. In ‘oorlogsvoeringstransformatie’. Bygelyks: it soe goed wêze as Nederlân mear tanks oantuge soe, mient de seebonk. ‘Tanks behoren tot het arsenaal dat we nodig hebben om ons actief te kunnen verdedigen.’ Dat type rottekrûddjoere wapensysteem ha ‘wy’, moai wat jierren lyn alwer, suver hielendal ôfskaft. Logysk. Oan it Oekraynske front wurde tanks alle dagen yn âld izer feroare troch spotgoedkeape, mar o sa effektive drones.

Wat wérklik de feilichheid yn Europa befoarderje soe, wyld idee, is de NAVO ôfskaffe en in pan-Europees feilichheidsmeganisme yn it plak dêrfan sette. In pakt dêr’t ek Oekrayne én Ruslân diel fan útmeitsje. Yndie, it âlde plan fan Gorbatsjov, dêr’t de Amerikanen doedestiids spûkbenaud foar wiene, dat dus gjin skyn fan kâns hie. In fisionêr plan. As antwurd krige it de bekende searje útwreidingsfjildtochten fan EU en NAVO rjochting de Russyske grinzen dêr’t wy no de soere fruchten fan plôkje.

Om opnij romte te meitsjen foar in pan-Europeesk inisjatyf is it saak en wês in kear reëel oer de oarsaken fan de oarloch yn Oekrayne. ‘Wy’ ha de wierheid net yn pacht. Dêr’t twa harsensskrabje, hawwe fiif skuld. Elites yn Washington, Londen en Brussel hawwe allesbehalve skjinne hannen, sa’t hieltyd mear wittenskippers doarre te sinjalearjen. Doubling down is it iennichste antwurd yn har wurdboek. Se hawwe blynseach har russofobe patrûljes de frije hân litten. Se hawwe de Europeeske ekonomy yn ’e fernieling holpen. Se hawwe Oekrayne yn ien grutte greppel feroare. Se hawwe Ruslân yn ’e earms fan Sina dreaun. Se etalearje de slimste diplomatike en morele ympotinsje sûnt de 19e iuw stomprûn op de Earste Wrâldoarloch.

Oant wy aansen ta binne, mei admiraal Bauer en konsorten as ynstekkers, oan wrâldoarloch nûmer trije?


donderdag 21 december 2023

In kânsleaze missy en in Boun op syk nei besteansrjocht


Ferrassend nijs yn myn eigen krante: It Skriuwersboun hat in kommisje ynsteld, of sil in kommisje ynstelle, of is fan doel in kommisje yn te stellen as de leden it dermei iens binne, mar dy binne it altyd oeral mei iens, om takom jier trije Fryske proazaskriuwers te nominearjen foar de P.C. Hooftpriis.

As kommisjeleden wurde neamd Sietse de Vries (sjoernalist, thriller- en toanielskriuwer), Pier Boorsma (dichter) en Karen Bies (programmamakker by de Omrop). Ik ha dalik socht nei in nijsberjocht op de site fan It Skriuwersboun – fergees. It nijs wurdt ús ferteld troch Martsje de Jong, lid fan de kommisje dy’t fan ’t jier in boekje gearstalde mei wurk en biografyske gegevens fan tsien Fryske dichters.

Goed. As ik Frysk proazaskriuwer wie - mar gelokkich bin ik dat net - en as ik lid fan It Skriuwersboun west hie - en al like fortúnlik bin ik dat ek net – dan hie ik no efkes de eagen sletten en ta tsien teld. Komoan, ik doch dat dochs mar. …. en tsien. In pear opmerkingen.

Ien. It doel fan it niisneamde boekje, Neigeraden it noarden, sorry, Naar gelang het noorden, wie om de grachtengordeldieren yn de haadstêd, ynklusyf it bestjoer fan de P.C. Hooftpriis, fan it bestean fan dy dichters en har wurk op ’e hichte te bringen. Dat hat grif fertuten dien, allinnich is dêr gjin bewiis fan ta ús komd: ik ha gjin inkelde reaksje út de Rânestêd bespeurd.

Twa. Dy eardere kommisje – dêryn sieten Inge Heslinga, Goffe Jensma, Martsje de Jong, Doeke Sijens en Hylke Tromp – hie aardich mear literêre ynhouten as it triumviraat dêr’t It Skriuwersboun no mei op strûptocht sil. En dy eardere kommisje hie ek wol safolle prestiizje, dat er botsingen mei it bestjoer fan It Skriuwersboun, lês: de ik-bepaal-it-wol-efkes-foarsitter, net út ’e wei gie. Faaks dat de nije slachtoffers better mei Verf oerwei kinne sille?

Trije. Like sa’n bekendheidsaksje foar Fryske dichters noch in hiel lyts bytsje kâns op sukses te hawwen, om’t yn it Fryske taalgebiet no ienris ytlike poëten omrinne mei wurk dat goed genôch is om op nasjonaal nivo meidwaan te kinnen, foar it Frysk proaza leit dat wat, lit ús sizze, yngewikkelder. Hylke Speerstra? De kommisje wol grif de lêste Gysbert-advyskommisje net skoffearje. Durk van der Ploeg? Dy hawwe advyskommisjes yn Fryslân oerslein oant syn 81e, doe’t er einlings, pfff, de Gysbert krije mocht. Sipke de Schiffart? Foar twa ferhalebondels en ien roman? Willem Schoorstra? Hardcore Fryske nasjonalisten stean yn Amsterdam al gau op achterstân, rûzje ik. De iennichste dy’t op grûn fan kritiken en omfang fan it oeuvre in bytsje kânsryk yn ’e beneaming komme kinne soe, is, liket my, Koos Tiemersma.

Fjouwer. In punt dat ik earder ek neamd ha. Is it de taak fan It Skriuwersboun om him yn te setten, net foar ál syn leden, mar foar mar in pear?

Fiif. Binne der gjin driuwender saken dy’t it omtinken fan It Skriuwersboun freegje as dit, diskear, frij kânsleaze biddeljen om mear prestiizje yn in oar taalgebiet? Reparaasje fan ús ferrotte prizesysteem, bygelyks? Soargje dat mear Fryske skriuwers oan bar komme yn de him ûntjaande, kommersjeel motivearre festivalisearring fan literatuer? Meiwurkje oan de realisearring fan in écht Frysk literatuerfestival?

Seis. Ien en oar komt op my oer as benammen in mispleatst besykjen om nut en needsaak fan It Skriuwersboun te ‘bewizen’ yn de eagen fan de provinsjale jildsjitter. In jildsjitter dy’t neffens de frijwillige bestjoersleden fan It Skriuwersboun de ûnkostefergoeding foar de frijwillige bestjoersleden fan It Skriuwersboun mei 1000 prosint ferheegje moatte soe.

Spitich, ik kom net earlik op tsien punten. Mar sa is it earst ek wol moai genôch, of just net, netwier?


vrijdag 15 december 2023

Cijferspelletjes versus militaire logica in Oekraïne

 


Oekraïne zou de oorlog met Rusland volgend jaar wel eens kunnen gaan verliezen, berichtte The New York Times afgelopen maandag. Tenminste, als de Verenigde Staten het land niet zou blijven steunen met tientallen miljarden dollars. Maandag was overigens niet toevallig de dag dat de Oekraïense president Volodymyr Zelensky voor de zoveelste keer in Washington arriveerde om te vragen om méér geld. De krant gaf hem een steuntje in de rug. 

Vergeefs, zo bleek al gauw. De Republikeinen draaien de geldkraan dicht. Waarom? Omdat Oekraíne, ondanks de astronomische bedragen die Kyiv sinds februari 2022 hebben bereikt, de oorlog al lang aan het verliezen ís. En al verloren hééft. Sorry, dat is geen pro-Russische propaganda van ‘Poetin-vrienden’. Het is een feit van het soort dat naar beproefd recept door beleidsmakers in Washington, Londen en Brussel maar liever wordt ontkend. Of beter: genegeerd.

Na het volslagen mislukte Oekraïense ‘tegenoffensief’ dit jaar zou de oorlog in een patstelling zijn beland, zo heeft men daar bedacht. Geen van de strijdende partijen zou nog de overwinning kunnen behalen. Een nieuw Amerikaans-Europees financieel en militair steuntje in de rug zou daarom hard nodig zijn voor de uiteindelijke victorie. Maar een militair geschoold oog met meer aandacht voor de dagelijkse werkelijkheid dan voor politiek opportuun wensdenken ziet iets heel anders. Het ziet dat Oekraïne z’n bloem der natie in hoog tempo kwijtraakt. Het blijft z’n bataljons en brigades maar opvoeren aan de Russische vleesmolen, zonder enig strategisch of zelfs maar tactisch succes af te dwingen.

Die tragedie blijft voor het grote publiek in het Westen verborgen dankzij macabere cijferspelletjes rond de aantallen doden en gewonden die de oorlog eist. Om te bevorderen dat het geld oostwaarts blijft rollen, in ieder geval tot de Amerikaanse presidentsverkiezingen in november volgend jaar, wordt het aantal Russische doden nog steeds consequent te hoog ingeschat en het aantal Oekraïense net zo consequent (veel)  te laag.

Cijferspelletjes? Eerst de Oekraïense verliezen. In november 2022, negen maanden na het begin van de Russische ‘special military operation’, zei EU-kopstuk Von der Leyen dat het Oekraïense leger al 100.000 doden telde, en dat er daarnaast al 20.000 dodelijk getroffen burgerslachtoffers waren gevallen. Haar inschatting werd haastig door de Europese Commissie herroepen. (De Amerikaanse oppergeneraal Milley noemde in diezelfde maand een aantal van 40.000 burgerdoden.)

In april 2023 berichtte een Turkse website, Hürseda Haber, op gezag van bronnen bij de Israëlische inlichtingendienst Mossad een aantal van 157.000 gesneuvelde Oekraïense militairen. Navraag van persbureau AFP bij de Israëlische autoriteiten leverde geen reactie op. In diezelfde maand april kwam de Amerikaanse militaire inlichtingendienst DIA met een cijfer van 17.500 gedode Oekraïense militairen op de proppen. Vier maanden later, in augustus 2023, meldden The New York Times en The Guardian op gezag van anonieme ‘American officials’ dat Oekraïne zo’n 70.000 gesneuvelde militairen telde. Steeds betrof het schattingen, want noch Oekraïne noch Rusland maken hun verliezen officieel bekend. Een Oekraïense burgergroep kwam in november dit jaar niet verder dan 30.000.

En in augustus dit jaar meldde de VN (UNHCR) een aantal van 9.369 Oekraïense burgerdoden na anderhalf jaar strijd. Minder, maar dit terzijde, dan Israël volgens de VN in een paar maanden tijd in Gaza heeft veroorzaakt.

Dan de Russische verliezen. In april dit jaar noemde de DIA een getal van 43.000 dode Russische militairen. Volgens berichten in augustus en oktober dit jaar in de Kyiv Post en The Moscow Times, twee pro-Oekraïense media, zou het Russische leger zelfs 300.000 doden tellen. The New York Times en The Guardian hielden het, in augustus, op 120.000 doden.

De enige club die verslag van daadwerkelijk onderzoek doet, een samenwerkingsverband van de BBC en de Russische oppositiegroep Mediazona, kwam (juli dit jaar) met een schatting van minstens 47.000 Russische doden.

U ziet: van de gepubliceerde cijferbrij valt geen chocola te maken. Dat komt niet alleen omdat, zoals al genoemd, de oorlogvoerende partijen hun eigen verliezen geheim houden. Het komt vooral omdat er grote politieke belangen op het spel staan. Wat organisaties er met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid toe brengt de werkelijkheid anders voor te stellen dan zij is.

Wat is dan die werkelijkheid? Voor wat betreft de Russische verliezen lijken de schattingen van de DIA  en BBC/Mediazona het betrouwbaarst: rond de 50.000. Wat het aantal burgerdoden betreft lijkt er geen reden om aan de informatie van UNHCR te twijfelen (rond de 10.000). De dichtste mist hangt rond de Oekraïense militaire verliezen. Daarover zijn geen redelijk betrouwbare gegevens te vinden. Omdat niemand er, blijkbaar, belang bij heeft om er serieus onderzoek naar te doen.

Hier moeten we de hulp inroepen van gangbare militaire logica – en dan schrikken we.

Gangbare militaire logica gaat er, ten eerste, van uit dat een aanvaller een overwicht in man- en vuurkracht van ruwweg drie op één moet hebben om succes te kunnen boeken. Logischerwijs houdt dat in dat een aanvaller normaliter aanzienlijk méér slachtoffers te betreuren zal hebben dan de verdedigende partij. Oekraïne is sinds het najaar van 2022 de aanvaller, eerst met haar offensieven ten zuiden van Kharkiv en richting Kherson, dit jaar met haar frontbrede, halstarrig volgehouden maar mislukte tegenoffensief.

Ten tweede beschikt Rusland al minstens sinds de vorige winter over een enorm artillerie-overwicht van zo’n tien op één. Hetzelfde geldt voor z’n superioriteit in de lucht (raketten, vliegtuigen, drones).  De Oekraïense luchtmacht, of wat ervan resteert, vliegt nauwelijks meer. De Oekraïense luchtverdediging, inclusief door het Westen geleverde Patriot-systemen, is grotendeels uitgeschakeld.

Kortom: wie vertelt dat Rusland veel meer doden heeft te betreuren dan Oekraïne, verkoopt sprookjes. Kwaadaardige sprookjes, want ze hebben tot doel om de voor Oekraïne in alle opzichten hopeloos verlopende oorlog te verlengen.

Hoogstwaarschijnlijk, alles overziend, zijn er tot nu toe tussen de 150.00 en 200.000 Oekraïense militairen gesneuveld. Zelensky heeft gigantisch misgegokt. Eerst al toen hij, op Amerikaans en Brits advies, de door de VN-Veiligheidsraad bekrachtigde Minsk-akkoorden in de wind sloeg, en daarmee zijn verkiezingsbelofte om een vredespolitiek te voeren (na acht jaar burgeroorlog) wegwierp. En daarna nogmaals toen hij eind maart 2022, alweer na Amerikaanse en Britse pressie, en vertrouwend op beloftes van oneindige westerse militaire hulp, een streep zette door de kansrijke onderhandelingen in Istanboel.

Moeten we dan nog wachten op wat 2024 brengt? Hoeveel mannen en jongens (en tegenwoordig zelfs vrouwen, naar het schijnt) moeten er nog creperen in de modder en de sneeuw aan het front? Oekraïne heeft de oorlog al verloren. Méér westerse militaire hulp zal daar niets aan kunnen veranderen. Dat is de realiteit. Niet mooi, but there you are. De realiteit dicteert onderhandelingen met Moskou. Al het andere is slechts propaganda voor meer begrafenissen.

woensdag 6 december 2023

Leaver bombardearje as de lêsfeardigens befoarderje


Demokrasy of liberaal autoritarisme?

Samar in nijsberjocht, it lân trochreizgjend op de dei fan de goedhillichman: OESO-ûndersyk wiist út dat de lêsfeardigens fan Nederlânske 15-jierrigen op in nij djiptepunt bedarre is. Alwer! Krekt boppe de boaiem yn de EU, dat is Grikelân. Oarsaak? De regearende ekspertklasse stjoert it jild dat tsjin de plinten opklotst leaver nei de oandielhâlders-miljardêrs fan Lockheed en nei ‘failed state’ Oekraïne – of folje jo sels mar in ‘goed doel’ yn. Alles better as dat de beslissers de bern fan it plebs helpe sille oan maatskiplike kânsen.

No ha ’k wol yn ’e rekken, jo falle oer it wurd ‘ekspertklasse’. Wy binne dochs in demokrasy? Wy, it folk, hawwe dochs de macht? Dat hat ús oer alle bûgen al jierren falende ûnderwiissysteem ús wiismakke. Mar it is amper mear as in mearke, seit bygelyks de Amerikaanske sosjolooch Salvatore Babones (The New Authoritarianism, 2018):

In the contemporary liberal worldview, certain policies are mandatory, others are beyond the pale, and only the experts can tell which is which. Liberal democracy thus requires the obedience of the voters (or at least the citizens) to expert authority. The people are the passive recipients of those rights the experts deem them to possess.

De bêste man waard dalik útmakke foar Trump-freon. Soks dogge ús ‘eksperts’ yn polityk, bestjoer en media graach, yn allerhanne farianten, as in ôfwikend lûd har de earen piniget. Likegoed bedarre it essee fan Babones op in list fan de Wall Street Journal fan bêste boeken oer polityk yn 2018. En ek in dúdlik ‘linkse’ kultuerwittenskipper as de Amerikaanske Catherine Liu (American Idyll, 2011; Virtue Hoarders, 2021) brûkt it begryp ‘liberal authoritarianism’ yn har krityk op de ‘professional managerial class' dy’t útmakket wat ‘wy’ hearre te dwaan en te tinken.

Watfoar rjochten wy al of net hawwe, hoe’t ús maatskippij yninoar stekke moat, wêr’t de steat it jild al of net oan útjout: dat allegear is úteinlik net oan jo en my om te bepalen, mar oan in noflik libjende hegere ynkommens- en ûnderwiisklasse dy’t der foar trochleard hat. Jo fiele al oan: sa’n sitewaasje komt op spande foet te stean mei de wenstige betsjuttingen fan it wurd ‘demokrasy’ bywannear’t dy klasse belied fiert dat streekrjocht yngiet tsjin de belangen fan gewoane minsken. 

Leaver fiert fuort sinleas bombardearje as thús de lêsfeardigens befoarderje. Bygelyks. Want autoritarisme bestiet inkeld fier fuort, en dy't oars úthâldt fertsjinnet gjin lêzers?

Foar de goede oarder: ik fertel hjir neat nijs. Yn ’e politikology, sosjology en oare kultuerwittenskippen wurdt benammen sûnt de opkomst fan sosjale media hieltyd drokker diskusjearre oer in ferskynsel dat de hegemony fan de ‘eksperts’ bedriget en dat se by foarkar ‘populisme’ neame. Te uzes is de kwesty okkerdeis akuut wurden. Oant 22 novimber wie populisme yn Nederlân foaral in plebeïske technyk om foute ideeën te fersprieden, mar sûnt de histoaryske ferkiezingswinst fan de PVV liket dat jaske dochs wat te krap te wurden. Hawwe inkeld populisten foute ideeën? Bestiet in treddepart fan ús noftere polderfolkje werklik út domme fantasten?

Je soene it tinke, as je dy hele optocht fan ‘eksperts’ leauwe moatte dy’t alle dagen rûntsjerint yn it Nederlânske medialânskip. Mar dy ferkiezingswinst lit him ek oars besjen, nammentlik as in utering fan protest tsjin liberaal autoritarisme. En as in pleit foar méar demokrasy. 

Logysk dus, dy panikerige reaksje fan de ‘eksperts’ op de ferkiezingsútslach. It folk taast har privileezjes oan, har almacht by it bepalen fan de aginda, har allinnichrjocht op moreel gelyk.

Demokrasy wurdt foarútholpen mei omtinken foar in ferskaat oan mieningen, perspektiven en oertsjûgingen. Yn stee fan dy sa winsklike diversiteit te omearmjen en te befoarderjen, grypt de ekspertklasse nei swartwite skema’s foar goed en kwea en hellet nacht en dei it wapen fan de demonisearring út de kast. It is in stratezjy fan permanint geweld tsjin it folk. It folk heart thús yn ’e skoalbankjes. Dêr’t it net leare mei om te lêzen.


N.B. Hoe fier ik as oertsjûge salonsosjalist ek ôfstân nim fan guon ideeën dêr’t safolle Nederlanners okkerdeis foar stimd hawwe: dat de ‘eksperts’ tsjintwurdich de blabze tin troch de boksen rint, is in resultaat dat Wilders cum suis dochs mar moai berikt hawwe.

donderdag 30 november 2023

Yn it belang fan in transparant prizeproses


Yn ús provinsje kinst skriuwe watst wolst. Dat de keizer gjin klean oan hat. Dat de sinne hjir yn it easten ûndergiet ynstee fan opkomt. Dat de diken op trochbrekken stean. Dat prestizjeuze prizen freegje om transparante prosedueres. It nuete skriuwers- en bestjoerdersfolkje jout syn mûs in tút, syn hûn in skop, syn kat in aai, en alles bliuwt krekt sa’t it wie.

Ik wit net wat wy de lêste jierren allegear wol net mei de Gysbert Japicxpriis belibbe ha. Of net wier, ik wit it wol.

In útjouwer jout ien fan syn eigen skriuwers de priis (2007). Anne Feddema dy’t ’m takend krijt (2009). In advyskommisje dy’t advisearret om ‘de Gysbert’ tenei te beheinen ta in oeuvrepriis (2011). De advyskommisje besteget 100 wurden oan it priiswinnende boek (2017). In bestjoerslid fan de Fryske beweging hâldt de laudatio (2019). In aktrise en in kommunikaasje-adviseur hawwe in sit yn de advyskommisje (2021). De ûnreglemintêre bekroaning fan op in webside en yn kranten los publisearre gedichten (2021). In advysjekommisjelid wurdt beneamd dat mei ien fan de grutte gadingmakkers in histoarje fan problemen hat (2022). De priis wurdt útrikt net troch de deputearre fan Kultuer mar troch dy fan Taal (2023).

It is wier: in pear skriuwers hawwe ien, twa kear oan ’e bel lutsen. Dêr kaam oerlis op it Provinsjehûs achterwei. De deputearre hearde doe in útstel om in brede Gysbert-ried fan in man/frou as tweintich oan te stellen foar de advisearjende taak.

En it is wier: it hat allegear neat opsmiten. O ja: de provinsje hat de priisferoardering sadanich wizige (2022), dat no twa fan de trije advyskommisjeleden troch Tresoar en Akademy frege wurde, en it tredde moat ‘út it fjild’ komme fia in foardracht. De earste kear dat soks wêze moatten hie, ferline jier, kaam der lykwols gjin foardracht ‘út it fjild’. It tredde kommisjelid waard gewoan wer fia de âlde rûte oanlutsen.

Dat tredde lid wie Jelma Knol, eks-redakteur fan de Friese Pers Boekerij en redakteur fan it semi-literêre tydskrift ensafh. Oer dy ûngelokkige beneaming, alteast, yn it ljocht fan it belang fan in transparant prizeproses, haw ik hjir wat skreaun. As reaksje op in kollum fan Pieter de Groot yn de LC, dy’t wer reagearre op de kommissaris fan de Kening, dy’t him ôffrege hie wêrom’t proazaskriuwer Hylke Speerstra de priis noait krigen hie. In pear dagen letter skreau Bert de Jong yn de Moanne ek wat oer de gong fan saken. En noch in pear dagen letter kaam der in stikje fan ien fan de oare redaksjeleden fan ensafh.

Wylst ik myn stikje skreaun ha yn it belang fan in better prizeproses, skreau De Jong syn stikje sa te sjen yn it belang fan Speerstra – alteast, dy hie er de priis graach tahawwe wold. De Jong meldt boppedat eat dêr’t ik gjin weet fan hie, en wêrfan’t ik my ek ôffreegje hoe’t er oan syn kennis komt. Nammentlik dat de advyskommisje 2023 net ienriedich wie, om’t Knol neat witte woe fan Speerstra syn boek. En dat, mei de winsklikheid fan in ienriedich advys yn ’e achterholle, Speerstra syn boek doe fan de list mei gadingmakkers kukele is.

Kin bêst wêze dat it sa gien is. Mar it is net sterk om soks sûnder bewiis út te hâlden.

Ek it stikje op ensafh.nl sit in nuvere rook oan. Steller nimt ynienen de funksje fan tsjinstklopper op him en mient dat in kommissaris gjin ferbazing uterje mei oer it bytsje prizen dat in auteur tafalt – steatsbemuoienis! Mar dêrnei blykt syn werklike motivaasje: it beskermjen fan syn kollega-redaksjelid anneks advyskommisjelid. Hy jout ta noait in boek fan Speerstra lêzen te hawwen, mar praat likegoed oer ,,it ûntbrekken fan literêre kwaliteiten”. Ek al is it oanbelangjende boek yn beide Fryske kranten besprutsen troch harren literêre resinsinten. Ek al wiene dy beide resinsinten tige optein oer wat se lêzen hiene.  

En dat wie it dan wer. Stoarm yn in glês wetter. Reaksje fan Tresoar? Nee. Fan de Akademy? Nee. Fan de provinsje? Nee. Fan oare skriuwers of dichters dy’t wolris blogge of kollumskriuwe of op in oare manier opinys ferspriede, Koos Tiemersma, Jaap Krol, Henk Nijp, Piter Boersma, Arjan Hut, Syds Wiersma? Nee, nee, nee, nee, nee en nee. 

En wat rimet op FNP? 

Ochearme Gysbert, ochearme Fryske literatuer.