Brêge nei de wrâldliteratuer

Oer it belang fan Tsjêbbe Hettinga foar de Fryske dichtkeunst

Yn 1970, in pear moanne foar syn dea, hat Douwe Hermans Kiestra, oan de keukenstafel fan syn lêste wente yn Raerd, santich minuten lang antwurden ynsprutsen op in bandrekorder nei oanlieding fan fragen fan de Ynteruniversitêre Stúdzjeried Frysk. Fragen oer syn libben en wurk. Sokke opnames binne der ek fan oare dichters en skriuwers. In prachtinisjatyf, tusken twa heakken, dat tsjintwurdich eins wér in kear wêze moat.

Op in stuit moat Kiestra sizze wat er fynt fan fjouwer kopstikken út de Fryske beweging, te witten Douwe Kalma, Rintsje Sybesma, Eeltsje Folkertsma en Fedde Schurer. “Der wurdt frege, wa fan dizzen, fan dy fjouwer, hat foar jo it measte betsjut?” seit Kiestra dan, mei syn karakteristike wize fan praten. “Jo moatte der by in ferhoar, sil ik it no mar neame, lykas as dit altyd tige foar oppasse dat men no distânsje nommen hat op de dingen en dat jin dat faken parten spylje kin om’t je no kritysker ynsteld binne, mar ik moat neffens de wierheid sizze dat Douwe Kalma foar my it measte betsjutten hat.”

De Jongfries Douwe Kalma hie foar him it dúdlikst “de weitsrop hearre litten”: de weitsrop fan de Frysk-nasjonale saak.

Achte oanwêzigen, ik meitsje my sterk dat yn ús eigen tiid ûnderskate dichters, en ek in protte leafhawwers fan Fryske poëzij, itselde sizze kinne soene oer Tsjêbbe Hettinga fan Burchwert. Dat hat ommers de man west dy’t, yn in heel oare tiid as Kalma, en boppedat op in oare wize en folle nofliker as niisneamde, it Fryske kultuerpublyk wekker skodde hat. Net wekker skodde mei in nasjonaal-polityk-kulturele missy, lykas Kalma dat dien hie, mar inkeld mei de kwaliteit fan syn gedichten en syn foardracht.

Syn weireitsjen yn maart dit jier lit in wetterskieding sjen. Om it sljocht en rjocht te sizzen: jo hawwe de Fryske poëzij fóar Tsjêbbe, en de Fryske poëzij néi Tsjêbbe. De earste is - net neffens nivo, foarm of ynhâld, mar yn de ûntwittende eagen fan net-Frysktaligen, fan bûtensteanders - fierhinne noch de “gewestelijke kamermuziek” dêr’t Anne Wadman it oer hân hie yn syn blomlêzing Frieslands dichters út 1949. Oft wy dat no aardich fine of net, sa leit it fjild der hinne yn de Hollânske resepsje, of eins non-resepsje, fan Fryske poëzij. Mar de poëzij fan Tsjêbbe Hettinga is, om yn dat muzikale fokabulêr dizze noat noch efkes langer oan te hâlden, wat oars. It is wrâldmuzyk. En de Fryske poëzij nei him wit no dat soks dus ek yn ús eigen prachtige sprake mooglik is.

No wit ik wol dat ik it dêrmei miskien foar in part te bot oanset. Mar wy binne hjir hoed om stil te stean by de grutte betsjutting fan it wurk fan Tsjêbbe Hettinga foar de Fryske dichtkeunst. Dy betsjutting leit neffens my op it foarste plak yn de ‘trochbrek’ nei in net-Frysktalich publyk en sels nei in net-Hollânsktalich publyk dy’t er bewurkmastere hat. Dat hat er dien mei syn opfallende optreden op de Buchmesse yn 1993, en fansels mei syn lettere dichtbondels, begjinnend mei Under seefûgels/De kust út 1992. Dat syn wurk ek bûten Fryslân grutte yndruk makke hat, wurdt ûnder mear oantoand troch it feit dat ien fan dyjingen dy’t it meast en it bêst oer Hettinga syn poëzij skreaun hat, de poëzijkritikus is fan De Groene Amsterdammer, Piet Gerbrandy. Dat seit wol wat.

Tsjêbbe hat wat dien mei it selsbyld fan de Fryske poëzij. Tsjêbbe hat, wat de tagong ta it Nederlânsktalige publyk oanbelanget, sadwaande mei de wei frijmakke foar oare Fryske dichters, dy’t ek bûten de Fryske grinzen wurdearring krigen hawwe. En ek tink ik dat guon Fryske dichters-yn-de-dop de weitsrop fan Hettinga syn wurk heard en beäntwurde hawwe. Yn alle gefallen kin ik my tebinnenbringe dat de earste edysje fan de Spiegel van de Friese poëzie foar my belangryk wie yn it ûntdekken fan de Fryske dichtkeunst. Belangryk ek yn it fêstigjen fan it idee, dat doe foar it earst yn my del woe, dat dy dichtkeunst de muoite mear as wurdich wie. It wiene benammen de noait einigjende, meanderjende mar o sa ritmyske rigels fan Hettinga syn gedicht ‘It Wikeler Hop’ dy’t my oer de streek hellen:

En wer op ’e flecht foar de lekkende kraan
Fan it fertriet, mei in toarst yn ’e hals
Fan eat dat nea te ferslaan wêze sil, mar
Ek mei in ferljochting dy’t gearballet
Yn it krús dat ik draach fan
Sompe nei sompe, fan hynstestâl nei
Havenstêden fol ynklauwerich kriten,
Stryk ik op de brede berm del by it
Wikeler Hop (..)

Hjir moat fansels ek neamd wurde dat Tsjêbbe in tal jierren yn de redaksje fan it tydskrift Hjir in sit hân hat, en dat er letter foar Tresoar dichtkursussen jûn hat, en sadwaande hat er grif mannich begjinnend Frysk dichter foar- en byljochtsje kind by dy syn paadsykjen yn de poëzij. Ek hat er wol bûten Tresoar om kursusgroepen oan hûs hân. En ek moat ik hjir fermelde dat Hettinga yn ’t lêstoan in oanjeier west hat yn de oanrin nei it bidbook fan Lwd2018. Hy hat it belang foar Fryslân fan it kulturele haadstêdproses dalik sjoen. Fan ’t begjin ôf hat er him op syn eigen wize dêrfoar ynset, en hat er in ynspirator en freon wêze kind foar guon KH-ferkenners.

Dy ynspirator koe er wurde, wol ik leauwe, mei om’t er syn eigen keunst, mei de beskiedenheid dy’t him eigen wie, net yn twifel luts. Hy wist dat er syn eigen stim op it spoar kommen wie, en hy wist dat dy stim klonk en klinke mocht neist dy fan rûnom kanonisearre wrâlddichters dy’t er heech hie en dêr’t syn wurk wol mei yn ferbân brocht wurdt. Dat de poëzij fan in Frysk dichter neist dy fan sokken meunsterje koe, dat allinnich al hat op ús dichtkeunst en ek yn in breder fermidden in emansipearjende en oantrunende wurking hân, as ik myn sin sis. Tsjêbbe Hettinga hat, in lytse njoggentich jier nei de idealistyske weitsrop “Fryslân! De wrâld!” fan Douwe Kalma, wérklik de brêge slein fan de Fryske nei de wrâldliteratuer.

En wat sil no it antwurd fan de Fryske kultuer wêze, no’t it oeuvre ôfsletten foar ús leit? It wurk hat it oan wurdearring en de dichter oan offisjele earbewizen net ûntbrutsen. Yn 2001 krige Tsjêbbe de Gysbert Japicxpriis takend foar de bondel Fan oer see en fierder. En hjoed wurdt him, postúm, de Fryske Anjer útrikt. Mar dêr meie en kinne wy it fansels net by litte, want yn de resepsje fan syn wurk sitte noch wol grutte gatten.

Jawis, der leit in moai sjueryrapport fan de sjuery fan de Gysbert Japicxpriis. Piter Yedema hat wat skreaun. Piet Gerbrandy hat wat skreaun. Iksels ha wat skreaun. En der binne krantestikken by de rûs. Mar in gearhingjende ynspanning om syn wurk yn kaart te bringen is der (noch) net. It foarname plak yn it wurk fan synesthesy, it gearranen fan de sintugen, is wol de finger op lein, krektlyk as der omtinken wie foar it belang fan it ljocht-tema en de ferhalen út de Grykse mytology. Likegoed is bygelyks de relaasje tusken poëzij en biografy noch noait yngeand besprutsen. Ek fertsjinnet it plak fan religy yn de gedichten foar myn gefoel folle mear omtinken as dêr oan no ta foar west hat.

Foar wat de ynternasjonale kontekst oanbelanget, wy hoege ús net te beheinen ta de wol faker konstatearre stylistyske besibbens mei dichters as Dylan Thomas en Derek Walcott. Faaks binne ek guon tematyske oerienkomsten mei it wurk fan oaren nijsgjirrich. My falt de namme yn fan Lucian Blaga (1895-1961), in Roemeensk, yn Amearika en West-Europa noch fierhinne ûnbekende dichter. Blaga, berne yn Transsylvanië, wie de soan fan in otterdoks-katolyk pryster en kaam út in grutte, doarpske húshâlding. Syn earste bondel datearret út 1919 en hat de namme Gedichten fan it ljocht meikrigen. Lucian Blaga wurdt wol in dichter fan it wûnder neamd. Dan sitte wy dalik al yn in wrâld dy’t ek Tsjêbbe sines wie. Ut dy earste bondel ha ik ien fers yn it Frysk oerset:

It ljocht

It ljocht dat my
it boarst ynstreamt as ik dy sjoch,
is dat net in drip fan it ljocht
fan de earste dei,
it ljocht dat it libben drinke wol?

It neat lei op stjerren,
doe’t de Unbegryplike, allinnich omdoarmjend yn it tsjuster,
in teken joech:
Lit it ljocht wêze!

In oseaan
en in dwylsinnige stoarm fan ljocht
ûntstiene yn in tel:
in toarst nei sûnden, langstmen, hertstochten,
in toarst nei ljocht en sinne.

Mar wêr is it keard,
dat ferblynjende earste ljocht – wa dy’t it wit?

It ljocht dat my
it boarst ynstreamt as ik dy sjoch – do wûnderlike,
is miskien de lêste drip
fan it ljocht fan dy earste dei.

Oant safier it fers. De syktocht nei it ljocht is foar Blaga in metafysyske syktocht; de fraach is fansels oft it dat ek foar Tsjêbbe Hettinga wie. Mar ek op oare mêden liket my in ûndersyk nei raakflakken tusken Blaga en Hettinga nijsgjirrich. Blaga’s talittingstaspraak foar de Roemeenske Akademy yn 1937 gie oer it belang fan it doarp foar de Roemeenske kultuer; dy taspraak hie as titel In Praise of the Romanian Village. En hat Hettinga syn lêste bondel, Equinox, net ôfsletten mei in rige gedichten oer Fryske doarpen?

Ik kin op dit plak net mear dwaan as besibbens suggerearje, sûnder beweare te wollen dat der praat wurde kinne soe fan beynfloeding. Ik wit net oft Tsjêbbe de gedichten fan de Roemeen koe. Wol soe ik der op ta wolle dat der ferlet is fan sokke aventoerlike útstapkes mei syn poëzij. En dêr fierder op trochgeand, soe ik der mei klam foar pleitsje wolle dat wy, teminsten as wy ek de kommende jierren rjocht dwaan wolle oan de betsjutting fan Tsjêbbe Hettinga foar de Fryske kultuer, op koarte termyn trije inisjativen nimme.

It earste is it yn gong setten fan in bondel essees oer ûnderskate aspekten fan Tsjêbbe Hettinga syn wurk. It twadde is it yn gong setten fan it útjaan fan syn Samle wurk, faaks foarôfgien troch in trijetalige blomlêzing. En it tredde is it yn gong setten fan in biografy. Alle trije binne fan ûnwittend belang, sa komt it my foar. It soe moai wêze as der oer net al te lange tiid in wurkgroep wie dy’t yn oerlis mei de neibesteanden – mei soan Piter en dochter Wypkje, mei harren adfiseurs en mei de Provinsje – de mooglikheden en betingsten foar niisneamde ûndernimmens ris yngeand beseach.

Want, en it moat mar in kear sein wurde, is net de wize sa’t de Fryske kultuer syn weiwurden skriuwers en dichters earet fier ûnder de mjitte neffens elke standert? Ik hoech allinnich mar te wizen op Jan Wybenga, waans wurk mar leafst achttjin jier nei syn dea einlings in kear sammele waard. Of, om oer te skeakeljen nei it Frysk proaza, op Trinus Riemersma. Dy’t gelokkich net wit – dêr geane wy mar fan út – hoe jammerdearlik in inisjatyf foar in  bondel skôgingen oer syn wurk fêstrûn is, fuortsakke is, yn in moeras fan burokrasy, desynteresse en ûnwil om jild te finen. Jild, sadat de skriuwers dy’t meiwurkje soene en op kop en earen yn it wurk dûke woene, teminsten in bytsje fetsoenlike fergoeding krije kinnen hiene.

Dy gigantyske flater kin, en moat, liket my, noch altyd rjochtset wurde. Mar lit ús mei de neilittenskip fan Tsjêbbe dat beskamsume paad no net foar kar nimme. Lit ús dy krúswei dy’t yn de Fryske literatuer mar al te faak rûn wurdt, no asjebleaft net op gean. Lit ús de koppen byinoar stekke en ienriedich sjen litte hoe’t it ál heart.

Achte oanwêzigen, dames en hearen, ta beslút. Ik mei my gelokkich priizgje dat ik as útjouwer én as redakteur yngeand belutsen wêze mocht by it ûntstean en de ferskining fan de meartalige dvd Het Licht van de Zee / La Luz del Mar yn 2007, by it fotoboek mei gedichten Andries Deinum. Fryslân revisited yn 2008, by de dichtbondel Equinox yn 2009 en by de twatalige Gedichtedeibondel fan 2010, Aan schor en stad Niks voorbij / Oan leech en Stêd Niks foarby. Yn dy jierren ha ik Tsjêbbe fansels ek persoanlik kennen leard. Fandatoangeande ien ding oer ús dichter: hy hie, by al syn perfeksjonisme en fêsthâldendheid, ek noch romte foar in protte humor.

Yn maaie fan it jier 2010, yn de neisleep fan de Gedichtedeibondel, mailde er my, doe’t er my wer ris net gau genôch nei syn sin berikke koe, it folgjende ûnder de noemer “it fiskjen nei net-mobile direkteuren”:

Goeie Abe,

Hoopjend datst yn ’e tuskentiid fan in wike of trije net besprongen bist troch krupsjes, deadlike sykten, goarren, pestilinsjes, alle luchtwegen smoarende koartsen, mear as ûnmachtich meitsjende machtsoandwaningen, djip yn ’e plasse sleine alles ferbjusterjende mafklapperijen, bonkebrekkerijen, de freeslikste hûdútslaggerijen, hertfersakkerijen, mageswearderijen, longeferskimmelderijen of hokker soksoartige aberraasjes dan ek, soe ik dy by libben en wolwêzen freegje wolle om yn moed sadanich op te swollen datst my noch ûnder ’t lêzen fan dizze rudige mail eefkes bellest om datjinge koart te sluten dat ik al wiken koartslute woe en boppedat ek noch eefkes oer ôfspraken oangeande it kommende tongersdei bûten doarren haffeljen.

Dat wie Tsjêbbe ta de fuotten út. Noch gjin trije jier letter wie er der net mear – oandwaningen, krupsjes, pestilinsjes. Wêr’t er no ek wêze mei, ik hoopje dat men dêr poerbêst bûten doarren haffelje kin.

Achte oanwêzigen, graach wol ik hjirmei de winsk útsprutsen hawwe – en ik wit dat ik dat út namme fan jim allegear doch – dat wy it oantinken waarm hâlde meie, en dat wy it wurk rjocht dwaan sille. Ik tank jimme wol.

*

Taspraak holden yn it Provinsjehûs te Ljouwert by gelegenheid fan de postume útrikking fan de Fryske Anjer 2013 oan Tsjêbbe Hettinga, 6 desimber 2013.



.