1. Mijn klomp was stukken, Meester.
2. Mijn pet was weg, M.
3. Ik ben gisterenavond in de sloot gevallen, M., en nu waren mijn kleeren nog niet droog.
4. Moeder zei: 't Wou regenen, M.
5. Ik moest vader koffie brengen, M.
6. Ik moest om boodschap, M.
7. Ons brood was op, M., en nu kon ik geen boterham mee naar school krijgen.
8. Naar Bolswarder merke, M.
9. Naar Sneeker merke, M.
10. Naar Jouster merke, M.
11. Naar 't boelgoed, M.
12. Uit te eten, M.
13. Moeder was uit koffiedrinken, en nu moest ik op de kinders passen, M.
14. Wij zijn aan 't huishemelen, M.
15. De hekken opendoen, M.
16. Te eizoeken, M.
17. Ik weet 't niet, M.
18. Mijn klompen waren weg, M.
19. Uit van huis, M.
20. Moeder en die waren naar N. te eten, en toen mocht!!! ik vrij van school, M.
21. Wij hebben bargeslachte, M.
22. Moeder was op kraamvisite en nu moest ik huiswaren, M.
23. Bernefaem geweest, M.
24. Aardappelschillen, M.
25. Trouwkaartjes rondbrengen, M.
26. Voor N.N. naar dokter, M.
27. Naar den veearts, M.
28. Naar Dokter om goed, M.
29. Mijn neus bloedde zoo, M.
30. Mijn vinger deed mij zoo zeer, M.
31. Wij hebben ons verslapen, M.
32. Wij hebben pannekoek bakt, M.
33. Oom was bij ons, M.
34. Tante was bij ons, M.
35. Ik moest mee om koeien af te leveren, M.
36. Wij hebben biggen gekregen, M.
37. Wij kregen ‘t hooi thuis, M.
38. Wij moesten turven, M.
39. Om koffieboonen, M.
40. Mijn broek was stukken, M.
41. Wij hebben een uitvanhuizer gehad, M.
42. Wij hadden eters, M.
43. Ik had mij misselijk rookt, M.
44. Ik moest suup halen, M.
45. Wij hebben de koeien opgezet, M.
46. Mee te hazejagen, M.
Ik behoef er niets aan toe te voegen; ik zou slechts herhalen wat er reeds duizendmaal gezegd is. Aan U. M. de R.! mijn dank voor de opname.
Heidenschap, 16 Maart 1878
R. Zijlstra
Friesch Volksblad 2-92 (31 maart 1878)
vrijdag 28 september 2018
woensdag 26 september 2018
Twa teltsjes oer in 'oud Friesch gebruik'
Konstruksje fan kritysk Frysk folkseigen by Waling Dykstra (2)
Fan in boer te Haskerdiken – healwei it Fean en Akkrum – fertelde Waling Dykstra in kear oan syn bern dat dy ris mei in weide hea de grytman Vegelin van Claerbergen yn syn rydtúch temjitte kaam wie.1 Se koenen inoar net goed foarbykomme, de boer en de grytman, want de dyk wie te smel. Mar de boer woe net oan ’e kant en sei:
Ik bin in boer fan Haskerdiken,
Ik hoech foar nimmen te wiken.
Ik ha in pleats mei tritich kij,
Ik jou gjin byt om dy.
Ik ha in plaat mei in stander,
Lykas in ander
En in dweil foar de doar
Lykas in oar.
It rym komt út it earste diel fan Uit Friesland’s volksleven van vroeger en later út 1895.2 Mei dy ‘plaat mei in stander’, skriuwt Dykstra dêr, wurdt tsjut op in izeren plaat ûnder de hurd, om de jiske yn op te fangen. Soks wie foar minder goed buorkjende boeren ‘een ongekende weelde’. De stander, of yn it Nederlânsk it ‘standijzer’, wie de plaat izer dy’t rjochtop achter de kachel set waard om de muorretegeltsjes tsjin de hjittens fan de hurd te beskermjen.
In ferlykber ferhaal fertelt er earst, op deselde side. Dat giet oer in Menamer boer, dy’t er – oars as de Haskerdiker – by namme neamt, Arjen Osinga. Mei in rûge datearring derby, it soe him ‘zeventig of tachtig jaar geleden’ (dus om 1825 hinne) ôfspile hawwe. Lykas de Haskerdiker woe ek Osinga mei in berop op Frysk gewoanterjocht net wike foar bestjoer en adel. Dykstra skriuwt: ‘Volgens een oud Friesch gebruik behoefde een landman, die in den oogst met een beladen wagen een rijtuig ontmoette, niet uit het spoor te wijken, onverschillig voor wien ook.’3 De grytman fan Menameradiel moat lilk west hawwe, mar seach dochs syn flater yn en de boer en hy waarden freonen.
No is oer Waling Dykstra syn grutte folkloaresamling gauris opmurken dat it ûntbrekken fan boarne-opjeften sa spitich is.4 In protte ferhalen wiene wol earder ferteld, ek troch himsels, en parallellen mei ferhalen dy’t yn it bûtenlân optekene binne treft men ek oan. Mar der is likegoed genôch te finen dat yn dy foarm fierder nearne te lêzen is, en dêr’t wy faak net fan witte wêr’t er it wei hie. Sokke stoarjes komme dan al gau te boek te stean as Fryske ‘folkseigen’ mûnlinge trochfertellingen.5 Hjir wol ik oan de hân fan boppesteande beide foarbylden sjen litte dat in kombinaasje fan literatuerûndersyk en ûndersyk fan befolkings-, notariaats- en kadastergegevens bytiden in oar ljocht smyt op tekstmateriaal dat yn ’e regel as sêge, mearke, folksferhaal of folksoerlevering presintearre wurdt.
Dan wurdt bygelyks dúdlik dat Waling Dykstra it ferhaal oer de obstinatens fan de Menamer boer Arjen Osinga heechstwierskynlik heard hat fan – of skreaun hat foar – de ferneamde Marsumer boer en feefokker Kornelis Nannes Kuperus (1844-1917), ien fan syn boerefreonen, oer waans bedriuw en krewearjen yn Sljucht en Rjucht letter noch mannich artikel ferskynd is.6
Kornelis Nannes syn âld-omke Klaas Nannes Kuperus (1784-1819) wenne yn Menaam en kocht yn 1815 it treddepart fan in pleats en lân en yn 1816 in stik boulân fan syn sweager, sa docht bliken. Dy sweager wie Arjen Hendriks Osinga (1790-?); Klaas Nannes wie troud mei in suster fan Arjen Hendriks.7 It opfallende is dat der nei 1819 neat mear fan dizze Arjen Hendriks Osinga fernommen wurdt. Hy is dus emigrearre út Fryslân wei, mar wêrhinne is yn gjin Frysk argyf bewarre bleaun.
Ek rint yn it each dat dizze echte Arjen Osinga hielendal gjin boer wie. Yn 1811-1812 is er fan berop ‘klerk’,8 wierskynlik op it gritenijhûs yn Menaam. It treddepart pleats dat er yn 1815 ferkeapet is syn part yn syn heite pleats, dêr’t syn sweager Kuperus dan op buorkje sil mei syn suster. Arjen syn omke Jan Arjens Osinga (1753-1821) wie belêstingûntfanger yn Menameradiel en yn dy hoedanichheid in belangrike figuer foar de noch jonge grytman, baron G.Fr. thoe Schwarzenberg en Hohelandsberg (1791-1868; lid Provinsjale Steaten 1814-1861). Dat soe de ‘freonskip’ ferklearje kinne dy’t de boer en de grytman yn it teltsje fan Dykstra slute.
Sa tsjinje har twa mooglikheden oan foar wat de anekdoate oanbelanget: of Dykstra hat in yn de famylje Kuperus bewarre teltsje op papier set, of hy hat Kornelis Nannes Kuperus fan tsjinst wêze wollen troch in teltsje op te tinken, dat in earder famyljelid in skriftlik neibestean jaan soe. Klaas Nannes Kuperus en syn frou Sytske Hendriks Osinga krigen in deaberne berntsje; yn de twadde kream kaam Sytske te ferstjerren, se wie 29 jier.
Dykstra’s Uit Friesland’s volksleven is ek it âldste fynplak fan it rymke oer de nammeleaze boer fan Haskerdiken. Yn 1903 yn de rige ‘Eenvoudige memories uit eigen gewest’ yn it Nieuwsblad van Friesland waard it rymke wer opikkere troch Dykstra syn freon Japik Hepkema (1845-1919). Dy meldt no as ekstraatsje dat in ‘Heer Vegelin’ yn 1716 yn de krite fan Haskerdiken in brede dyk oanlizze litten hat troch syn besittingen, fan Boarn oant Nijebrêge (yn 1829 ‘vervangen door den rijksstraatweg’) en tsien jier letter noch ien, fan Akkrum nei de Jouwer.9 It soe dan gean om jonkhear Filip Frederik Vegelin van Claerbergen (1685-1738), dy’t yn 1717 troude en fan 1707 oant syn dea grytman fan Haskerlân wie. Dy grytman wenne fan 1715 ôf op Herema State op ’e Jouwer:
In 1716 heeft hij de Nieuwe Haskerdijken aangelegd, in de plaats van den ouden weg, die een groot gedeelte van ’t jaar onbruikbaar was. Zelf maakte hij veel gebruik van dien weg, omdat hij als regeeringspersoon, dikwijls te Leeuwarden moest zijn (..) en hij zal het misschien ook geweest zijn, die met zijn rijtuig een beladen boerenwagen op en weg willende passeeren, van den boer te hooren kreeg (..)’ –
en dan folget it rymke.10 Mar, heakket Hepkema ta: ‘Natuurlijk is het een “eigen” boer en geen Vegelins-boer geweest. Die hebben over hun oude landheeren geen klagen gehad en toonden integendeel groot respect voor de familie (..).’
By ús rym kin it dus om in boer gean dy’t yn ’e rispinge dwaande is. Mar de tekst sels fermeldt net wat dy boer út Haskerdiken dêr op ’e dyk die. Wol dat er ryk wie; sjoch de taljochting by kachelplaat en stander. It ferhaal lit wat sjen fan eigenerfd boereferset tsjin de hegerein, fan boere-selsbewustens en grutskens op autonomy en frijheid fan hanneljen. Tegearre mei de rjochtskonnotaasje – ‘ik hoech foar nimmen to wiken’ – ûntstean der sadwaande al gau assosjaasjes mei de yn Fryslân fanâlds breed besongen en beskriemde ‘Fryske frijheid’ út de lette midsieuwen. De erfgenamt derfan is de Fryske eigenerfde boer, is dan it politike boadskip.
Besjocht men de tekst nochris goed, dan is der wol reden om oan te nimmen dat Dykstra sels de skriuwer derfan is: dat it dus net giet om de delslach fan in mûnling oerlevere stoarje út de achttjinde ieu, mar om as wierbarde histoarje ferklaaide fiksje. De earste oanwizing dêrfoar is it opfallende rym yn de lêste fjouwer rigels:
Ik ha in plaat mei in stander,
Lykas in ander
En in dweil foar de doar
Lykas in oar.
De floeiende oergong fan it Stedfryske ‘ander’ nei it Fryske ‘oar’ wiist op de hân fan in literator en hat behalve in humoristysk ek in kritysk aspekt. Stedfrysk en Nederlânsk praten de hege boargerij en de adel, de boeren fansels net. Wy ha no itselde as jim, seit de boer yn feite tsjin de grytman. De twadde oanwizing lês ik yn dat ‘gjin byt’ – dat is in útdrukking dy’t yn in hiel soad gedichten fan Waling Dykstra ferwurke is en dy’t by him suver in stopwurd-funksje hat.11 Treds is der noch it wurd ‘dweil’. Yn de betsjutting fan skûtel-, hân- of flierdoek ken it Nederlânsk dat wurd sûnt de santjinde ieu, mar de earste fermelding dêrfan yn it Frysk stammet neffens it Wurdboek Fryske Taal út 1829.
Hepkema hat dus besocht om de anekdoate oer de boer te Haskerdiken noch wat ‘histoarysker’ te meitsjen, troch te neamen dat grytman Vegelin van Claerbergen twa diken oanlizze litten hie. Op ien fan dy diken, of foargongers fan dy diken, soe it ferhaal him, ‘misschien’, wol ôfspile hawwe. Mar it is goed mooglik dat Hepkema sels de boarne fan Waling Dykstra west hat: dat er in ferhaal of anekdoate út syn eigen pake’ tiid trochfertelde.
Om dat dúdlik te meitsjen is wat mear útlis noadich as yn it gefal fan de Menamer ‘boer’. Japik Hepkema’s pake en beppe fan heitekant hienen wenne te Diken (by Langwar); beppe kaam oarspronklik fan Broek (noardwestlik fan de Jouwer). Yn 1845 kocht pake Hepkema lân yn Broek fan jonkhear Pieter Benjamin Johan Vegelin van Claerbergen. By deselde ynskriuwerij bleau de Broekster boer Durk Sjoerds de Vries oan in pleats fan de jonkhear hingjen.12 Durk Sjoerds syn skoansoan wie Romke Kornelis Romkema út Haskerdiken, dy wie ek boer te Broek. In healbroerke fan dizze Romke, Wytze Kornelis Romkema, kaam yn 1829, seis jier jong, as weesbern te ferstjerren, ‘wonende te Dijken’, seit it befolkingsregister.
Beide wiene it bern fan de rike eigenerfde boer Kornelis Romkes Romkema (1769-1827) fan Haskerdiken. Kornelis Romkes en syn earste frou ferkochten yn 1806 in pleats mei lân te Haskerdiken (nû. 26) oan jonkhear Valerius Lodewijk Vegelin van Claerbergen (1774-1844), de (lettere) grytman en heit fan Pieter Benjamin Johan.14 Nei 1820 buorken Kornelis Romkes en syn twadde frou op stimnûmer 20 te ‘Zijdhuizen’ noardlik fan Haskerdiken. Dat wie in nijboude, grutte pleats dy’t deunby de ‘rijdweg’ fan it Fean nei Akkrum stie; by syn dea op 3 novimber 1827 brûkte Kornelis Romkes 26 bunder lân en molk er 22 kij.15
Mar yn 1828 en 1829 waard dizze ûnferhurde dyk fan Ljouwert nei Oerisel belangryk ferbrede, ophege en ferhurde; mei dat doel waarden oan wjerskanten brede stroken lân fergroeven. De kadastrale kaart fan 183216 lit sjen dat krekt by Sydhuzen de noard-súd rinnende strjitwei de east-west rinnende perselen fan op syn minst twa eigenerfde boeren trochkrúste. Dalik súdlik en noardlik dêrfan wie it lân yn eigendom fan grytman Vegelin van Claerbergen en yn gebrûk by dy syn hierboeren. It 'ik hoech foar nimmen te wiken' kin goed hjir syn grûn hawwe.
Dan soe de anekdoate oer de Haskerdiker boer tsjutte op ekonomysk ferset fan eigenerfde boeren tsjin de lokale regelingen fan de oerheid, gritenij en provinsje wat de dykferbreding fan de 'rijdweg' en de kompinsaasje dêrfoar oanbelange. It rymke giet nei alle gedachten net tebek op in âlde folksoerlevering; it hat gjin achttjinde- mar in njoggentjinde-ieuske achtergrûn. It is earder ‘âldmakke nij’ as ‘nijmakke âld’ – lykas de Menamer fersy is it neo-folkloare, mei in liberale rook deroan.
Wat Waling Dykstra mei dizze twa fariaasjes op in tema yn feite docht, is kritysk Frysk folkseigen meitsje – konstruearje – troch boereskiednissen dy’t oanwiisber in basis yn ’e werklikheid hawwe, te ferbinen mei it idee fan in ‘oud Friesch gebruik’. De eigenerfde boer krijt sa ymplisyt de rol fan de ‘frije Fries’ taparte – wylst adel en bestjoer oppasse moatte om net de útlânske ûnderdrukker te spyljen.
.
Fan in boer te Haskerdiken – healwei it Fean en Akkrum – fertelde Waling Dykstra in kear oan syn bern dat dy ris mei in weide hea de grytman Vegelin van Claerbergen yn syn rydtúch temjitte kaam wie.1 Se koenen inoar net goed foarbykomme, de boer en de grytman, want de dyk wie te smel. Mar de boer woe net oan ’e kant en sei:
Ik bin in boer fan Haskerdiken,
Ik hoech foar nimmen te wiken.
Ik ha in pleats mei tritich kij,
Ik jou gjin byt om dy.
Ik ha in plaat mei in stander,
Lykas in ander
En in dweil foar de doar
Lykas in oar.
It rym komt út it earste diel fan Uit Friesland’s volksleven van vroeger en later út 1895.2 Mei dy ‘plaat mei in stander’, skriuwt Dykstra dêr, wurdt tsjut op in izeren plaat ûnder de hurd, om de jiske yn op te fangen. Soks wie foar minder goed buorkjende boeren ‘een ongekende weelde’. De stander, of yn it Nederlânsk it ‘standijzer’, wie de plaat izer dy’t rjochtop achter de kachel set waard om de muorretegeltsjes tsjin de hjittens fan de hurd te beskermjen.
In ferlykber ferhaal fertelt er earst, op deselde side. Dat giet oer in Menamer boer, dy’t er – oars as de Haskerdiker – by namme neamt, Arjen Osinga. Mei in rûge datearring derby, it soe him ‘zeventig of tachtig jaar geleden’ (dus om 1825 hinne) ôfspile hawwe. Lykas de Haskerdiker woe ek Osinga mei in berop op Frysk gewoanterjocht net wike foar bestjoer en adel. Dykstra skriuwt: ‘Volgens een oud Friesch gebruik behoefde een landman, die in den oogst met een beladen wagen een rijtuig ontmoette, niet uit het spoor te wijken, onverschillig voor wien ook.’3 De grytman fan Menameradiel moat lilk west hawwe, mar seach dochs syn flater yn en de boer en hy waarden freonen.
No is oer Waling Dykstra syn grutte folkloaresamling gauris opmurken dat it ûntbrekken fan boarne-opjeften sa spitich is.4 In protte ferhalen wiene wol earder ferteld, ek troch himsels, en parallellen mei ferhalen dy’t yn it bûtenlân optekene binne treft men ek oan. Mar der is likegoed genôch te finen dat yn dy foarm fierder nearne te lêzen is, en dêr’t wy faak net fan witte wêr’t er it wei hie. Sokke stoarjes komme dan al gau te boek te stean as Fryske ‘folkseigen’ mûnlinge trochfertellingen.5 Hjir wol ik oan de hân fan boppesteande beide foarbylden sjen litte dat in kombinaasje fan literatuerûndersyk en ûndersyk fan befolkings-, notariaats- en kadastergegevens bytiden in oar ljocht smyt op tekstmateriaal dat yn ’e regel as sêge, mearke, folksferhaal of folksoerlevering presintearre wurdt.
Dan wurdt bygelyks dúdlik dat Waling Dykstra it ferhaal oer de obstinatens fan de Menamer boer Arjen Osinga heechstwierskynlik heard hat fan – of skreaun hat foar – de ferneamde Marsumer boer en feefokker Kornelis Nannes Kuperus (1844-1917), ien fan syn boerefreonen, oer waans bedriuw en krewearjen yn Sljucht en Rjucht letter noch mannich artikel ferskynd is.6
Kornelis Nannes syn âld-omke Klaas Nannes Kuperus (1784-1819) wenne yn Menaam en kocht yn 1815 it treddepart fan in pleats en lân en yn 1816 in stik boulân fan syn sweager, sa docht bliken. Dy sweager wie Arjen Hendriks Osinga (1790-?); Klaas Nannes wie troud mei in suster fan Arjen Hendriks.7 It opfallende is dat der nei 1819 neat mear fan dizze Arjen Hendriks Osinga fernommen wurdt. Hy is dus emigrearre út Fryslân wei, mar wêrhinne is yn gjin Frysk argyf bewarre bleaun.
Ek rint yn it each dat dizze echte Arjen Osinga hielendal gjin boer wie. Yn 1811-1812 is er fan berop ‘klerk’,8 wierskynlik op it gritenijhûs yn Menaam. It treddepart pleats dat er yn 1815 ferkeapet is syn part yn syn heite pleats, dêr’t syn sweager Kuperus dan op buorkje sil mei syn suster. Arjen syn omke Jan Arjens Osinga (1753-1821) wie belêstingûntfanger yn Menameradiel en yn dy hoedanichheid in belangrike figuer foar de noch jonge grytman, baron G.Fr. thoe Schwarzenberg en Hohelandsberg (1791-1868; lid Provinsjale Steaten 1814-1861). Dat soe de ‘freonskip’ ferklearje kinne dy’t de boer en de grytman yn it teltsje fan Dykstra slute.
Sa tsjinje har twa mooglikheden oan foar wat de anekdoate oanbelanget: of Dykstra hat in yn de famylje Kuperus bewarre teltsje op papier set, of hy hat Kornelis Nannes Kuperus fan tsjinst wêze wollen troch in teltsje op te tinken, dat in earder famyljelid in skriftlik neibestean jaan soe. Klaas Nannes Kuperus en syn frou Sytske Hendriks Osinga krigen in deaberne berntsje; yn de twadde kream kaam Sytske te ferstjerren, se wie 29 jier.
Dykstra’s Uit Friesland’s volksleven is ek it âldste fynplak fan it rymke oer de nammeleaze boer fan Haskerdiken. Yn 1903 yn de rige ‘Eenvoudige memories uit eigen gewest’ yn it Nieuwsblad van Friesland waard it rymke wer opikkere troch Dykstra syn freon Japik Hepkema (1845-1919). Dy meldt no as ekstraatsje dat in ‘Heer Vegelin’ yn 1716 yn de krite fan Haskerdiken in brede dyk oanlizze litten hat troch syn besittingen, fan Boarn oant Nijebrêge (yn 1829 ‘vervangen door den rijksstraatweg’) en tsien jier letter noch ien, fan Akkrum nei de Jouwer.9 It soe dan gean om jonkhear Filip Frederik Vegelin van Claerbergen (1685-1738), dy’t yn 1717 troude en fan 1707 oant syn dea grytman fan Haskerlân wie. Dy grytman wenne fan 1715 ôf op Herema State op ’e Jouwer:
In 1716 heeft hij de Nieuwe Haskerdijken aangelegd, in de plaats van den ouden weg, die een groot gedeelte van ’t jaar onbruikbaar was. Zelf maakte hij veel gebruik van dien weg, omdat hij als regeeringspersoon, dikwijls te Leeuwarden moest zijn (..) en hij zal het misschien ook geweest zijn, die met zijn rijtuig een beladen boerenwagen op en weg willende passeeren, van den boer te hooren kreeg (..)’ –
en dan folget it rymke.10 Mar, heakket Hepkema ta: ‘Natuurlijk is het een “eigen” boer en geen Vegelins-boer geweest. Die hebben over hun oude landheeren geen klagen gehad en toonden integendeel groot respect voor de familie (..).’
By ús rym kin it dus om in boer gean dy’t yn ’e rispinge dwaande is. Mar de tekst sels fermeldt net wat dy boer út Haskerdiken dêr op ’e dyk die. Wol dat er ryk wie; sjoch de taljochting by kachelplaat en stander. It ferhaal lit wat sjen fan eigenerfd boereferset tsjin de hegerein, fan boere-selsbewustens en grutskens op autonomy en frijheid fan hanneljen. Tegearre mei de rjochtskonnotaasje – ‘ik hoech foar nimmen to wiken’ – ûntstean der sadwaande al gau assosjaasjes mei de yn Fryslân fanâlds breed besongen en beskriemde ‘Fryske frijheid’ út de lette midsieuwen. De erfgenamt derfan is de Fryske eigenerfde boer, is dan it politike boadskip.
Besjocht men de tekst nochris goed, dan is der wol reden om oan te nimmen dat Dykstra sels de skriuwer derfan is: dat it dus net giet om de delslach fan in mûnling oerlevere stoarje út de achttjinde ieu, mar om as wierbarde histoarje ferklaaide fiksje. De earste oanwizing dêrfoar is it opfallende rym yn de lêste fjouwer rigels:
Ik ha in plaat mei in stander,
Lykas in ander
En in dweil foar de doar
Lykas in oar.
De floeiende oergong fan it Stedfryske ‘ander’ nei it Fryske ‘oar’ wiist op de hân fan in literator en hat behalve in humoristysk ek in kritysk aspekt. Stedfrysk en Nederlânsk praten de hege boargerij en de adel, de boeren fansels net. Wy ha no itselde as jim, seit de boer yn feite tsjin de grytman. De twadde oanwizing lês ik yn dat ‘gjin byt’ – dat is in útdrukking dy’t yn in hiel soad gedichten fan Waling Dykstra ferwurke is en dy’t by him suver in stopwurd-funksje hat.11 Treds is der noch it wurd ‘dweil’. Yn de betsjutting fan skûtel-, hân- of flierdoek ken it Nederlânsk dat wurd sûnt de santjinde ieu, mar de earste fermelding dêrfan yn it Frysk stammet neffens it Wurdboek Fryske Taal út 1829.
Hepkema hat dus besocht om de anekdoate oer de boer te Haskerdiken noch wat ‘histoarysker’ te meitsjen, troch te neamen dat grytman Vegelin van Claerbergen twa diken oanlizze litten hie. Op ien fan dy diken, of foargongers fan dy diken, soe it ferhaal him, ‘misschien’, wol ôfspile hawwe. Mar it is goed mooglik dat Hepkema sels de boarne fan Waling Dykstra west hat: dat er in ferhaal of anekdoate út syn eigen pake’ tiid trochfertelde.
Om dat dúdlik te meitsjen is wat mear útlis noadich as yn it gefal fan de Menamer ‘boer’. Japik Hepkema’s pake en beppe fan heitekant hienen wenne te Diken (by Langwar); beppe kaam oarspronklik fan Broek (noardwestlik fan de Jouwer). Yn 1845 kocht pake Hepkema lân yn Broek fan jonkhear Pieter Benjamin Johan Vegelin van Claerbergen. By deselde ynskriuwerij bleau de Broekster boer Durk Sjoerds de Vries oan in pleats fan de jonkhear hingjen.12 Durk Sjoerds syn skoansoan wie Romke Kornelis Romkema út Haskerdiken, dy wie ek boer te Broek. In healbroerke fan dizze Romke, Wytze Kornelis Romkema, kaam yn 1829, seis jier jong, as weesbern te ferstjerren, ‘wonende te Dijken’, seit it befolkingsregister.
Beide wiene it bern fan de rike eigenerfde boer Kornelis Romkes Romkema (1769-1827) fan Haskerdiken. Kornelis Romkes en syn earste frou ferkochten yn 1806 in pleats mei lân te Haskerdiken (nû. 26) oan jonkhear Valerius Lodewijk Vegelin van Claerbergen (1774-1844), de (lettere) grytman en heit fan Pieter Benjamin Johan.14 Nei 1820 buorken Kornelis Romkes en syn twadde frou op stimnûmer 20 te ‘Zijdhuizen’ noardlik fan Haskerdiken. Dat wie in nijboude, grutte pleats dy’t deunby de ‘rijdweg’ fan it Fean nei Akkrum stie; by syn dea op 3 novimber 1827 brûkte Kornelis Romkes 26 bunder lân en molk er 22 kij.15
Mar yn 1828 en 1829 waard dizze ûnferhurde dyk fan Ljouwert nei Oerisel belangryk ferbrede, ophege en ferhurde; mei dat doel waarden oan wjerskanten brede stroken lân fergroeven. De kadastrale kaart fan 183216 lit sjen dat krekt by Sydhuzen de noard-súd rinnende strjitwei de east-west rinnende perselen fan op syn minst twa eigenerfde boeren trochkrúste. Dalik súdlik en noardlik dêrfan wie it lân yn eigendom fan grytman Vegelin van Claerbergen en yn gebrûk by dy syn hierboeren. It 'ik hoech foar nimmen te wiken' kin goed hjir syn grûn hawwe.
Dan soe de anekdoate oer de Haskerdiker boer tsjutte op ekonomysk ferset fan eigenerfde boeren tsjin de lokale regelingen fan de oerheid, gritenij en provinsje wat de dykferbreding fan de 'rijdweg' en de kompinsaasje dêrfoar oanbelange. It rymke giet nei alle gedachten net tebek op in âlde folksoerlevering; it hat gjin achttjinde- mar in njoggentjinde-ieuske achtergrûn. It is earder ‘âldmakke nij’ as ‘nijmakke âld’ – lykas de Menamer fersy is it neo-folkloare, mei in liberale rook deroan.
Wat Waling Dykstra mei dizze twa fariaasjes op in tema yn feite docht, is kritysk Frysk folkseigen meitsje – konstruearje – troch boereskiednissen dy’t oanwiisber in basis yn ’e werklikheid hawwe, te ferbinen mei it idee fan in ‘oud Friesch gebruik’. De eigenerfde boer krijt sa ymplisyt de rol fan de ‘frije Fries’ taparte – wylst adel en bestjoer oppasse moatte om net de útlânske ûnderdrukker te spyljen.
.
zondag 23 september 2018
zaterdag 15 september 2018
Skriuwe as selsrjuchtfeardiging
‘Reinou’ yn it lette wurk fan Waling Dykstra
Der is gauris skreaun dat de njoggentjinde-ieuske Fryske literatuer sa ‘ûnpersoanlik’ is, dêr hoecht gjin noat mear by. Unpersoanlik, moralistysk, didaktysk en braaf-boargerlik. Dêr is fansels wol wat fan oan, mar oan de oare kant is it ek net hiel dreech om wurk te finen dat ôfwykt fan dat byld. Of om in skriuwer as Waling Dykstra, suver de ferpersoanliking fan de Fryske literatuer yn de twadde helte fan de ieu, wat minskliker ôf te skilderjen as wenst. Men hoecht mar te wizen op syn nayf-romantyske fersewurk, syn lieten, de klachten oer de dea fan frou en soantsje, in harlekyn as Hantsje-pik, it jeuzeljen fan Haitskemoai of de jeremiades tsjin it bakkersfak. Faak sit it persoanlike elemint fan teksten behalve yn it taalgebrûk ek ferburgen achter personaazjes en sitewaasjes op in wize dy’t wy net dalik en al nei ien eachopslach werkenne. By better sjen blykt dan bygelyks in typysk boargerlik Nut-tema by Dykstra as de frije houlikskar wiswier ek in persoanlike diminsje te hawwen.
De kwestje mei ‘Reinou’, en de tragyske libbensrin fan in Spannumer boeredochter dy’t dêr achter lei,1 hat Dykstra syn hiele libben lang literêr dwaande hâlden. Dat is yn de Fryske skriftekennisse net sa optekene, mar it falt frij ienfâldich ôf te lêzen oan wat er der sels oer skreaun of sein hat. De skriftlike delslach bestiet út, foarsafier’t ik it op dit stuit neigean kin:
(1) it gedicht ‘Advertentie uit de Friesche Straatcourant’ yn Suringar’s Friesche Almanak fan 1844;
(2) de net datearre notysje by it hânskrift fan de ‘Advertentie’ (nei 1899);
(3) it ferhaal ‘De betsjoende boeredochter’ yn De Byekoer fan 1847 en Winterjounen by Gealeboer fan 1851;2
(4) it gedicht ‘Reinou’ yn Swanneblommen fan 1851 en Winterjounen by Gealeboer;3
(5) it foaropwurd by de earste printinge fan Winterjounen;
(6) de brief dd. 28 july 1851 oan Tsjibbe Gearts van der Meulen;
(7) it gedicht ‘In faam op skjin papier’ yn Mink mei ’t orgel út 1860;4
(8) it foaropwurd by de twadde printinge fan Winterjounen út 1860;
(9) it toanielstik De boekhâlder fen keapman Gabbema út 1879,5 en
(10) it ferhaal ‘Op Harkemastate’ yn Sljucht en Rjucht út 1911.6
It fermelden is ek noch wurdich it grut krantestik dat Kees Wielsma yn 1911 skreau nei oanlieding fan Dykstra syn njoggentichste jierdei, basearre op ynterviews mei de jubilaris sels.7 En miskien is der noch wol mear te finen, ek yn in pear lieten. Oer de eardere fynplakken haw ik foarhinne al wat skreaun, ik wol hjir no ta nei it lettere wurk: it toanielstik De boekhâlder fen keapman Gabbema en it ferhaal ‘Op Harkemastate’ yn Sljucht en Rjucht. Hoe heakje dy oan by ‘Reinou’ en wat fertelt ús dat?
1
De boekhâlder fen keapman Gabbema, in stik fan fiif bedriuwen, wurdt skreaun yn 1879 foar de priisfraach fan dat jier fan it liberale Selskip foar Fryske Taal en Skriftekennisse, dêr’t Waling Dykstra op dat stuit sels haadbestjoerslid fan is. 1879 is in jier dat de polityk net te min oer de tonge giet. Yn april rjuchtet Abraham Kuyper yn Utert de Anti-Revolutionaire Partij op, op basis fan de konservative en ortodoks-protestantske tinkbylden fan ûnder mear Groen van Prinsterer oer polityk en steatsynrjuchting. En yn juny binne der ferkiezingen foar de Twadde Keamer, nei de fal fan it liberale kabinet-Kappeyne van de Coppello.
Dykstra is dan mei syn omkesizzer Oebele Stellingwerf redakteur fan it mei troch him oprjuchte Friesch Volksblad, in links-liberale krante mei relatyf in protte omtinken foar it Frysk. Hy folget as liberaal, as foarstanner fan iepenbier ûnderwiis en as ‘man fan it nije ljocht’ de ûntjouwingen op de foet. Yn dizze jierren hat nochal wat fan syn Fryske skriuwerij in politike lading; men kin syn bundel For de praetstoel en de hirdshoeke (1877) der op neislaan.8 It Frysk toaniel draait yn de santiger jierren foar trijekwart op syn stikken, mar dat binne dan eins inkeld maklik te spyljen blijspullen en kluchten. Fan 1874 ôf besiket er it ek mei wat ‘serieuzer’ toaniel, dramastikken of stikken mei in liberale tendins en in moreel boadskip. Oebele Glûper heart dêrby mar ek De boekhâlder fen keapman Gabbema.
Lykas it gedicht ‘Reinou’ fan 28 jier earder giet De boekhâlder oer de ferbeane leafde fan in faam mei namme Reinou (yn dit gefal in keapmansdochter) dy’t gjin mem mear hat, foar in frijer, diskear Eabele, yn wa’t de gebiedende âlderlike macht (yn dit gefal har heit) it net sitten sjucht om reden fan jild, stân of status. Lykas yn it gedicht ‘Reinou’ rekket de faam hielendal fan slach troch it ferbod, safolle wol dat har sûnens op it spul komt te stean en se gjin nocht mear hat oan it libben. It ferskil is dat diskear de saak goed ôfrint, mar De boekhâlder hat dan al safolle oerienkomsten mei ‘Reinou’, dat it net misse kin of dat is mei opset sin.
De skriuwer achtet it blykber needsaaklik om in al ferhelle skiednis wer op ’e nij, mar no oars, te ferheljen. Waling Dykstra liket sawol de Gysbert Japicx as de Simen Gabbema fan syn eigen ferline. Gabbema, sa hjit syn keapman. Yn in Frysk-literêr wurk út dy tiid kin dat al gau ferwize nei Simon Gabbema, de Ljouwerter abbekatesoan, persoanlike freon fan Gysbert Japicx en skiedskriuwer fan Fryslân en Ljouwert.9
Simon Abbes Gabbema (1628-1688) is yn de sechstiger jierren fan de njoggentjinde ieu in favoryt stúdzje-objekt yn rûnten fan it deftige Friesch Genootschap, foaral om’t er in grutte samling brieven byinoar brocht en bewarre hat. W.W. Buma yn De Vrije Fries (1862)10 en Eelco Verwijs yn de Nieuwe Friesche Volks-Almanak (1864)11 publisearje wiidweidich út dokuminten dy’t ûnder mear provinsjaal argivaris Tiede Dykstra noch opdûkele hat. De oanlieding is in fermelding by Gabbema oer in saak dy’t yn 1570 in protte opskuor jûn hie, dy fan de ferbeane leafde tusken de twa Fryske eallju Alef van Aylva en Anna van Dekama. Anna luts har tastimming foar in houlik yn, mar Alef hold oan. Har fâd en omke Douwe van Roorda brocht de saak nei it gerjucht. Neffens Alef stie Anna ûnder twang fan har omke, mar de Ljouwerter biskop Cunerus Petri oardiele dat de ferbyntenis ûnjildich wie en dat beide partijen ta yn ’e ivichheid oer it skeel swije moasten.
It skandaal, want dat wie it yn adelike rûnten, holp net mei om de sympaty foar de roomske tsjerke te ferstevigjen, sa flak foar de reformaasje. Neffens it âlde Fryske rjucht wie it houlik in oerienkomst tusken man en frou, sûnder bemuoienis fan tredden, en neffens it gongbere Romeinsk rjucht wie dat ek sa. No hienen Alef (letter noch grytman fan Ferwerderadiel) en Anna har foar in tsjerklike rjuchtbank ferantwurdzje moatten, en dat tanksij de roomske driuw om de teokratyske bepalingen fan it Trintse Konsily yn Fryslân fan tapassing te ferklearjen. Dy bepalingen hâlden yn dat oan houliken dy’t net troch de tsjerke sletten en ynsegene wiene, gjin rjuchtsjildichheid takend wurde mocht. As men dat dertroch krije soe, dan soe dat de tsjerke in hiel ein foarút helpe, mar de stimming yn Fryslân kearde him tsjin Cunerus Petri. Syn fûnis waard sjoen as in oantaasting fan Fryske rjuchten en gebrûken.
De boekhâlder trochbrekt dus mei syn ferwizing it yn ’e skiednis fêstleine swijen fan Alef en Anna mei in tige Frysk pleit foar de leafde. De ûnskuld fan Reinou Gabbema en de ûnskuld fan Eabele Jildersma oerwinne, en de âlderlike macht sjucht yn dat er flaters makke hat mei de fertinking fan dieverij en it ferbod op harren omgong. It is it gegeven fan ‘Reinou’ op ’e nij, mar no komt alhiel neffens de toanielwetten fan dy tiid elkenien ta ynkear en rint it (hoewol mar krekt) goed ôf. Diskear komt de faam net flak foar in foarnommen houlik, nei in lange lijenswei fan sykte en depresje, te ferstjerren. En diskear wurdt de frijer yn syn eare wersteld. Diskear krije de twa leaven elkoar.
2
Dan it proazastik. Dat ferhaal hjit ‘Op Harkemastate’ en is yn seis ôfleveringen publisearre yn Sljucht en Rjucht yn april en maaie 1911, trije jier foar Dykstra syn dea. Hy wie 89 jier doe’t er it skreau; it is it lêste grutte ferhaal dat er publisearre hat. Yn 1932-1933 stie it noch in kear yn it blêd.
Yn ‘Op Harkemastate’ is in Reinou op ’e nij de haadpersoan, diskear is se wer in boeredochter, dy’t gjin mem mear hat en libbet mei har heit en wat jongere bern op heit syn pleats. Lykas yn De boekhâlder hjit de frijer fan Eabele, yn dit gefal Klaversma. Reinou har heit is Wobbe Jetsma (of Jetstra, sa wurdt er in setsje fierderop neamd). Dat is in stive, rike boer. Reinou hjit dus fan Reinou Jetsma of Jetstra, wat in ferwizing wêze kin nei de Ljouwerter piëtistyske dichteresse Jetske Reynou van der Malen (1681-1752); dêr kom ik aansen op werom.
Wobbe Jetsma is ien fan de rykste bouboeren yn in hoeke fan it noarden fan Fryslân en is al tsien jier widner. Syn frou hat er oan de tarring ferlern en twa bern oan de mûzels. No fertinkt er syn 21-jierrige dochter Reinou derfan dat sy stikem in liaison hat mei de boeresoan Eabele Klaversma. Der wurdt oer praat op it doarp, in buorman hat him derop attint makke. It sinniget him mar neat; ‘de soan fan dy neatbetsjuttende Klaversma’. Dat is in man ûnder de skulden en mei acht bern, dêr’t er net ien boer fan meitsje kin, tinkt er. Nee, dy omgong is in ‘skandaal’. Hy wol har oan de rike Klaas Goedlân ta hawwe. Reinou wurket lykwols net mei. Se hat har de hiele simmer siik hâlden en woe nearne hinne, sels net nei de Ljouwerter merke, ‘om’t ik de hele tiid net goed yn oarder wie, heit’.12
Lykas oare rike boeredochters hat Reinou in jier te learen west yn ’e stêd en se kin har wurdsje wol dwaan. Se is sêftsedich en betochtsum, mar wisberet. De ôfrin is diskear wat oars: boer Wobbe, dy’t wolris in slokje nimt, riidt himsels dea mei de sjees. Lykas yn it toanielstik trout Reinou oan ’e ein fan it ferhaal mei har Eabele en dan komme se op ’e pleats. Har jongere suster Jetske komt foar de begraffenis thús út ’e stêd – de skriuwer neamt har dan ‘Jetske’, wylst dyselde suster op de earste side fan it ferhaal yntrodusearre waard as ‘Japke’.
Hiel oars rint it lykwols ôf mei Reinou har spegelbyld, Sibrich, de dochter fan de húshâldster. Dykstra einiget syn ferhaal dermei, it komt wat út ’e loft fallen mar rint dêrtroch ek mear yn it each. It arbeidersbern Sibrich is tsjin ’t sin swier makke yn de húshâlding dêr’t se al as grutfaam tsjinje mocht, en de dieder wol der neat fan witte. No hat se gjin man, gjin wurk, en de earmoed wankt, en dan ferliest se ek noch har lytse berntsje én har heit Geart derby, dy’t himsels it libben nimt út fertriet om hár. In slim lot, dat Reinou aldergelokst nét trof?
‘Ferfryske’, stiet der ûnder de lêste episoade. Foar de ynterpretaasje docht dat der net werklik ta, noch it feit dat de stoarje hjir en dêr wat al te sentiminteel wurdt. Dykstra wurket yn syn skriuwerij mei nammen dy’t betsjuttingsfol binne en dy hat er hjir sûnder mis sels betocht. ‘Reinou’ betsjut ‘keninginne’, ‘Eabele’ betsjut ‘fan adel’. Soms is de ferwizing plat en rjuchtút, lykas by Klaas ‘Goedlân’, mar soms ek moat men it efkes fierder sykje.
De Jetsma’s wenje op ‘Harkemastate’, dat is de pleats út de titel fan it ferhaal. Der bestiet yn werklikheid in (eardere) boupleats mei dy namme boppe Tsjummearum. Dy soe op it plak stean dêr’t al yn de midsieuwen it slachte Roorda in stins bewenne. Dykstra sels hie al yn it earste diel fan Uit Friesland’s volksleven de sage ferteld dy’t oan de state ferbûn is, oer de deadskop fan in jonker Roorda dy’t sneuvele op krústocht.13 Dy jonker wie nei it Hillige Lân reizge en hie ôfpraat dat syn skyldknaap syn holle werombringe soe nei syn frou, mocht er yn ’e striid tsjin de ûnleauwigen falle. En sa gie it ek. De skedel soe ferfolgens ieuwenlang bewarre west wêze yn in kastje earne yn de pleats. Doe’t immen him it rampsillige idee yn ’e holle helle om ’m derwei te heljen, brutsen der swiere tiden foar de lânbou oan.
Dat is de extended version; in koarte achtjinrigelige fersy komt al foar yn de sânde jiergong fan Iduna, 1851 (itselde jier dat ‘Reinou’ yn Swanneblommen stie).14 Mar de holle dy’t no yn it ferhaal ‘Op Harkemastate’ libbensleas weromkomt, is net dy fan de leafdespartner, lykas yn de (kwasy?) âlde sage. It is dy fan de heit dy’t de leafde yn it paad stie mei syn hingjen oan jild en status en syn elitêre boere-ideology. Hem treft itselde lot as jonker Roorda: de dea krijt him te pakken. Wol komt Wobbe noch krekt op ’e tiid ta ienkear. Op syn stjerbêd jout er dochs syn houlikstastimming oan Reinou. De suggestje is dat er himsels miskien wol mei opset sin út ’e wei brocht hat, om romte te meitsjen foar de winsken fan syn dochter, en ek al út eangst dat sy har mem achternei gean soe dy’t ferstoarn wie oan de tarring.15
Dan hat de yntertekstualiteit syn wurk al dien. Dykstra keppelt troch syn ferhaal ‘Op Harkemastate’ te neamen, de stive heit fan Reinou no ek fia de pleatsnamme oan Douwe van Roorda út de rjuchtsaak fan 1570, de fâd fan Anna, dy’t achter it ferset siet tsjin har houlik mei Alef. Dat hie er earder dien yn De boekhâlder fia de namme Gabbema.
Wat kin him derta brocht hawwe om de Reinou-stoarje nei sa’n lange tiid en mar leafst foar de tredde kear op te ikkerjen? De oanlieding dêrta kin goed west hawwe de rige publikaasjes fan Geart Aeilco Wumkes om 1910 hinne yn it KFS-blêd Yn ús eigen tael oer de Frysk Réveil-rûnten fan de fjirtiger en fyftiger jierren.16 Dat gie foar in part oer minsken dy’t har oppenearren yn it regionale religieuze petear yn Dykstra syn Spannumer jierren. Bygelyks de Ienser boer en lekepreker Jan Piers Eringa (1792-1872), letter noch gemeenteriedslid en wethâlder fan Hennaarderadiel. Syn soan Pier Jans troude yn 1848 mei Grietje Noordmans, in jongere suster fan Ymkje Noordmans. In broer fan harren ferstoarne heit, omke Durk Jacobs Noordmans (1788-1869), wie fâd oer Pier Jacobs’ syn bern.
Men hoecht net wyld oan it ynterpretearjen te slaan om yn ‘Reinou Jetsma’ in ferwizing te sjen nei Jetske Reynou van der Malen, ien fan de earste froulju yn Fryslân dy’t har frij genôch fielde om har mei (Nederlânsktalige) djip-religieuze, piëtistyske, oan dûmnys opdroegen gedichten yn de elitêre manljuswrâld fan de poëzij te oppenearjen.17 Ek de twa ‘fersinnen’ mei de ‘Jets’-nammen – Jetsma wat Jetstra wurdt, Japke wat Jetske wurdt – meitsje jin opmerksum. Dat, en de omgong fan Reinou mei de dûmnysdochter Mine, wiist op it religieuze miljeu dêr’t it ferhaal him ôfspilet.
Sa meie wy it portret fan Reinou yn ‘Op Harkemastate’, ek sjoen de wierskynlike oanlieding, Wumkes syn stikken, suver wol beskôgje as in besykjen ta hilliging. As in antwurd fan immen, dy’t it libben sels libbe en deroer skreaun hat, dat de skiedskriuwer no achterôf fêstlizze wol. It is Gysbert Japicx syn antwurd oan Simon Gabbema, en it is ek Dykstra syn antwurd oan Wumkes. Foaroer Wumkes syn idealisearre skildering fan in tiidsbyld fol rjuchtsinnige boerefoaroanmannen set er in kwetsber byld del fan dyjinge dy’t foar him miskien wol de werklike hillige wie fan dy roerige fjirtiger jierren yn Spannum en omkriten.
3
De krityk is altyd mei in grutte bôge om it Reinou-motyf yn Dykstra syn oeuvre hinne rûn. Wol hat it gedicht fan 1851 wat de skriuwtrant oanbelanget dalik in minne parse krigen yn Iduna; resinsint ‘Q.W.’ (Harmen Sytstra) hat der gâns opmerkingen oer yn syn besprek fan Winterjounen by Gealeboer:
Komt it fan ’t earnstige, treurige, dat der yn it teltsje leit, of sit it him yn ’e deftige stadigens fan de fersmjitte, dat dit stik it minste út de samling is? Wy leauwe, beide ha skuld, want yn beide ken men fiele, is de skriuwer net thús; yn beide ferriedt er syn swakkkens. Wol hy namme hâlde, hy bliuwe by syn eigen trant, en weagje him oan neat, wat foar syn trant ûnnulk is.18
Presys fyftich jier letter tinkt Jan Jelles Hof der sa likernôch itselde oer. Dykstra hat it gedicht terjuchte as in ‘gjalt aei’ weismiten, skriuwt Hof, lykas it ferhaal ‘It oproer to Grîtsebûrren’ oars, dêr’t Q.W. ek al sa op omtimmere hie.19 ‘Reinou’
mei (..) net fan pocht wurde, ja, it is him min slagge, om mar te sizzen sa’t it is. Hy [WD] hie noch net ris boppe de balke songen. Dat soe doe mar ynienen hurd wêze. Reinouwe skiednis wie tige droevich: allinne in heech dichterlike geast koe der wat goeds fen meitsje. ’t Hie b.g. krekt wat foar Dr. Eeltsje west. (..) Hy wie no ien kear – en hat trochstrings west, neitiid ek, – Fries boppe dichter. Wat syn folk sei, die, hoe’t it libbe en al sa, dat hat er jimmer tige moai fertelle kinnen, yn rym já sa goed as yn ûnrym. Mar wat it tocht, fielde, faken tigen yn ’e fierte, hast sûnder erch fielde, dat wist er net te sizzen, dat bleau by him ek by tinken en fielen. (..) Sadwaande wienen de wurden dêr’t Waling Reinouwe stoarje mei fertelt net lyk-om-lyk mei de hege earnst en it djip-oandwaanlike der yn, en wie it in mistribele stik wurk.20
Sytstra en Hof geane beide oan ynhâld en tematyk fan it fers foarby en beheine har ta krityk op toan en foarm. Oare fermeldingen fan ‘Reinou’ yn de Fryske skriftekennisse binne my net bekend. It ferhaal yn Sljucht en Rjucht is noait besprutsen en it toanielstik De boekhâlder fen keapman Gabbema is mar twa kear opfierd, beide kearen mei in koart sinjalemint yn ’e krante, wêrby’t it Reinou-motyf gjin omtinken krige.21
It krige dat ek net fan Ype Poortinga, dy’t yn syn proefskrift fan 1940 oer it Frysk ‘folkstoaniel’ in typology joech fan Fryske njoggentjinde- en begjin tweintichste-ieuske toanielstikken.22 Poortinga mient dat Waling Dykstra ‘it tradisjoneel-boargerlike frjemde yn it toaniel ynfierde’ op kosten fan it ‘Fryske folksfielen’; hy wie ien fan de ‘folksskriuwers fan de foarútgong’ dy’t it ‘oer-eigene’ ‘tige as ferline’ seagen; ‘hja beskreaune it, mar hja wiene tefolle ûnder beslach fan it boargerlike fan har nije tiid om it de jongerein nochris libje te litten yn it toaniel’; dêr soene hja te min ‘histoarysk besef’ foar hân hawwe.23
As foarbyld hellet er dan De boekhâlder oan: ‘Ek hjir wer de ûnfryske menear, dêr’t in boask op ta stân komme sil; diskear twa heiten, dy’t it mei-inoar ôfprate’.24 In nuvere opmerking – krekt as soene troch de âlden ôftwongen of ferbeane houliken yn Fryske agraryske rûnten, dêr’t ommers safolle ôfhong fan oerurven besit en famyljerelaasjes, net gauris foarkommen wêze yn ’e tiid dat it toanielstik publisearre waard en noch lang dêrnei. Om’t Poortinga inkeld ynhâldlik-skematysk analysearret en gjin omtinken jout oan yntertekstualiteit, maatskiplike en histoaryske werklikheid of skriuwersbiografy, kin er ek net sjen dat De boekhâlder just in oanklacht is tsjin ‘de ûnfryske menear’ fan dwaan. Dat it toanielstik streekrjucht yn it ferlingde leit fan it earder sa kontroversjele fers ‘Reinou’ bliuwt sadwaande yn it tsjuster.
4
Mar Waling Dykstra koe de blynkape sels net foar eagen hâlde. It troch Cunerus Petri ferordonearre ivige stilswijen koe er net altyd bewarje, sa’t wy no sjugge. Hy hellet der sels sechstjinde-ieuske affêres en Fryske sêgen by, en dat alles om him útsprekke te kinnen tsjin houlikstwang troch âlden of fâden. Men soe ek sizze kinne: om himsels, syn morele en religieuze posysje te rjuchtfeardigjen.
Men soe samar tinke kinne dat er sels model stien hat foar frijer ‘Tjitte’ (betsjutting: beskermer fan it folk) út it fers ‘Reinou’. De jonge Dykstra rûn yn syn earste Spannumer jierren (fan 1840 ôf) nei rjuchtsinnige tsjerken yn ’e krite, dêr’t befynlike dûmnys en foargongers preken. Dat dienen yn dy tiid de Eringa’s en de Noordmansen fan Iens en Spannum ek, as se net yn in lytsere stúdzjerûnte yn Iens byinoar wienen. Fan dy sneinse kuiers, of fan syn suteltochten mei bakkersguod, kin Dykstra kunde oan sa’n boerefaam krigen hawwe. It wie dan in resept foar mislearring: in bakkerinne soan wie gjin boer en jild hienen de Dykstra’s ek net.
‘Reinou’, skreaun yn 1850, it jier fan it houlik mei syn earste frou Hinke Jans Huizinga, wie foar Waling Dykstra in hiel persoanlik ôfskied fan in rjuchtsinnige rûnte. Yn datselde jier skaten ek de wegen mei syn jeugdfreon út Froubuorren, Jacobus Cornelis Hoitsma, mei wa’t er de earste stappen op it skriuwerspaad set hie, mar dy’t oars as hy de rjuchtsinnichheid trou bleau. Tagelyk wie ‘Reinou’ it begjin fan in libbenslang ôfskied-nimmen fan in ferstoarne faam. Yn dat dûbele ôfskied komme symbolyk en realiteit byinoar en ûntstiet in literatuer fan oantinken, polemyk en selsrjuchtfeardiging.
Wat ús fan Reinou oan ’e ein bybliuwt is net it úttarre gesicht fan 1851, mar it byld fan 1911. In myld, lokkich, tûk en from boerefrommes, in Fryske dichteresse, foarspoedich buorkjend op in pleats mei in warbere jonge boer. En de deadskop leit earne feilich opburgen yn in pottichte klûs.
*
De kwestje mei ‘Reinou’, en de tragyske libbensrin fan in Spannumer boeredochter dy’t dêr achter lei,1 hat Dykstra syn hiele libben lang literêr dwaande hâlden. Dat is yn de Fryske skriftekennisse net sa optekene, mar it falt frij ienfâldich ôf te lêzen oan wat er der sels oer skreaun of sein hat. De skriftlike delslach bestiet út, foarsafier’t ik it op dit stuit neigean kin:
(1) it gedicht ‘Advertentie uit de Friesche Straatcourant’ yn Suringar’s Friesche Almanak fan 1844;
(2) de net datearre notysje by it hânskrift fan de ‘Advertentie’ (nei 1899);
(3) it ferhaal ‘De betsjoende boeredochter’ yn De Byekoer fan 1847 en Winterjounen by Gealeboer fan 1851;2
(4) it gedicht ‘Reinou’ yn Swanneblommen fan 1851 en Winterjounen by Gealeboer;3
(5) it foaropwurd by de earste printinge fan Winterjounen;
(6) de brief dd. 28 july 1851 oan Tsjibbe Gearts van der Meulen;
(7) it gedicht ‘In faam op skjin papier’ yn Mink mei ’t orgel út 1860;4
(8) it foaropwurd by de twadde printinge fan Winterjounen út 1860;
(9) it toanielstik De boekhâlder fen keapman Gabbema út 1879,5 en
(10) it ferhaal ‘Op Harkemastate’ yn Sljucht en Rjucht út 1911.6
It fermelden is ek noch wurdich it grut krantestik dat Kees Wielsma yn 1911 skreau nei oanlieding fan Dykstra syn njoggentichste jierdei, basearre op ynterviews mei de jubilaris sels.7 En miskien is der noch wol mear te finen, ek yn in pear lieten. Oer de eardere fynplakken haw ik foarhinne al wat skreaun, ik wol hjir no ta nei it lettere wurk: it toanielstik De boekhâlder fen keapman Gabbema en it ferhaal ‘Op Harkemastate’ yn Sljucht en Rjucht. Hoe heakje dy oan by ‘Reinou’ en wat fertelt ús dat?
1
De boekhâlder fen keapman Gabbema, in stik fan fiif bedriuwen, wurdt skreaun yn 1879 foar de priisfraach fan dat jier fan it liberale Selskip foar Fryske Taal en Skriftekennisse, dêr’t Waling Dykstra op dat stuit sels haadbestjoerslid fan is. 1879 is in jier dat de polityk net te min oer de tonge giet. Yn april rjuchtet Abraham Kuyper yn Utert de Anti-Revolutionaire Partij op, op basis fan de konservative en ortodoks-protestantske tinkbylden fan ûnder mear Groen van Prinsterer oer polityk en steatsynrjuchting. En yn juny binne der ferkiezingen foar de Twadde Keamer, nei de fal fan it liberale kabinet-Kappeyne van de Coppello.
Dykstra is dan mei syn omkesizzer Oebele Stellingwerf redakteur fan it mei troch him oprjuchte Friesch Volksblad, in links-liberale krante mei relatyf in protte omtinken foar it Frysk. Hy folget as liberaal, as foarstanner fan iepenbier ûnderwiis en as ‘man fan it nije ljocht’ de ûntjouwingen op de foet. Yn dizze jierren hat nochal wat fan syn Fryske skriuwerij in politike lading; men kin syn bundel For de praetstoel en de hirdshoeke (1877) der op neislaan.8 It Frysk toaniel draait yn de santiger jierren foar trijekwart op syn stikken, mar dat binne dan eins inkeld maklik te spyljen blijspullen en kluchten. Fan 1874 ôf besiket er it ek mei wat ‘serieuzer’ toaniel, dramastikken of stikken mei in liberale tendins en in moreel boadskip. Oebele Glûper heart dêrby mar ek De boekhâlder fen keapman Gabbema.
Lykas it gedicht ‘Reinou’ fan 28 jier earder giet De boekhâlder oer de ferbeane leafde fan in faam mei namme Reinou (yn dit gefal in keapmansdochter) dy’t gjin mem mear hat, foar in frijer, diskear Eabele, yn wa’t de gebiedende âlderlike macht (yn dit gefal har heit) it net sitten sjucht om reden fan jild, stân of status. Lykas yn it gedicht ‘Reinou’ rekket de faam hielendal fan slach troch it ferbod, safolle wol dat har sûnens op it spul komt te stean en se gjin nocht mear hat oan it libben. It ferskil is dat diskear de saak goed ôfrint, mar De boekhâlder hat dan al safolle oerienkomsten mei ‘Reinou’, dat it net misse kin of dat is mei opset sin.
De skriuwer achtet it blykber needsaaklik om in al ferhelle skiednis wer op ’e nij, mar no oars, te ferheljen. Waling Dykstra liket sawol de Gysbert Japicx as de Simen Gabbema fan syn eigen ferline. Gabbema, sa hjit syn keapman. Yn in Frysk-literêr wurk út dy tiid kin dat al gau ferwize nei Simon Gabbema, de Ljouwerter abbekatesoan, persoanlike freon fan Gysbert Japicx en skiedskriuwer fan Fryslân en Ljouwert.9
Simon Abbes Gabbema (1628-1688) is yn de sechstiger jierren fan de njoggentjinde ieu in favoryt stúdzje-objekt yn rûnten fan it deftige Friesch Genootschap, foaral om’t er in grutte samling brieven byinoar brocht en bewarre hat. W.W. Buma yn De Vrije Fries (1862)10 en Eelco Verwijs yn de Nieuwe Friesche Volks-Almanak (1864)11 publisearje wiidweidich út dokuminten dy’t ûnder mear provinsjaal argivaris Tiede Dykstra noch opdûkele hat. De oanlieding is in fermelding by Gabbema oer in saak dy’t yn 1570 in protte opskuor jûn hie, dy fan de ferbeane leafde tusken de twa Fryske eallju Alef van Aylva en Anna van Dekama. Anna luts har tastimming foar in houlik yn, mar Alef hold oan. Har fâd en omke Douwe van Roorda brocht de saak nei it gerjucht. Neffens Alef stie Anna ûnder twang fan har omke, mar de Ljouwerter biskop Cunerus Petri oardiele dat de ferbyntenis ûnjildich wie en dat beide partijen ta yn ’e ivichheid oer it skeel swije moasten.
It skandaal, want dat wie it yn adelike rûnten, holp net mei om de sympaty foar de roomske tsjerke te ferstevigjen, sa flak foar de reformaasje. Neffens it âlde Fryske rjucht wie it houlik in oerienkomst tusken man en frou, sûnder bemuoienis fan tredden, en neffens it gongbere Romeinsk rjucht wie dat ek sa. No hienen Alef (letter noch grytman fan Ferwerderadiel) en Anna har foar in tsjerklike rjuchtbank ferantwurdzje moatten, en dat tanksij de roomske driuw om de teokratyske bepalingen fan it Trintse Konsily yn Fryslân fan tapassing te ferklearjen. Dy bepalingen hâlden yn dat oan houliken dy’t net troch de tsjerke sletten en ynsegene wiene, gjin rjuchtsjildichheid takend wurde mocht. As men dat dertroch krije soe, dan soe dat de tsjerke in hiel ein foarút helpe, mar de stimming yn Fryslân kearde him tsjin Cunerus Petri. Syn fûnis waard sjoen as in oantaasting fan Fryske rjuchten en gebrûken.
De boekhâlder trochbrekt dus mei syn ferwizing it yn ’e skiednis fêstleine swijen fan Alef en Anna mei in tige Frysk pleit foar de leafde. De ûnskuld fan Reinou Gabbema en de ûnskuld fan Eabele Jildersma oerwinne, en de âlderlike macht sjucht yn dat er flaters makke hat mei de fertinking fan dieverij en it ferbod op harren omgong. It is it gegeven fan ‘Reinou’ op ’e nij, mar no komt alhiel neffens de toanielwetten fan dy tiid elkenien ta ynkear en rint it (hoewol mar krekt) goed ôf. Diskear komt de faam net flak foar in foarnommen houlik, nei in lange lijenswei fan sykte en depresje, te ferstjerren. En diskear wurdt de frijer yn syn eare wersteld. Diskear krije de twa leaven elkoar.
2
Dan it proazastik. Dat ferhaal hjit ‘Op Harkemastate’ en is yn seis ôfleveringen publisearre yn Sljucht en Rjucht yn april en maaie 1911, trije jier foar Dykstra syn dea. Hy wie 89 jier doe’t er it skreau; it is it lêste grutte ferhaal dat er publisearre hat. Yn 1932-1933 stie it noch in kear yn it blêd.
Yn ‘Op Harkemastate’ is in Reinou op ’e nij de haadpersoan, diskear is se wer in boeredochter, dy’t gjin mem mear hat en libbet mei har heit en wat jongere bern op heit syn pleats. Lykas yn De boekhâlder hjit de frijer fan Eabele, yn dit gefal Klaversma. Reinou har heit is Wobbe Jetsma (of Jetstra, sa wurdt er in setsje fierderop neamd). Dat is in stive, rike boer. Reinou hjit dus fan Reinou Jetsma of Jetstra, wat in ferwizing wêze kin nei de Ljouwerter piëtistyske dichteresse Jetske Reynou van der Malen (1681-1752); dêr kom ik aansen op werom.
Wobbe Jetsma is ien fan de rykste bouboeren yn in hoeke fan it noarden fan Fryslân en is al tsien jier widner. Syn frou hat er oan de tarring ferlern en twa bern oan de mûzels. No fertinkt er syn 21-jierrige dochter Reinou derfan dat sy stikem in liaison hat mei de boeresoan Eabele Klaversma. Der wurdt oer praat op it doarp, in buorman hat him derop attint makke. It sinniget him mar neat; ‘de soan fan dy neatbetsjuttende Klaversma’. Dat is in man ûnder de skulden en mei acht bern, dêr’t er net ien boer fan meitsje kin, tinkt er. Nee, dy omgong is in ‘skandaal’. Hy wol har oan de rike Klaas Goedlân ta hawwe. Reinou wurket lykwols net mei. Se hat har de hiele simmer siik hâlden en woe nearne hinne, sels net nei de Ljouwerter merke, ‘om’t ik de hele tiid net goed yn oarder wie, heit’.12
Lykas oare rike boeredochters hat Reinou in jier te learen west yn ’e stêd en se kin har wurdsje wol dwaan. Se is sêftsedich en betochtsum, mar wisberet. De ôfrin is diskear wat oars: boer Wobbe, dy’t wolris in slokje nimt, riidt himsels dea mei de sjees. Lykas yn it toanielstik trout Reinou oan ’e ein fan it ferhaal mei har Eabele en dan komme se op ’e pleats. Har jongere suster Jetske komt foar de begraffenis thús út ’e stêd – de skriuwer neamt har dan ‘Jetske’, wylst dyselde suster op de earste side fan it ferhaal yntrodusearre waard as ‘Japke’.
Hiel oars rint it lykwols ôf mei Reinou har spegelbyld, Sibrich, de dochter fan de húshâldster. Dykstra einiget syn ferhaal dermei, it komt wat út ’e loft fallen mar rint dêrtroch ek mear yn it each. It arbeidersbern Sibrich is tsjin ’t sin swier makke yn de húshâlding dêr’t se al as grutfaam tsjinje mocht, en de dieder wol der neat fan witte. No hat se gjin man, gjin wurk, en de earmoed wankt, en dan ferliest se ek noch har lytse berntsje én har heit Geart derby, dy’t himsels it libben nimt út fertriet om hár. In slim lot, dat Reinou aldergelokst nét trof?
‘Ferfryske’, stiet der ûnder de lêste episoade. Foar de ynterpretaasje docht dat der net werklik ta, noch it feit dat de stoarje hjir en dêr wat al te sentiminteel wurdt. Dykstra wurket yn syn skriuwerij mei nammen dy’t betsjuttingsfol binne en dy hat er hjir sûnder mis sels betocht. ‘Reinou’ betsjut ‘keninginne’, ‘Eabele’ betsjut ‘fan adel’. Soms is de ferwizing plat en rjuchtút, lykas by Klaas ‘Goedlân’, mar soms ek moat men it efkes fierder sykje.
De Jetsma’s wenje op ‘Harkemastate’, dat is de pleats út de titel fan it ferhaal. Der bestiet yn werklikheid in (eardere) boupleats mei dy namme boppe Tsjummearum. Dy soe op it plak stean dêr’t al yn de midsieuwen it slachte Roorda in stins bewenne. Dykstra sels hie al yn it earste diel fan Uit Friesland’s volksleven de sage ferteld dy’t oan de state ferbûn is, oer de deadskop fan in jonker Roorda dy’t sneuvele op krústocht.13 Dy jonker wie nei it Hillige Lân reizge en hie ôfpraat dat syn skyldknaap syn holle werombringe soe nei syn frou, mocht er yn ’e striid tsjin de ûnleauwigen falle. En sa gie it ek. De skedel soe ferfolgens ieuwenlang bewarre west wêze yn in kastje earne yn de pleats. Doe’t immen him it rampsillige idee yn ’e holle helle om ’m derwei te heljen, brutsen der swiere tiden foar de lânbou oan.
Dat is de extended version; in koarte achtjinrigelige fersy komt al foar yn de sânde jiergong fan Iduna, 1851 (itselde jier dat ‘Reinou’ yn Swanneblommen stie).14 Mar de holle dy’t no yn it ferhaal ‘Op Harkemastate’ libbensleas weromkomt, is net dy fan de leafdespartner, lykas yn de (kwasy?) âlde sage. It is dy fan de heit dy’t de leafde yn it paad stie mei syn hingjen oan jild en status en syn elitêre boere-ideology. Hem treft itselde lot as jonker Roorda: de dea krijt him te pakken. Wol komt Wobbe noch krekt op ’e tiid ta ienkear. Op syn stjerbêd jout er dochs syn houlikstastimming oan Reinou. De suggestje is dat er himsels miskien wol mei opset sin út ’e wei brocht hat, om romte te meitsjen foar de winsken fan syn dochter, en ek al út eangst dat sy har mem achternei gean soe dy’t ferstoarn wie oan de tarring.15
Dan hat de yntertekstualiteit syn wurk al dien. Dykstra keppelt troch syn ferhaal ‘Op Harkemastate’ te neamen, de stive heit fan Reinou no ek fia de pleatsnamme oan Douwe van Roorda út de rjuchtsaak fan 1570, de fâd fan Anna, dy’t achter it ferset siet tsjin har houlik mei Alef. Dat hie er earder dien yn De boekhâlder fia de namme Gabbema.
Wat kin him derta brocht hawwe om de Reinou-stoarje nei sa’n lange tiid en mar leafst foar de tredde kear op te ikkerjen? De oanlieding dêrta kin goed west hawwe de rige publikaasjes fan Geart Aeilco Wumkes om 1910 hinne yn it KFS-blêd Yn ús eigen tael oer de Frysk Réveil-rûnten fan de fjirtiger en fyftiger jierren.16 Dat gie foar in part oer minsken dy’t har oppenearren yn it regionale religieuze petear yn Dykstra syn Spannumer jierren. Bygelyks de Ienser boer en lekepreker Jan Piers Eringa (1792-1872), letter noch gemeenteriedslid en wethâlder fan Hennaarderadiel. Syn soan Pier Jans troude yn 1848 mei Grietje Noordmans, in jongere suster fan Ymkje Noordmans. In broer fan harren ferstoarne heit, omke Durk Jacobs Noordmans (1788-1869), wie fâd oer Pier Jacobs’ syn bern.
Men hoecht net wyld oan it ynterpretearjen te slaan om yn ‘Reinou Jetsma’ in ferwizing te sjen nei Jetske Reynou van der Malen, ien fan de earste froulju yn Fryslân dy’t har frij genôch fielde om har mei (Nederlânsktalige) djip-religieuze, piëtistyske, oan dûmnys opdroegen gedichten yn de elitêre manljuswrâld fan de poëzij te oppenearjen.17 Ek de twa ‘fersinnen’ mei de ‘Jets’-nammen – Jetsma wat Jetstra wurdt, Japke wat Jetske wurdt – meitsje jin opmerksum. Dat, en de omgong fan Reinou mei de dûmnysdochter Mine, wiist op it religieuze miljeu dêr’t it ferhaal him ôfspilet.
Sa meie wy it portret fan Reinou yn ‘Op Harkemastate’, ek sjoen de wierskynlike oanlieding, Wumkes syn stikken, suver wol beskôgje as in besykjen ta hilliging. As in antwurd fan immen, dy’t it libben sels libbe en deroer skreaun hat, dat de skiedskriuwer no achterôf fêstlizze wol. It is Gysbert Japicx syn antwurd oan Simon Gabbema, en it is ek Dykstra syn antwurd oan Wumkes. Foaroer Wumkes syn idealisearre skildering fan in tiidsbyld fol rjuchtsinnige boerefoaroanmannen set er in kwetsber byld del fan dyjinge dy’t foar him miskien wol de werklike hillige wie fan dy roerige fjirtiger jierren yn Spannum en omkriten.
3
De krityk is altyd mei in grutte bôge om it Reinou-motyf yn Dykstra syn oeuvre hinne rûn. Wol hat it gedicht fan 1851 wat de skriuwtrant oanbelanget dalik in minne parse krigen yn Iduna; resinsint ‘Q.W.’ (Harmen Sytstra) hat der gâns opmerkingen oer yn syn besprek fan Winterjounen by Gealeboer:
Komt it fan ’t earnstige, treurige, dat der yn it teltsje leit, of sit it him yn ’e deftige stadigens fan de fersmjitte, dat dit stik it minste út de samling is? Wy leauwe, beide ha skuld, want yn beide ken men fiele, is de skriuwer net thús; yn beide ferriedt er syn swakkkens. Wol hy namme hâlde, hy bliuwe by syn eigen trant, en weagje him oan neat, wat foar syn trant ûnnulk is.18
Presys fyftich jier letter tinkt Jan Jelles Hof der sa likernôch itselde oer. Dykstra hat it gedicht terjuchte as in ‘gjalt aei’ weismiten, skriuwt Hof, lykas it ferhaal ‘It oproer to Grîtsebûrren’ oars, dêr’t Q.W. ek al sa op omtimmere hie.19 ‘Reinou’
mei (..) net fan pocht wurde, ja, it is him min slagge, om mar te sizzen sa’t it is. Hy [WD] hie noch net ris boppe de balke songen. Dat soe doe mar ynienen hurd wêze. Reinouwe skiednis wie tige droevich: allinne in heech dichterlike geast koe der wat goeds fen meitsje. ’t Hie b.g. krekt wat foar Dr. Eeltsje west. (..) Hy wie no ien kear – en hat trochstrings west, neitiid ek, – Fries boppe dichter. Wat syn folk sei, die, hoe’t it libbe en al sa, dat hat er jimmer tige moai fertelle kinnen, yn rym já sa goed as yn ûnrym. Mar wat it tocht, fielde, faken tigen yn ’e fierte, hast sûnder erch fielde, dat wist er net te sizzen, dat bleau by him ek by tinken en fielen. (..) Sadwaande wienen de wurden dêr’t Waling Reinouwe stoarje mei fertelt net lyk-om-lyk mei de hege earnst en it djip-oandwaanlike der yn, en wie it in mistribele stik wurk.20
Sytstra en Hof geane beide oan ynhâld en tematyk fan it fers foarby en beheine har ta krityk op toan en foarm. Oare fermeldingen fan ‘Reinou’ yn de Fryske skriftekennisse binne my net bekend. It ferhaal yn Sljucht en Rjucht is noait besprutsen en it toanielstik De boekhâlder fen keapman Gabbema is mar twa kear opfierd, beide kearen mei in koart sinjalemint yn ’e krante, wêrby’t it Reinou-motyf gjin omtinken krige.21
It krige dat ek net fan Ype Poortinga, dy’t yn syn proefskrift fan 1940 oer it Frysk ‘folkstoaniel’ in typology joech fan Fryske njoggentjinde- en begjin tweintichste-ieuske toanielstikken.22 Poortinga mient dat Waling Dykstra ‘it tradisjoneel-boargerlike frjemde yn it toaniel ynfierde’ op kosten fan it ‘Fryske folksfielen’; hy wie ien fan de ‘folksskriuwers fan de foarútgong’ dy’t it ‘oer-eigene’ ‘tige as ferline’ seagen; ‘hja beskreaune it, mar hja wiene tefolle ûnder beslach fan it boargerlike fan har nije tiid om it de jongerein nochris libje te litten yn it toaniel’; dêr soene hja te min ‘histoarysk besef’ foar hân hawwe.23
As foarbyld hellet er dan De boekhâlder oan: ‘Ek hjir wer de ûnfryske menear, dêr’t in boask op ta stân komme sil; diskear twa heiten, dy’t it mei-inoar ôfprate’.24 In nuvere opmerking – krekt as soene troch de âlden ôftwongen of ferbeane houliken yn Fryske agraryske rûnten, dêr’t ommers safolle ôfhong fan oerurven besit en famyljerelaasjes, net gauris foarkommen wêze yn ’e tiid dat it toanielstik publisearre waard en noch lang dêrnei. Om’t Poortinga inkeld ynhâldlik-skematysk analysearret en gjin omtinken jout oan yntertekstualiteit, maatskiplike en histoaryske werklikheid of skriuwersbiografy, kin er ek net sjen dat De boekhâlder just in oanklacht is tsjin ‘de ûnfryske menear’ fan dwaan. Dat it toanielstik streekrjucht yn it ferlingde leit fan it earder sa kontroversjele fers ‘Reinou’ bliuwt sadwaande yn it tsjuster.
4
Mar Waling Dykstra koe de blynkape sels net foar eagen hâlde. It troch Cunerus Petri ferordonearre ivige stilswijen koe er net altyd bewarje, sa’t wy no sjugge. Hy hellet der sels sechstjinde-ieuske affêres en Fryske sêgen by, en dat alles om him útsprekke te kinnen tsjin houlikstwang troch âlden of fâden. Men soe ek sizze kinne: om himsels, syn morele en religieuze posysje te rjuchtfeardigjen.
Men soe samar tinke kinne dat er sels model stien hat foar frijer ‘Tjitte’ (betsjutting: beskermer fan it folk) út it fers ‘Reinou’. De jonge Dykstra rûn yn syn earste Spannumer jierren (fan 1840 ôf) nei rjuchtsinnige tsjerken yn ’e krite, dêr’t befynlike dûmnys en foargongers preken. Dat dienen yn dy tiid de Eringa’s en de Noordmansen fan Iens en Spannum ek, as se net yn in lytsere stúdzjerûnte yn Iens byinoar wienen. Fan dy sneinse kuiers, of fan syn suteltochten mei bakkersguod, kin Dykstra kunde oan sa’n boerefaam krigen hawwe. It wie dan in resept foar mislearring: in bakkerinne soan wie gjin boer en jild hienen de Dykstra’s ek net.
‘Reinou’, skreaun yn 1850, it jier fan it houlik mei syn earste frou Hinke Jans Huizinga, wie foar Waling Dykstra in hiel persoanlik ôfskied fan in rjuchtsinnige rûnte. Yn datselde jier skaten ek de wegen mei syn jeugdfreon út Froubuorren, Jacobus Cornelis Hoitsma, mei wa’t er de earste stappen op it skriuwerspaad set hie, mar dy’t oars as hy de rjuchtsinnichheid trou bleau. Tagelyk wie ‘Reinou’ it begjin fan in libbenslang ôfskied-nimmen fan in ferstoarne faam. Yn dat dûbele ôfskied komme symbolyk en realiteit byinoar en ûntstiet in literatuer fan oantinken, polemyk en selsrjuchtfeardiging.
Wat ús fan Reinou oan ’e ein bybliuwt is net it úttarre gesicht fan 1851, mar it byld fan 1911. In myld, lokkich, tûk en from boerefrommes, in Fryske dichteresse, foarspoedich buorkjend op in pleats mei in warbere jonge boer. En de deadskop leit earne feilich opburgen yn in pottichte klûs.
*
(1) Sjuch hjiroer A. de Vries, ‘De betsjoende
boeredochter’, Fers2 3-9 (7 maaie 2017); webside:
http://www.fers2.eu/de-betsjoende-boeredochter/.
Krigen 14 septimber 2018; A. de Vries, ‘In oerslein hânskrift.
Waling Dykstra’s “Advertentie uit de Friesche Straatcourant”’,
seedyksterfeartfisk (7 septimber 2018); webside:
http://seedyksterfeartfisk.blogspot.com/2018/09/in-oerslein-hanskrift.html.
Krigen 14 septimber 2018.
(2) Waling Dykstra, ‘De betsjoende boeredochter’,
De Byekoer 1847 29-73; Winterjounen by Gealeboer
(Ippius Fockens, Frjentsjer 1851).
(3) Waling Dykstra, ‘Reinou’, yn: Ib.,
Winterjounen by Gealeboer (Ippius Fockens, Frjentsjer 1851).
Earder yn Swanneblommen 1851, 15-20.
(4) Waling Dykstra, ‘In faam op skjin pompier’,
yn: Ib., Mink mei ’t orgel (Telenga, Frjentsjer 1860) 36-40.
(5) Waling Dykstra, De boekhâlder fen
keapman Gabbema. Toanielstik yn fiif bidriuwen
(Waling Dykstra, Holwert 1881).
(6) Waling Dykstra, ‘Op Harkemastate’, Sljucht
en Rjucht 15-13/18 (22, 29 april, 6, 13, 20, 27 maaie 1911).
(7) C. Wielsma, ‘Waling Dykstra 1821 – 14
Augustus 1911’, Leeuwarder Courant (14 septimber 1911), oer
de ‘Advertentie uit de Friesche Straatcourant’: ‘’t Handelde
over minnarij. Hoewel het ongeteekend was, werd al spoedig de
bakkerinne soan fen Spannum genoemd als de schrijver. Een
aanzienlijke boerendochter uit Spannum haalde zich in ’t hoofd, dat
het op haar gemunt was. Die meening, ofschoon geheel onjuist, werd
door velen gedeeld. ’t Geval heeft den schrijver menig onaangenaam
oogenblik bezorgd. ’t Gaf tevens aan zijn naam algemeene bekendheid
door geheel Friesland, een bekendheid, die later in gunstiger zin
bevestiging vond.’
(8) Waling Dykstra, For de praetstoel en de
hirdshoeke. Rîm en onrîm (Waling Dykstra, Holwert 1877),
bygelyks ‘In glês wetter’ (28-39) en ‘De duvel yn ’t
bêdsteed’ (105-118, mei in ‘Taheakke’, 119-120). Oer dy beide:
A. de Vries, ‘It folk, skjin as wetter. Konstruksje fan kritysk
Frysk folkseigen by Waling Dykstra’, Fers2 3-6 (26 maart
2017); A. de Vries, ‘De histoarje fan de duvel en Watse-klop.
Waling Dykstra, in folksferhaal en de skoalstriid yn Noard-Fryslân’,
Fers2 3-5 (12 maart 2017).
(9) F. Jos. van den Branden en J.G. Frederiks,
red., Biographisch woordenboek der Noord- en Zuid-Nederlandsche
letterkunde (Veen, Amsterdam 1888-1891). Sjuch oer de ferhâlding
ta Gysbert Japicx bygelyks F. Buitenrust Hettema, Gysbert Japiks:
z’n brieven aan Gabbema, z’n verhouding tot Gabbema: datering van
z’n gedichten (Honig, Utrecht 1896).
(10) W.W. Buma, ‘Des bisschops eerste geregt, of
Aleph van Alewa en Anna van Dekama’, De Vrije Fries 1862
177-205.
(11) Eelco Verwijs, ‘Eene vrijerij uit den goeden
ouden tijd’, Nieuwe Friesche Volksalmanak (Kuipers,
Leeuwarden 1864) 85-103
(12) ‘Op Harkemastate’, 158.
(13) Waling Dykstra,
Uit
Friesland’s volksleven
van
vroeger en later.
Eerste deel (Suringar,
Leeuwarden 1892) 42-44.
(14) ‘Spukjende
deadskip’, Iduna VII (1851), 144. Der stiet gjin
auteursnamme by. It kin wêze dat de pinsjoenearre Ljouwerter
rjuchter en mennist Evert Jacobs
Roorda (1767-1853) de boarne
wie;
Harkemastate boppe Tsjummearum wie fan syn heit.
(15) Sa wurdt yn it ferhaal in moaie septimberdei
beskreaun: ‘De loft wie sa helder en sa klear, de beammen begûnen
al wat te ferkleurjen, mar dêr liken se net minder om. It is dêrmei
lyk as mei in tarringsukkelder mei blierreade wangen; ’t is krekt
oft se jin hast moaier talykje, omdat je witte dat it mar koart mear
duorret.’ Dykstra, ‘Harkemastate’, 193.
(16) G.A. Wumkes, ‘Ut it libben fan ds. Lucas
Fockens’, YUET 1909 33; Wumkes, ‘Jan Piers Eringa’, YUET 1910
63; Wumkes, ‘Jan Wouter Felix’, YUET 1911 89. Dizze en oare
stikken binne bondele yn G.A. Wumkes, It Fryske réveil yn
portretten (Osinga, Boalsert 1912).
Sjuch
ek: J.D.Th.
Wassenaar, Noordmans
in Friesland. Bijdrage tot de biografie van een kerkvader.
Dissertaasje Amsterdam (Boekencentrum, Zoetermeer 1999); K. van der
Zwaag, ‘De kerk voor de hele schare’, Kerkelijk
Leven
(12 oktober 1999);
Fred
van Lieburg, ‘Een wereldwijde opwekking in het
protestantse vaderland’, yn: Fred van Lieburg, red., Opwekking
van de natie. Het protestantse Réveil in Nederland (Verloren,
Hilversum 2012) 241-280.
(17) Sjuch ûnder mear Jannie van der Kloet, ‘Malen,
Jetske Reinou van der’, yn: Digitaal Vrouwenlexicon
van Nederland. Webside:
http://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Malen
Krigen 14 septimber 2018; Piet Couttenier e.o., red., Met en
zonder lauwerkrans. Schrijvende vrouwen uit de vroegmoderne tijd
1550-1850: van Anna Bijns tot Elise van Calcar (Amsterdam
University Press, Amsterdam 1997) 491-494.
(18) Iduna VIII, 5.
(19) Jan Jelles Hof, ‘Waling Dykstra 7’,
Nieuwsblad van Friesland (28 augustus 1901).
(20) Jan Jelles Hof, Waling Dykstra 6’, Nieuwsblad
van Friesland (24 augustus 1901).
(21) Sjuch oer de earste opfiering yn 1881, neidat
it stik gjin priis wûn hie by de priisfraach fan it Frysk Selskip,
Ph. H. Breuker, ‘De fryske literatuer om 1877 hinne’, De Vrije
Fries 57 (1977) 68-74; 70: ‘It earste stik dat se [de
rederikerskeamer Gysbert Japiks fan Stellingwerf en Troelstra]
opfierden wie Dykstra syn De boekhâlder fen keapman Gabbema.
It wie net ien fan syn minsten, al hie it gjin priis krigen, mar hja
founen it “troch alles hinne moai” (Hs. 160 C2, 172. brief fan
Troelstra en Stellingwerf oan Dykstra; P.B.). Dykstra makke himsels
wiis, dat de bioardielingskommisje mis west hie. “Mar dy hearen.
dy’t hwet mear leard ha as ús sljuchtwei. binne sa bjustere wiis,
det hwet hja moai fine falt altyd lang net by ’t folk yn ’e
smaek. Dêrtroch kinne se licht in mistaest dwaen, lyk as se forline
jier mei De twa Ringen al dien hawwe”. (Hs. 16: 1880,
14/5).’ Waling Dykstra hie it net stean op it al te romantyske
toanielwurk fan Tsjeard Velstra, sa docht bliken.
(22) Y. Poortinga, It Fryske folkstoaniel
1860-1930 (Van Gorcum, Assen 1940).
(23) Poortinga, 29.
(24) Ib., 35.
.
maandag 10 september 2018
Waling Dykstra - It boask yn 'e iere moarn (1850)
De sinne spegele yn ’e dauwe en
Fersprate oer ’t fjild de moarntiidsglâns;
En Swob kaam yn de boarstroksmouwen
Mei jok en amers ’t boskpaad lâns.
In bûterblom hie se yn ’e mûle,
De melkersklots it efterst foar.
It fûgelt song, yn ’t bosk ferskûle,
Mei hondert lûdsjes troch elkoar.
De holder, onder ’t rêstich brommen,
Fleach om syn huning hjir en dêr;
’t Skuonmakkerke op ’e stikelblommen
Sloech mei syn wjukjes hinne en wer.
De fine reagen fan de spinnen
Dy wienen fan de dauwe wiet,
En troch it skinen fan de sinne
Sa hien’ se in glâns as sulvertried.
En yn de grêft dêr sylden de einen,
En slobb’ren yn it griene kroas;
En oan de fiverkant dêr leinen
De swannen op it sêfte moas.
Mar wie it alles sa tefreden
En fleurich oer de nije dei,
Ta fleurichheid hie Swob gjin reden,
Omdat har wat op ’t herte lei.
Hja dyg’re troch de twigen hinne;
Mar dy’t se sjen woe seach se net,
Hja mocht har dûkje, of sunich rinne,
Dêr ’t blêdryk beamt’ har ’t sjen belet.
’t Wie Ane dêr’t har each om sochte,
Dy’t túnman by de grytman wie;
’t Wie Ane dêr’t se oer mym’re en tochte,
By dei, by nacht, jûns let, moarnsier.
Hy wie de sneintejûns net kommen,
Hoe fêst hja him ferwachte hie.
Dat hie har alle fleur benommen,
Om’t meast de skuld har eigen wie.
Lang hie ’r har oanstien om te witten
Wêr dat er steat op meitsje koe;
En hja hie ’m yn ’t ûngewisse litten,
Dêr’t hja him wat mei pleagje woe.
Nou, tocht hja, hie hy wis besletten
Om foartoan fan har ôf te sjen;
En om har út syn sin te setten
Koe hy licht nei in oaren tsjen.
,,O!” tochte Swob, ,,as ’t sa betearde,
Dan wist ik myn berou gjin ein.
’k Wie altyd wearzich, sa’t ik bearde.
Hie ’k mar rjuchtút myn miening sein!”
En sa kaam se om ’e hoeke hinne
By ’t hikje fan de wetterdaam.
En dêr seach se Ane lykme allinne;
Wat krige Swob in reade kaam.
Dêr stie hy skoarjende op ’e lodde,
En mei de rêch nei Swobke ta.
Hy sloech ris helder yn ’e fodden,
Hy soe in sûchje mannich ha.
En Swob, dy seach er ek wol rinnen,
Mar bearde dat er hja net murk.
Hy waard oars ek al oars fan binnen,
Mar hy gyng stil wer oan syn wurk.
Swob soe foarby, mar koe ’t net hurde;
Hja tocht de occasie wie sa skoan.
It moast it ien of ’t oar mar wurde.
Hja grypte moed en spriek him oan.
,,Sis Ane, biste net tefreden?
Do draaist net ienris ’t each nei my.
Sis, wat binn’ dêrfan doch de reden?
Hâlde ik my faak net goed tsjin dy?”
Hy sei: ,,’k Wol net mear fan dy witte,
Do heste ’t dochs net goed yn ’t sin.
Ik wol dy leaver mar ferjitte
As dat ik langer nei dy rin.”
,,Fij Ane! Nee, dat kin ’k net leauwe.”
,,Ja, Swob, ik ha my sa beret.
Dat stiet nou fêst, dat moat sa bliuwe.”
,,Fij Ane! Nee, dat kin sa net!
’t Is wier, do koest my net belêze,
En ik beken, dat wie net goed.
Mar ’k wol net mear tsjinstribbich wêze;
’k Jou dy myn hân; hest nou dyn moed?’
,,Ja faam! Dat is ’t, wat ik ferlange;
Mar oars wiest altyd steech en wiis,
En nou litst dy ynienen fange?”
,,Ja”, sei se, ,,ja, do bist in biis!”
Hy sei: ,,Ik tocht wol datst wol woeste,
En dêrom bleau ik by dy wei.
Ik wist datst dat net útstean koeste.”
,,Nee”, sei se, ,,’t like ’r lang net nei.”
,,Kom Swob, mei ’k nou in patsje krije?”
,,Ei ja! Dat kin der nou op stean!”
Dêr balt de âld wytkop yn ’e trije:
,,O diker!” sei se, ,,ik moat wol gean.”
It griene fjild fol moaie blommen,
Dat lake nou wer blier har oan;
It hert dat wie har wer ferromme en
Hja song in liet oan de iere moarn.
(It heamiel by Gealeboer, 1850)
vrijdag 7 september 2018
In oerslein hânskrift
Waling Dykstra’s ‘Advertentie uit de Friesche Straatcourant’
De bekendheid fan Waling Dykstra as skriuwer is paradoksaal genôch begûn mei in ûnbekend bleaun Nederlânsktalich skandaalfers, dat yn 1844 yn it doarp dêr’t er doe wenne, Spannum, foar opskuor soarge. It is troch de Provinsjale Bibleteek fan Fryslân en syn opfolger Tresoar katalogisearre, hat as titel ‘Advertentie uit de Friesche Straatcourant’ en is publisearre yn Suringar’s Friesche Almanak.1 Ik sitearje de letter noait wer publisearre tekst hjir, yn de hjoeddeiske stavering, út it ek by Tresoar bewarre bleaune hânskrift fan Dykstra:
Advertentie uit de Friesche Straatcourant
Leent oren, Friese jonglingschap!
Ik weet een meisje vlug en knap,
Die wil zich graag verkopen.
Zijt gij gekweld met minnepijn,
Dan zal ’t de moeite waardig zijn
Een uur of wat te lopen.
Zij is te koop en ook te huur.
Haar plaagt een fel inwendig vuur,
Dat zij niet weet te blussen.
Zij trekt gestadig met de mond,
Van ’s morgens tot de avondstond
Denkt zij aan niets dan kussen.
Zij is een engelachtig beeld,
Dat weldra uwe zinnen streelt
Door haar bevalligheden.
Zij kijkt u altijd vriendlijk aan;
Ook hoeft ze geenszins levertraan,
Want zij is vlug van leden.
Komt, vrijers, komt, wie heeft er lust?
Haar minnebrand dient uitgeblust!
Wie wil haar laafnis geven,
Daar zij van minnelust versmacht?
En dit beneemt haar dag en nacht
De vreugde van het leven.
Maar schoon zij zo ellendig lijdt,
Denkt toch niet zij is bereid
Om ieder te gerieven
Die maar een broekendrager is.
Nee, die dit meent is zeker mis.
Haar eer moet vlekloos blijven.
Geen oude, stijve, lompe kwant,
Wiens hoofd ontbloot is van verstand
Behoeft bij haar te komen.
Geen ongeleerde schapenkop,
Maar pas gekropen uit de dop,
Wordt door haar aangenomen.
Een flinke vrijer, hups en vlug,
Met een paar kruisjes op zijn rug,
Die mag haar vrij gemaken.
Hij is haar altijd welkom
En hoeft niet eens bij Spannum om
Om in haar gunst te raken.
Niet ver vanwaar de trekvaart loopt,
Die Bolsward aan Leeuwarden knoopt,
Staat tussen vruchtbre velden
Een dorp, waar de eensgezindheid woont,
Gelijk de naam in ’t Fries ook toont,
Die ik hier niet zal melden.
Een half uur noordwaarts daarvandaan,
Daar vindt men nog een dorpje staan,
Dat ’k evenmin zal noemen.
Men leeft ook daar in stille rust,
Van steedse grootheid onbewust,
Die men de dwaas hoort roemen.
Nu in dees twee en daaromtrent,
Daar is men met de meid bekend,
Daar is ze te bevragen
Voor wie het vragen zich niet schaamt.
Te zeggen hoe zij is genaamd,
Dit zal ik maar niet wagen.
Welaan dan, gij die gading maakt,
Wees vlug, eer gij er achter raakt.
Zij weet van toe te tasten
Als men gelegenheid haar geeft,
Daar zij geweldig honger heeft
Door ’t vreeslijk lange vasten.
1
It hânskrift is benammen nijsgjirrich om’t de skriuwer der in notysje by makke hat, wêryn’t er, blykber op fersyk (fan Buitenrust Hettema?), it ien en oar meidielt oer it fers. By myn witten is de notysje net earder publisearre; ik lit ’m hjir folgje.
‘Dit is het eerste stukje geweest waarmee ik naam heb gemaakt onder het Friese volk’, skriuwt Dykstra:
Ik stelde mij voor dat niemand zoude vinden vanwaar het kwam. Maar weldra werd over geheel Friesland verteld, dat de ,,bakkerinne soan fan Spannum” de maker was van het ,,Doolhof”, dat onder ’t jongvolk met graagte werd ontvangen. Maar ik kreeg er last mee. Eene voorname Spannumer boerendochter, die door een vrijer, met wien ze veel op had, in den steek was gelaten, kreeg in ’t hoofd te beweren dat het Doolhof op haar gemaakt was. Toen was ’t lijden gaande. Niet alleen hare familie, maar de geheele boerenaanhang vond het verschrikkelijk, dat zo’n bakkersvent de vermetelheid had zulk een aanzienlijk meisje voor de geheele wereld aan de kaak te stellen. Intussen was zij met het stukje niet bedoeld. Een zeer vrije navolging ervan in ’t Friesch komt voor in ,,De Boeresjonger; Frysk Lieteboek”, onder ’t opschrift: ,,In faam op skjin papier”. W.D. (z.o.) Maar zij hield vol dat het wel zoo was. In oanhâldende krupsje, dêr’t se oan weikwynde, het it fanke der lykwols net fan skipe. Hja is letter troud en het bern krige. Hja is widdo wurden en het de âlderdom fan njoggen-en-santich jier berikt. Yn ’t jier 1900 haw ik de adfertinsje fan har ferstjerren yn ’e Ljouwerter krante lêzen.
De notysje is dus yn alle gefallen foar in part skreaun yn of nei 1900. Dykstra hat him, lykas wol bekend, earder ien kear oer de kwesty útlitten, yn in brief oan Tsjibbe Gearts van der Meulen fan 28 july 1851:
[De publikaasje fan ‘Advertentie uit de Friesche Straatcourant’] teach in foarname boeredochter har oan, hoewol ik mei in eed biswarre doar, dat ik hja nea miend ha. En doe’t hja ’n bytsje dêrnei troch swiersettichheid fan ‘hopeloze liefde’ in ferslopping yn de lidden krige, dêr’t de help fan ’n duvelbander by ynroppen wurde moast, doe krige ’t Doolhof dêr de skuld fan, en ik rekke by alle Spannumer lju út it blêd.2
Geart Wumkes, dy’t yn syn Bodders út dizze brief fan 1851 sitearret, moat ek op ’e hichte west hawwe fan it hânskrift fan ‘Advertentie’; dat wie oanwêzich yn de Provinsjale Bibleteek dêr’t er sels de skepter swaaide. Wêrom’t er der net oer skreaun hat, is wol dúdlik. Dat Waling Dykstra yn de taheakke Frysktalige passaazje fan de hânskriftnotysje de frou yn kwestje neitiids trouwe lit, en bern tapartet, widdo wurde lit en úteinlik de moaie leeftyd fan 79 jier berikke lit – it is suver te moai allegear. Dêr wurdt men erchtinkend fan. Wêrom ferwiist er bygelyks wol nei de lettere romantisearre Fryske bewurking ‘In faam op skjin papier’ (oars net út de De Boeresjonger fan 1857 mar út Mink mei 't orgel fan 1860) mar neamt er net syn, yn presys deselde kontekst folle kontroversjelere en ambisjeuzere, realistyske fers ‘Reinou’ út Swanneblommen fan 1851 (15-20)?
Lit dat no it fers wêze dêr’t de froulike haadpersoan yndie ‘in krupsje krige, dêr’t se oan weikwynde’ (dêr is yn de ‘Advertentie’ ommers gjin sprake fan). Reinou ferstoar krekt foar in foarnommen houlik. Dykstra koe it net witte, it fers hie er in jier earder skreaun, mar de histoaryske werklikheid is dat Ymkje Noordmans (1822) fan Spannum, dochter fan Pier Jacobs Noordmans en Antje Jans Rispens, op 2 desimber 1851 kaam te ferstjerren, 29 jier âld en sa’t yn de famylje sein waard, koart foar har houlik mei de Spannumer boere- en erfsoan Wierd Douwes Hilarides (1825-1891).3
De oarsaak fan har dea is net oerlevere. Waling Dykstra krige fan de ortodokse boererûnten fan Iens en Spannum de skuld, of sa sil er dat field hawwe. Wat er yn feite yn syn brief oan Tsjibbe Gearts van der Meulen en ek wer yn de hânskriftnotysje docht, is sûnder har namme te neamen sizze dat er Ymkje Noordmans nét op it each hie. Net by it skriuwen fan de ‘Advertentie’ út 1844, net by it yn Spannum allyksa kontroversjele ferhaal ‘De betsjoende boeredochter’ út 1847, en net by ‘Reinou’ út 1851. Dy lêste twa titels waarden opnommen yn Dykstra syn sammelbondel Winterjounen by Gealeboer (1851). ‘Reinou’ is ‘in ferhaal op wierheid grûne’, meldt it foaropwurd dan noch, mar njoggen jier letter wol er deselde skienis net nochris ophelje. Yn de twadde printinge fan 1860 komt it gedicht net mear foar. ‘Fierder achtsje ik it in forbettering to wêsen, dat hier twa stikjes mist wurde, dy în de earste printinge foarkomme (..) dy ’k it net wirdich achte om yet ris printe te wurden.’
Ek tusken alle lettere ûneinige werprintingen fan Dykstra syn wurk treft men ‘Reinou’ net mear oan. Nuver, want it is ien fan de sterkste en meast emosjonele fersen út syn begjinperioade. Mar nei de dea fan Ymkje Noordmans hie it ôfdien.
2
Analyse fan de ‘Advertentie uit de Friesche Straatcourant’ lit sjen dat de skriuwer de spot driuwt mei in faam út in ortodoks-protestants fermidden tusken, sa wurdt út de neidruklik oanwêzige geografyske oantsjuttingen dúdlik, Spannum en Iens. Dizze faam wol fierste graach in frijer, reden om skanduleus oer har te grapjeien. In flinke frijer ‘mag haar vrij gemaken’, wat yn religieuze sin ‘ferlosse’ betsjut, loskomme fan ierdske twang. Wiisd wurdt ek op de ‘eensgezindheid’ – wêryn’t ‘gezindheid’ opfalt – fan it yn dy tiid algemien as ortodoks bekend steande doarpke Iens.
De manlju hoege om by de faam te kommen ‘net by Spannum om’, se rinne nei Iens, seit de rûtebeskriuwing, en dêrwei ‘noordwaarts’ nei Spannum. It gedicht is skreaun yn de foarm fan in satire ferpakt as adfertinsje, rjochte op flinke mannen, net te âld en net te jong, dy’t oproppen en oanfitere wurde om it mei har ris te prebearjen. De moaie en frijlustige faam komt út in leard fermidden, begripe wy, as ús ferdútst wurdt dat se gjin nocht hat oan in ‘ongeleerde schapenkop’ of in holle sûnder ferstân.
Mar slach acht: de faam út de ‘Advertentie’ liket wol dea ûngelokkich om’t se gjin frijer hawwe mei. De suggesty is dat soks te krijen hat mei te hege easken en in te sterk ear- en groepsgefoel. Hoe moai de faam ek is, en hoe graach se ek oer ’t frijen mei – blykber is der in tredde partij dy’t dat frijen (it tradisjonele opsitten fan in jonge by in faam yn ’e jûntiid) yn it paad stiet. Want se hat gjin frijer, al lang net, en dat jout har lijen. Sa slim is it al wurden, dat se gjin nocht en wille mear hat yn it libben. It doelwyt fan spot is it fanke, mar it tematyske en ideologyske doelwyt is bline âlderlike macht. Macht dy’t út jild- of partijsucht de leafde twinge wol troch foar de eigen bern gaadlike partners út te sykjen, en út te sluten dy’t net yn it strjitsje past, wat dochter of soan dêr ek fan tinke mei. Frije houlikskar op basis fan leafde en sûn ferstân is in boargerlik-liberaal tema dat ek letter yn it wurk fan Dykstra, foaral ek yn syn fersewurk, in protte foarkomt. Hy wie dêr yn de Fryske literatuer ien fan de earsten mei en hat sa ek sines bydroegen oan de emansipaasje fan de frou.4
En lykas it slachtoffer, sil ek it werklike mikpunt in namme hân hawwe. De master fan Ymkje har houlikskânsen wie Dirk Jacobs Noordmans (1788-1869), de Allingawierster boere-teolooch – neffens Wumkes – dy’t tasjend fâd wie oer de bern fan syn ferstoarne jongere broer Pier Jacobs, dus ek oer Ymkje Noordmans. It wie mei alle feesykten in drege tiid en har mem hie in hypoteek by him doe’t se yn 1844 fallyt ferklearre waard.5 De takomst fan de pleats tusken Iens en Spannum stie op it spul en op houlikskandidaten kaam it wol oan.
Ek bûten en binnen de ‘grutte tsjerke’ wienen der spanningen. Dy hienen te krijen mei it besykjen fan ortodokse kant om mei adressen oan de Nasjonale Synoade de hiele tsjerke nei har ta te lûken. De Ofskieding fan 1834 wie noch farsk yn 1843, doe’t de ‘Advertentie’ skreaun waard yn it jier dat de populêre teologyske middenrjochting oan de Grinzer Akademy lanlik ûnder fjoer lei fan ortodokse en konservative liedslju lykas Van Hogendorp, Groen van Prinsterer en Capadoce. It skeel oer harren Adres aan de Hervormde Kerk in Nederland hat yn religieuze rûnten in protte opskuor jûn. Op 3 maart fan dat jier wie Grins it toaniel fan in grutte stipebetsjûging fan studinten oan de trije ‘moderne’ Grinzer teologen Hofstede de Groot, Pareau en Muurling. Hoe en oft soks syn wjerslach hie op de minsken yn Spannum en Iens falt net te sizzen, mar sjoen it algemien religeus en sektarysk entûsjasme sille ek dêr korrespondearjende yntra-tsjerklike tsjinstellingen bestien hawwe, dy’t in grut part fan it geastlike libben behearsken.
Wumkes lit dêr wat fan sjen, as er fertelt oer de Ienser boer Jan Piers Eringa (1792-1872), dy’t in nije bibel kocht foar de tsjerke yn Iens – de tsjerke dy’t er as tsjerkfâd hoede en noede, mar dêr’t er net tsjerke om’t de dûmny fan de Grinzer rjochting wie en de liberale grutgrûnbesitters dy’t it stimrjocht hienen gjin oarenien yn syn plak ha woenen. Syn iennichste soan Pier Jans troude yn 1848 mei Grietje Noordmans, in jongere suster fan Ymkje. Wumkes fertelt ek dat yn it fermidden fan de Noordmansen net yninte waard; libben en dea waard oan God oerlitten.6 ‘Ook hoeft ze geenszins levertraan’, seit Dykstra oer de faam yn syn ‘Advertentie’.
3
De ‘Advertentie’ wol oars net dalik sizze dat Dykstra al yn 1843 de ortodokse rjochting ôfwiisde en it modernisme omearme. Hy wie sels fan hûs út ortodoks. It liket derop dat dy ûntjouwing nei de frijsinnichheid in proses fan jierren west hat. Beskate aspekten fan it griffermearde tinken en de griffermearde mentaliteit hat er sels ek fierder droegen, lykas in frij pessimistyske fisy op de minske en letter ek twifel oan de maatskiplike foarútgong troch de ferljochting. Yn de ‘Advertentie’ hat er it op it earste gesicht net oer religieuze dogma’s en learstikken, lykas de útferkarring. It giet oer konkreet minsklik gedrach, oer etyk, oer ge- en ferboaden, oer langstme fan minsken, oer frijheid yn ’e leafde. Mar ûnder de spotternij leit dochs al it boadskip dat it yn it kristendom op de ‘goede wurken’ oankomt, op it sosjale en etyske hanneljen, en dat it dêr wolris oan mankearret.
Yn de hânskriftnotysje wiist Dykstra noch op it stâns-aspekt fan de 'rel' yn Spannum: in bakkerssoan dy't it oandoart om in boeredochter yn lêst te bringen. Dat aspekt sil mei de populariteit fan it gedicht ûnder it jongfolk ferklearre hawwe, mar it komt net letterlik werom yn de tekst fan it fers. De ik-persoan identifisearret himsels net, en dat de faam in boeredochter is kin de lêzer him faaks wol yntinke as er him de beskreaune krite foar de geast hellet, mar it stiet der net.
Dykstra wie 22 jier doe’t er de ‘Advertentie’ skreau; hy wie krekt trije jier út Froubuorren wei en bakker yn Spannum. Yn it pleatslik fermidden stie er as in bizige knappe kop bekend, hy hie ommers ek al earder fersen publisearre yn Suringar’s almanak. De ortodokse doarpsbefolking hat wol hope hân dat er ien fan har liedslju wurde soe, sa’t er yn de al neamde brief oan Tsjibbe Gearts skreaun hat. Sels wie er leafst sa min mooglik oan it bakken en safolle mooglik oan it skriuwen. Of oars oan it suteljen, yn waar en wyn yn it doarp en bûtenút by de pleatsen del mei koeke, brea en bôle. Yn it each rint dat er let troude, krekt yn maaie 1850 doe’t er al tsien jier yn it doarp wenne. Mei it Bekkeriaanske duvelbandersferhaal ‘De betsjoende boeredochter’ (1847) wie syn posysje as bakker der wilens net better op wurden - men kin de jonge Waling Dykstra oars net syn moed ûntstride. Tanksij dat ferhaal en de lietebondel Doaitse mei de Noardske balke (1848), fol mei flot romantysk-realistysk fersewurk, hie er doe al wol definityf syn namme as Frysk skriuwer fêstige - mei de 'Advertentie' as Nederlânsktalich opstapke.
It lot wol dat Hinke Jans Huizinga, syn earste frou, al nei oardel jier houlik kaam te ferstjerren – op 8 desimber 1851, seis dagen nei de dea fan Ymkje Noordmans. Harren soantsje Gerryt folge, tsien moanne âld, syn mem twa moanne letter yn it grêf. Yn de jierren dêrnei krige Dykstra ferkearing mei de húshâldster fan syn mem. Doe't Afke Jans de Boer swier rekke wylst se noch net troud wienen, hat er noch efkes yn Burgum tahâlden – it wie yn Spannum it safolste skandaal om de ‘bakkerinne soan’ hinne. Nei harren houlik yn oktober 1855 fertrokken Afke en hy nei Frjentsjer. Waling Dykstra en de rjuchtsinnichheid – dat soe net wer goed komme.
Noaten
De bekendheid fan Waling Dykstra as skriuwer is paradoksaal genôch begûn mei in ûnbekend bleaun Nederlânsktalich skandaalfers, dat yn 1844 yn it doarp dêr’t er doe wenne, Spannum, foar opskuor soarge. It is troch de Provinsjale Bibleteek fan Fryslân en syn opfolger Tresoar katalogisearre, hat as titel ‘Advertentie uit de Friesche Straatcourant’ en is publisearre yn Suringar’s Friesche Almanak.1 Ik sitearje de letter noait wer publisearre tekst hjir, yn de hjoeddeiske stavering, út it ek by Tresoar bewarre bleaune hânskrift fan Dykstra:
Advertentie uit de Friesche Straatcourant
Leent oren, Friese jonglingschap!
Ik weet een meisje vlug en knap,
Die wil zich graag verkopen.
Zijt gij gekweld met minnepijn,
Dan zal ’t de moeite waardig zijn
Een uur of wat te lopen.
Zij is te koop en ook te huur.
Haar plaagt een fel inwendig vuur,
Dat zij niet weet te blussen.
Zij trekt gestadig met de mond,
Van ’s morgens tot de avondstond
Denkt zij aan niets dan kussen.
Zij is een engelachtig beeld,
Dat weldra uwe zinnen streelt
Door haar bevalligheden.
Zij kijkt u altijd vriendlijk aan;
Ook hoeft ze geenszins levertraan,
Want zij is vlug van leden.
Komt, vrijers, komt, wie heeft er lust?
Haar minnebrand dient uitgeblust!
Wie wil haar laafnis geven,
Daar zij van minnelust versmacht?
En dit beneemt haar dag en nacht
De vreugde van het leven.
Maar schoon zij zo ellendig lijdt,
Denkt toch niet zij is bereid
Om ieder te gerieven
Die maar een broekendrager is.
Nee, die dit meent is zeker mis.
Haar eer moet vlekloos blijven.
Geen oude, stijve, lompe kwant,
Wiens hoofd ontbloot is van verstand
Behoeft bij haar te komen.
Geen ongeleerde schapenkop,
Maar pas gekropen uit de dop,
Wordt door haar aangenomen.
Een flinke vrijer, hups en vlug,
Met een paar kruisjes op zijn rug,
Die mag haar vrij gemaken.
Hij is haar altijd welkom
En hoeft niet eens bij Spannum om
Om in haar gunst te raken.
Niet ver vanwaar de trekvaart loopt,
Die Bolsward aan Leeuwarden knoopt,
Staat tussen vruchtbre velden
Een dorp, waar de eensgezindheid woont,
Gelijk de naam in ’t Fries ook toont,
Die ik hier niet zal melden.
Een half uur noordwaarts daarvandaan,
Daar vindt men nog een dorpje staan,
Dat ’k evenmin zal noemen.
Men leeft ook daar in stille rust,
Van steedse grootheid onbewust,
Die men de dwaas hoort roemen.
Nu in dees twee en daaromtrent,
Daar is men met de meid bekend,
Daar is ze te bevragen
Voor wie het vragen zich niet schaamt.
Te zeggen hoe zij is genaamd,
Dit zal ik maar niet wagen.
Welaan dan, gij die gading maakt,
Wees vlug, eer gij er achter raakt.
Zij weet van toe te tasten
Als men gelegenheid haar geeft,
Daar zij geweldig honger heeft
Door ’t vreeslijk lange vasten.
1
It hânskrift is benammen nijsgjirrich om’t de skriuwer der in notysje by makke hat, wêryn’t er, blykber op fersyk (fan Buitenrust Hettema?), it ien en oar meidielt oer it fers. By myn witten is de notysje net earder publisearre; ik lit ’m hjir folgje.
‘Dit is het eerste stukje geweest waarmee ik naam heb gemaakt onder het Friese volk’, skriuwt Dykstra:
Ik stelde mij voor dat niemand zoude vinden vanwaar het kwam. Maar weldra werd over geheel Friesland verteld, dat de ,,bakkerinne soan fan Spannum” de maker was van het ,,Doolhof”, dat onder ’t jongvolk met graagte werd ontvangen. Maar ik kreeg er last mee. Eene voorname Spannumer boerendochter, die door een vrijer, met wien ze veel op had, in den steek was gelaten, kreeg in ’t hoofd te beweren dat het Doolhof op haar gemaakt was. Toen was ’t lijden gaande. Niet alleen hare familie, maar de geheele boerenaanhang vond het verschrikkelijk, dat zo’n bakkersvent de vermetelheid had zulk een aanzienlijk meisje voor de geheele wereld aan de kaak te stellen. Intussen was zij met het stukje niet bedoeld. Een zeer vrije navolging ervan in ’t Friesch komt voor in ,,De Boeresjonger; Frysk Lieteboek”, onder ’t opschrift: ,,In faam op skjin papier”. W.D. (z.o.) Maar zij hield vol dat het wel zoo was. In oanhâldende krupsje, dêr’t se oan weikwynde, het it fanke der lykwols net fan skipe. Hja is letter troud en het bern krige. Hja is widdo wurden en het de âlderdom fan njoggen-en-santich jier berikt. Yn ’t jier 1900 haw ik de adfertinsje fan har ferstjerren yn ’e Ljouwerter krante lêzen.
De notysje is dus yn alle gefallen foar in part skreaun yn of nei 1900. Dykstra hat him, lykas wol bekend, earder ien kear oer de kwesty útlitten, yn in brief oan Tsjibbe Gearts van der Meulen fan 28 july 1851:
[De publikaasje fan ‘Advertentie uit de Friesche Straatcourant’] teach in foarname boeredochter har oan, hoewol ik mei in eed biswarre doar, dat ik hja nea miend ha. En doe’t hja ’n bytsje dêrnei troch swiersettichheid fan ‘hopeloze liefde’ in ferslopping yn de lidden krige, dêr’t de help fan ’n duvelbander by ynroppen wurde moast, doe krige ’t Doolhof dêr de skuld fan, en ik rekke by alle Spannumer lju út it blêd.2
Geart Wumkes, dy’t yn syn Bodders út dizze brief fan 1851 sitearret, moat ek op ’e hichte west hawwe fan it hânskrift fan ‘Advertentie’; dat wie oanwêzich yn de Provinsjale Bibleteek dêr’t er sels de skepter swaaide. Wêrom’t er der net oer skreaun hat, is wol dúdlik. Dat Waling Dykstra yn de taheakke Frysktalige passaazje fan de hânskriftnotysje de frou yn kwestje neitiids trouwe lit, en bern tapartet, widdo wurde lit en úteinlik de moaie leeftyd fan 79 jier berikke lit – it is suver te moai allegear. Dêr wurdt men erchtinkend fan. Wêrom ferwiist er bygelyks wol nei de lettere romantisearre Fryske bewurking ‘In faam op skjin papier’ (oars net út de De Boeresjonger fan 1857 mar út Mink mei 't orgel fan 1860) mar neamt er net syn, yn presys deselde kontekst folle kontroversjelere en ambisjeuzere, realistyske fers ‘Reinou’ út Swanneblommen fan 1851 (15-20)?
Lit dat no it fers wêze dêr’t de froulike haadpersoan yndie ‘in krupsje krige, dêr’t se oan weikwynde’ (dêr is yn de ‘Advertentie’ ommers gjin sprake fan). Reinou ferstoar krekt foar in foarnommen houlik. Dykstra koe it net witte, it fers hie er in jier earder skreaun, mar de histoaryske werklikheid is dat Ymkje Noordmans (1822) fan Spannum, dochter fan Pier Jacobs Noordmans en Antje Jans Rispens, op 2 desimber 1851 kaam te ferstjerren, 29 jier âld en sa’t yn de famylje sein waard, koart foar har houlik mei de Spannumer boere- en erfsoan Wierd Douwes Hilarides (1825-1891).3
De oarsaak fan har dea is net oerlevere. Waling Dykstra krige fan de ortodokse boererûnten fan Iens en Spannum de skuld, of sa sil er dat field hawwe. Wat er yn feite yn syn brief oan Tsjibbe Gearts van der Meulen en ek wer yn de hânskriftnotysje docht, is sûnder har namme te neamen sizze dat er Ymkje Noordmans nét op it each hie. Net by it skriuwen fan de ‘Advertentie’ út 1844, net by it yn Spannum allyksa kontroversjele ferhaal ‘De betsjoende boeredochter’ út 1847, en net by ‘Reinou’ út 1851. Dy lêste twa titels waarden opnommen yn Dykstra syn sammelbondel Winterjounen by Gealeboer (1851). ‘Reinou’ is ‘in ferhaal op wierheid grûne’, meldt it foaropwurd dan noch, mar njoggen jier letter wol er deselde skienis net nochris ophelje. Yn de twadde printinge fan 1860 komt it gedicht net mear foar. ‘Fierder achtsje ik it in forbettering to wêsen, dat hier twa stikjes mist wurde, dy în de earste printinge foarkomme (..) dy ’k it net wirdich achte om yet ris printe te wurden.’
Ek tusken alle lettere ûneinige werprintingen fan Dykstra syn wurk treft men ‘Reinou’ net mear oan. Nuver, want it is ien fan de sterkste en meast emosjonele fersen út syn begjinperioade. Mar nei de dea fan Ymkje Noordmans hie it ôfdien.
2
Analyse fan de ‘Advertentie uit de Friesche Straatcourant’ lit sjen dat de skriuwer de spot driuwt mei in faam út in ortodoks-protestants fermidden tusken, sa wurdt út de neidruklik oanwêzige geografyske oantsjuttingen dúdlik, Spannum en Iens. Dizze faam wol fierste graach in frijer, reden om skanduleus oer har te grapjeien. In flinke frijer ‘mag haar vrij gemaken’, wat yn religieuze sin ‘ferlosse’ betsjut, loskomme fan ierdske twang. Wiisd wurdt ek op de ‘eensgezindheid’ – wêryn’t ‘gezindheid’ opfalt – fan it yn dy tiid algemien as ortodoks bekend steande doarpke Iens.
De manlju hoege om by de faam te kommen ‘net by Spannum om’, se rinne nei Iens, seit de rûtebeskriuwing, en dêrwei ‘noordwaarts’ nei Spannum. It gedicht is skreaun yn de foarm fan in satire ferpakt as adfertinsje, rjochte op flinke mannen, net te âld en net te jong, dy’t oproppen en oanfitere wurde om it mei har ris te prebearjen. De moaie en frijlustige faam komt út in leard fermidden, begripe wy, as ús ferdútst wurdt dat se gjin nocht hat oan in ‘ongeleerde schapenkop’ of in holle sûnder ferstân.
Mar slach acht: de faam út de ‘Advertentie’ liket wol dea ûngelokkich om’t se gjin frijer hawwe mei. De suggesty is dat soks te krijen hat mei te hege easken en in te sterk ear- en groepsgefoel. Hoe moai de faam ek is, en hoe graach se ek oer ’t frijen mei – blykber is der in tredde partij dy’t dat frijen (it tradisjonele opsitten fan in jonge by in faam yn ’e jûntiid) yn it paad stiet. Want se hat gjin frijer, al lang net, en dat jout har lijen. Sa slim is it al wurden, dat se gjin nocht en wille mear hat yn it libben. It doelwyt fan spot is it fanke, mar it tematyske en ideologyske doelwyt is bline âlderlike macht. Macht dy’t út jild- of partijsucht de leafde twinge wol troch foar de eigen bern gaadlike partners út te sykjen, en út te sluten dy’t net yn it strjitsje past, wat dochter of soan dêr ek fan tinke mei. Frije houlikskar op basis fan leafde en sûn ferstân is in boargerlik-liberaal tema dat ek letter yn it wurk fan Dykstra, foaral ek yn syn fersewurk, in protte foarkomt. Hy wie dêr yn de Fryske literatuer ien fan de earsten mei en hat sa ek sines bydroegen oan de emansipaasje fan de frou.4
En lykas it slachtoffer, sil ek it werklike mikpunt in namme hân hawwe. De master fan Ymkje har houlikskânsen wie Dirk Jacobs Noordmans (1788-1869), de Allingawierster boere-teolooch – neffens Wumkes – dy’t tasjend fâd wie oer de bern fan syn ferstoarne jongere broer Pier Jacobs, dus ek oer Ymkje Noordmans. It wie mei alle feesykten in drege tiid en har mem hie in hypoteek by him doe’t se yn 1844 fallyt ferklearre waard.5 De takomst fan de pleats tusken Iens en Spannum stie op it spul en op houlikskandidaten kaam it wol oan.
Ek bûten en binnen de ‘grutte tsjerke’ wienen der spanningen. Dy hienen te krijen mei it besykjen fan ortodokse kant om mei adressen oan de Nasjonale Synoade de hiele tsjerke nei har ta te lûken. De Ofskieding fan 1834 wie noch farsk yn 1843, doe’t de ‘Advertentie’ skreaun waard yn it jier dat de populêre teologyske middenrjochting oan de Grinzer Akademy lanlik ûnder fjoer lei fan ortodokse en konservative liedslju lykas Van Hogendorp, Groen van Prinsterer en Capadoce. It skeel oer harren Adres aan de Hervormde Kerk in Nederland hat yn religieuze rûnten in protte opskuor jûn. Op 3 maart fan dat jier wie Grins it toaniel fan in grutte stipebetsjûging fan studinten oan de trije ‘moderne’ Grinzer teologen Hofstede de Groot, Pareau en Muurling. Hoe en oft soks syn wjerslach hie op de minsken yn Spannum en Iens falt net te sizzen, mar sjoen it algemien religeus en sektarysk entûsjasme sille ek dêr korrespondearjende yntra-tsjerklike tsjinstellingen bestien hawwe, dy’t in grut part fan it geastlike libben behearsken.
Wumkes lit dêr wat fan sjen, as er fertelt oer de Ienser boer Jan Piers Eringa (1792-1872), dy’t in nije bibel kocht foar de tsjerke yn Iens – de tsjerke dy’t er as tsjerkfâd hoede en noede, mar dêr’t er net tsjerke om’t de dûmny fan de Grinzer rjochting wie en de liberale grutgrûnbesitters dy’t it stimrjocht hienen gjin oarenien yn syn plak ha woenen. Syn iennichste soan Pier Jans troude yn 1848 mei Grietje Noordmans, in jongere suster fan Ymkje. Wumkes fertelt ek dat yn it fermidden fan de Noordmansen net yninte waard; libben en dea waard oan God oerlitten.6 ‘Ook hoeft ze geenszins levertraan’, seit Dykstra oer de faam yn syn ‘Advertentie’.
3
De ‘Advertentie’ wol oars net dalik sizze dat Dykstra al yn 1843 de ortodokse rjochting ôfwiisde en it modernisme omearme. Hy wie sels fan hûs út ortodoks. It liket derop dat dy ûntjouwing nei de frijsinnichheid in proses fan jierren west hat. Beskate aspekten fan it griffermearde tinken en de griffermearde mentaliteit hat er sels ek fierder droegen, lykas in frij pessimistyske fisy op de minske en letter ek twifel oan de maatskiplike foarútgong troch de ferljochting. Yn de ‘Advertentie’ hat er it op it earste gesicht net oer religieuze dogma’s en learstikken, lykas de útferkarring. It giet oer konkreet minsklik gedrach, oer etyk, oer ge- en ferboaden, oer langstme fan minsken, oer frijheid yn ’e leafde. Mar ûnder de spotternij leit dochs al it boadskip dat it yn it kristendom op de ‘goede wurken’ oankomt, op it sosjale en etyske hanneljen, en dat it dêr wolris oan mankearret.
Yn de hânskriftnotysje wiist Dykstra noch op it stâns-aspekt fan de 'rel' yn Spannum: in bakkerssoan dy't it oandoart om in boeredochter yn lêst te bringen. Dat aspekt sil mei de populariteit fan it gedicht ûnder it jongfolk ferklearre hawwe, mar it komt net letterlik werom yn de tekst fan it fers. De ik-persoan identifisearret himsels net, en dat de faam in boeredochter is kin de lêzer him faaks wol yntinke as er him de beskreaune krite foar de geast hellet, mar it stiet der net.
Dykstra wie 22 jier doe’t er de ‘Advertentie’ skreau; hy wie krekt trije jier út Froubuorren wei en bakker yn Spannum. Yn it pleatslik fermidden stie er as in bizige knappe kop bekend, hy hie ommers ek al earder fersen publisearre yn Suringar’s almanak. De ortodokse doarpsbefolking hat wol hope hân dat er ien fan har liedslju wurde soe, sa’t er yn de al neamde brief oan Tsjibbe Gearts skreaun hat. Sels wie er leafst sa min mooglik oan it bakken en safolle mooglik oan it skriuwen. Of oars oan it suteljen, yn waar en wyn yn it doarp en bûtenút by de pleatsen del mei koeke, brea en bôle. Yn it each rint dat er let troude, krekt yn maaie 1850 doe’t er al tsien jier yn it doarp wenne. Mei it Bekkeriaanske duvelbandersferhaal ‘De betsjoende boeredochter’ (1847) wie syn posysje as bakker der wilens net better op wurden - men kin de jonge Waling Dykstra oars net syn moed ûntstride. Tanksij dat ferhaal en de lietebondel Doaitse mei de Noardske balke (1848), fol mei flot romantysk-realistysk fersewurk, hie er doe al wol definityf syn namme as Frysk skriuwer fêstige - mei de 'Advertentie' as Nederlânsktalich opstapke.
It lot wol dat Hinke Jans Huizinga, syn earste frou, al nei oardel jier houlik kaam te ferstjerren – op 8 desimber 1851, seis dagen nei de dea fan Ymkje Noordmans. Harren soantsje Gerryt folge, tsien moanne âld, syn mem twa moanne letter yn it grêf. Yn de jierren dêrnei krige Dykstra ferkearing mei de húshâldster fan syn mem. Doe't Afke Jans de Boer swier rekke wylst se noch net troud wienen, hat er noch efkes yn Burgum tahâlden – it wie yn Spannum it safolste skandaal om de ‘bakkerinne soan’ hinne. Nei harren houlik yn oktober 1855 fertrokken Afke en hy nei Frjentsjer. Waling Dykstra en de rjuchtsinnichheid – dat soe net wer goed komme.
Noaten
1 [Anonym], ‘Advertentie uit de Friesche
Straatcourant’, Suringar’s Friesche Volksalmanak 1844.
Oernommen út Hs Waling Dykstra 283.
2 Sitearre yn: G.A. Wumkes, Bodders yn de
Fryske striid (Osinga, Boalsert 1926) 372-373.
3 A. de Vries, ‘De betsjoende boeredochter.
Skriuwer en mienskip yn it Spannum fan Waling Dykstra’, Fers2
3-9 (7 maaie 2017). Webside:
http://www.fers2.eu/de-betsjoende-boeredochter/
Krigen 7 septimber 2018.
4 A. de Vries, ‘Konstruksje fan sosjale
identiteit yn it Fryske realisme. It betide wurk fan Waling Dykstra
(1848-1860)’, It Beaken [op kommendewei].
5 De Vries, ‘Betsjoende boeredochter’.
6 G.A. Wumkes, ‘Durk Piers Noordmans’, Nieuw
Nederlandsch Biographisch Woordenboek. Dl. 3 (1911) 919.
Abonneren op:
Posts (Atom)