Kulturele apartheid yn Fryslân

Wy libje yn in provinsje dêr’t apartheid hearsket. Kulturele apartheid. Frysktalige en Nederlânsktalige skriuwers en dichters libje yn twa wrâlden. En the powers that be dogge der sa’t liket werklik alles oan om dat sa te hâlden.

As der yn ús lytse hoekje fan ‘e wrâld literêre barrens organisearre wurde, giet it steefêst om barrens foar – yn grutte, grutte mearheid - Nederlânsktalige keunstners. Is dy sitewaasje net in streekrjochte oanfluiting foar wat de te uzes oeral en altyd sa riinsk útsutele meartalichheidspretinsjes oanbelanget?

In skoftsje lyn ha ik hjir yn it Frysk Deiblêd alris wat oer sein: oer it oanboazjend tal literêre festivals dêr’t amper in Frysktalige dichter of skriuwer op de list te bekennen is, meastentiids op in ferdwaalde sprekwurdlike ekskústruus nei.

Ik neamde doe as foarbylden de literêre barrens fan ‘t jier yn Harns, Ljouwert, Dokkum en Slappeterp. Ik tel dêr hjir noch by op de aktiviteiten fan Explore the North, stipe troch Leeuwarden UNESCO City of Non-Frisian Literature. Op de meidoggerslisten fan it spoken word ding Hoge Woorden I, II, III en IV kom ik inkeld Gabriëlle Terpstra as Frysktalich wurdkeunstner tsjin. Mar oft sy wat yn it Frysk of yn it Nederlânsk dien hat, dat wit ik net. En dan hiene we ek noch in iensume Tsead Bruinja op Skiermûntseach, foar wa’t itselde jildt.

Ferskaat – diversiteit – wurde je mei om de earen slein. Foar alle achterstelde minderheden wurdt oeral en altyd ekstra omtinken frege. En terjochte. Mar nuver genôch dus net foar Frysktalige kultuer. Foar Frysktalige skriuwers en dichters is der net ien – niet 1 – festival. Neat, nothing, nichts.

De oanset dy’t ik in pear jier lyn jûn ha om te kommen ta in ynternasjonaal literatuerfestival yn it bysûnder foar lytse talen yn Harns en Frjentsjer is op neat útrûn – wierskynlik fanwege ûndergrûns wjerakseljen fan ús UNESCO-klupke, dêr’t se al soer seagen doe’t ik it idee in kear mei harren beprate. In jier as twa lyn dûkte as fuortsetting ynienen ‘Herberch Frisia’ op, mar ek dêr ha wy neat mear fan heard.

Likegoed: dat wiene ideeën foar in ynternasjonaal barren – oer in festival foar inkeld Frysktalige skriuwers en dichters praat net ien.

Hoe moatte wy soks tsjutte? Wolle dy Frysktalige keunstners neat? Dogge se neat, ha se neat te melden?

Fansels wol. De ferklearring is dat subsydzjefangende organisaasjes en grutte boekhannels – de earst oanwiisde inisjatyfnimmers – by harren boekhâlders de hannen net opinoar krije foar plannen mei mear Frysk. Dus ek net foar in wat mear evenredige Frysktalige fertsjintwurdiging op besteande festivals. Dat soe ommers besikers kostje kinne. Want al dy Nederlânsktalige kulturele fijnpriuwers, dy’t gewoanlik de mûle fol hawwe fan ‘diversiteit’, dy wolle ús net ferstean. Frysk, oeeeeh, wat zegt zij? Dêr sil de oast sitte. Soks liedt ta minder besyk, minder ynkomsten, minder sukses.

Mar. Binne dy subsydzjefangende organisaasjes – Arcadia, City of Literature, Explore the North, om mar trije fan de grutste jildopstrikers te neamen – net mei op ierde om besteande kulturele apartheid mei finansjele stipe fan de oerheid te ûnderwrotten? En is it net in taak fan ryk en provinsje, dy’t it measte jild jouwe, om derop ta te sjen dat soks yndie bart? Meartaligens? Diversiteit? Ja, mienskip, dêr’t ik sa’n wurd om sis?

Noch in oar foarbyld fan kulturele apartheid yn Fryslân, diskear bedreaun troch in klup dy’t by útstek op kulturele apartheid tsjin heart te wêzen. It tsjingean fan kulturele apartheid betsjut op it foarste plak it stypjen fan de ûnderlizzende kulturele partij, yn ús gefal: de Fryske literatuer. Mar wat docht de Afûk? Dy freget oates en toates in Nederlânsktalige skriuwer om in Nederlânsktalich boekewikegeskink te skriuwen. Of dy jout gewoan it oersette Nederlânske geskink kado.

Diskear wie it Anita Terpstra (gjin famylje, wol ik leauwe) fan wa’t in boek oerset waard. 2018: Griet op de Beeck; 2019: Jan Siebelink; 2020: Annejet van der Zijl; 2022: Hanna Bervoets. Yn de fiif jier dy’t achter ús lizze hawwe Willem Schoorstra (2019), Hilda Talsma (2021) en Ferdinand de Jong (2022) de iennichste Fryske skriuwers west dy’t fan de Afûk opdracht krigen om in Frysktalich boekewikegeskink te skriuwen.

Frysktalige keunstners moatte har plak witte? Underoan? Neffens Afûk-útjouwer Ernst Bruinsma binne se eins net goed genôch om it boekewikegeskink skriuwe te kinnen. Hat er in kear sein.

Miskien meie se ris wat fan in oar oersette. En as se dat dan dogge, wurde se net neamd yn it kolofon (wat Martsje de Jong fan ’t jier oerkaam). En yn alle publisiteit om it boekewikegeskink hinne wurdt har namme net neamd (wat Martsje de Jong fan ’t jier oerkaam).

Kin It Skriuwersboun net in kear, nederich, stutsen yn ’e sneinske jas en mei de pet yn ’e hân, nei ús freonen by provinsje en Afûk stappe, en biddelje dêr om in bytsje, al wie it mar in ytsepytsy mear stipe tsjin de him ûntjaande kulturele apartheid yn Fryslân?