Ik hie it alris tocht, it earst nei oanlieding fan in suggestje fan Pieter de Groot, dy’t him yn de LC (29 desimber 2023) ôffrege wêrom’t noait in Quatrebras-skriuwer de Gysbert takend krigen hat. En no klinkt sels in streekrjocht pleit yn it febrewarisnûmer fan De Moanne. In pleit, fan Bert Looper, om it tydskrift Quatrebras (1954-1968) mei weromwurkjende krêft te earjen troch it de Gysbert Japicxpriis ta te kennen. Fansels kin dat neffens de regleminten net. Wat ik tocht wie: de nostalgy slacht wer ta.
Beide auteurs sil it net iens gean om de suggestje of it útstel
op himsels. De iennichste echte Quatrebras-auteur dy’t de priis miskien
fertsjinne hie is Hessel Miedema en dy is yn 2019 ferstoarn. En wa’t wolris in
ôflevering fan Quatrebras yn hannen hân hat, dy begrypt wol wêrom’t
dat tydskrift nettsjinsteande syn soms nijsgjirrige pielen mei
byldzjende keunst net werklik furoare makke hat. Net mei syn foarkommen fan
stensild skoalkrantsje en syn gauris deplorabele besykjen ta ‘eksperimintele’
poëzij en proaza.
Wêrom dan dochs foar de kreamen mei sokke oanslaggen? It komt
op jin oer as wolle de útstellers mei
har stikjes yn LC en De Moanne lucht jaan oan in beskate ûnfrede dy’t se
fiele by Fryske literatuer yn it algemien, en by dy fan de ôfrûne desennia yn
it bysûnder. ‘Fryslân kin noch net driuwe op de ile azem fan de
eksperimintelen’, lit De Groot Gysbert-advyskommisjelid Gerben Brouwer yn 1961
sizze, en men heart him tinken: wat in omkoal. Brouwer typearret er as in
‘tradisjoneel dichter’, dy’t it net iens wurde koe mei syn mei-kommisjelid
Marten Brouwer, gjin famylje, oprjochter fan Quatrebras. Marten Brouwer woe
Jelle de Jong de priis ta hawwe, de man dy’t doe sjoen waard as de belangrykste
fertsjintwurdiger fan de ‘eksperimintele poëzy’, skriuwt De Groot. ‘Mar oaren
hiene leaver in lyrikus as Marten Sikkema.’
De Groot gunt De Jong en gefolch in ‘eareplak’ yn de
permaninte tentoanstelling dy’t Tresoar oan it tarieden is. Dat is dreech oars
te lêzen as in befêstiging, sechstich jier nei dato, fan it selsbyld dat de Quatrebras-skriuwers
kommunisearren. It byld as wiene sy de grutte fernijers - wer sa’n wurd - dêr’t
de saaie en statyske of sels ûnderdrukkende Fryske literatuer yn de sechstiger
jierren op siet te wachtsjen sûnder it yn ’e gaten te hawwen. Je fiele in
kromke wrok yn dat selsbyld, in gefoel fan ûnrjocht: ‘de tradisjonelen’, de achterbliuwers,
se wolle ús ynternasjonale poëzij net serieus nimme. Lês it ôfskiedsfers fan
Hessel Miedema.
Wa’t leauwe wol yn in swart-wite wrâld moat it net litte. Feit
is dat de Gysberts yn ’e sechstiger jierren takend binne oan skriuwers en
dichters fan ûnwittend grut belang: Jan Wybenga, Jo Smit, Trinus Riemersma. En
ûnoffisjeel oan Operaesje Fers. Wa sil sizze dat dat gjin eksperimintelen
wiene? Dêrom soe men fan tinken wol ha kinne, soe it derom gean dat de
literatuer yn ús eigen tiid ferlet hat fan revolúsjes of de skyn derfan?
Yn 2009 like it dêr al in bytsje op. ‘Mei Anne Feddema set
de literatuer de finsters iepen foar fernijing’, sei deputearre Jannewytske de
Vries doe op de útrikking fan de Gysbert oan Feddema. De advyskommisje, mei De
Groot oan it wurd, priizge it fermogen fan de dichter om himsels hieltyd te
fernijen. Hy makke sels nijfoarmingen. Hy wie in ‘ûntdekkingsreizger’ en syn
wurk wie ‘in wyld streamende rivier, dy’t earne, faaks wol by Dada, ûntsprongen
is’.
As literêre analyze wie dat allegear net bedoeld, it wie in
komplimint foar de eigen oertsjûging, literatuerhistoarysk oant 1961 werom te
folgjen, dat Fryske poëzij avontuerlikheid en boartlikheid mist. Reidhintsje
op ’e Styx wie wiswier in nijsgjirrige bondel, mar bekroaning derfan wurdt hoe
dan ek in diskutabel literatuer-polityk statement as je efkes neigean wa’t yn
2009 nét útferkeazen waarden om de priis yn ûntfangst te nimmen. Ik doch in
graai, net tafallich allegear dichters mei doe al trije, fjouwer of mear
bondels op har namme: Wilco Berga, Tsead Bruinja, Eppie Dam, Eeltsje Hettinga,
Elmar Kuiper, Aggie van der Meer, Jacobus Smink, Albertina Soepboer. Ut dat
rychje hawwe trije de priis letter noch wol krigen, mar it punt sil wilens wol
dúdlik wêze: yn 2009 skoarden al dy reuzen neffens de advyskommisje te leech op
de Quatrebras-lookalikes-ranglist.
Fan itselde lekken in nostalgysk pak is Bert Looper syn stik
yn De Moanne fan febrewaris. It beslút dramatysk mei: ‘Nee, wy kinne
allinnich fierder yn Fryslân as Quatrebras dochs noch de Gysbert
Japicxpriis krijt’. Quatrebras is foar Looper in symboal foar ‘de
jierren sechstich, doe’t Fryslân de takomst yn sprong’. Bedoeld wurdt, doe’t op
ien of oare manier de al dalik frij kânsleaze myte ûntstie dat Fryske dichters
as Jelle de Jong, Marten Brouwer, Steven de Jong of Sybe Sybesma bewiisden dat
ús poëzij by de tiid wie, by de Nederlânsktalige dichtkeunst oansleat, en sadwaande
syn eigen manifestaasje fan ‘Fyftich’ hie. Mar om jin nei al dy desennia noch
in kear ostentatyf by dat byld oan te sluten? Alwer kin hjir gjin praat wêze
fan analyze, of fan ûndersyk dat fierder giet as it rikken nei wurden foar in
beskate ûnfrede mei de Fryske literatuer fan hjoed-de-dei: wy kinne allinnich
fierder…
By Looper liket dy ûnfrede foaral ynjûn te wêzen troch syn
belangstelling foar gearwurking tusken literatuer en byldzjende keunst. De sechstiger
jierren wiene neffens him ‘in perioade yn de Fryske kultuer dy’t op it mêd fan
ynternasjonale oriïntaasje nea syn gelikens wer fine soe’, en yn dat ramt sjocht
er ek nei Quatrebras:
De Fryske literatuer en
byldzjende keunst gongen ek in spannende relaasje mei inoar oan yn it tydskrift
Quatrebras, dêr’t ferskate ynternasjonale keunstbewegingen – Nulkunst,
byldzjende poëzij – yn opnaam waarden en dêr’t ek wiidweidich yn eksperimintearre
waard mei ynhâld en foarm.
Mar de spannende relaasje mislearre, Quatrebras
waard opheft ‘en literatuer en keunst giene útinoar’. Fryslân, skriuwt Looper,
keas yn de santiger jierren foar ‘keunst dy’t de Fryske identiteit fersterke’,
ta skea fan literatuer en byldzjende keunst beide:
Dat is spitich, want krekt de keunst dy’t kleuret bûten de linen fan it Fryslân
dat troch de polityk en de toeristyske sektor ferordonearre wurdt, kin it
petear oer de takomst fan de Fryske kultuer en kultuer (sic) yn Fryslân enoarm
ferrykje.
‘Cross-overs mei oare dissiplines’ wiene troch tadwaan fan it ‘skerp begrinzge literêre domein’ en syn ‘Alleingang’ nei 1968 langer net mooglik. As ‘wichtichste diskusjepunt’ stelt Looper ferfolgens de fraach ‘hoe’t kultureel Fryslân him ûntwikkelje moat om sa sterk mooglik te stean yn kwaliteit en draachflak’. It giet him mei syn histoaryske eksersysjes dus eins om in blykber as problematysk ûnderfûne stân fan saken yn de Fryske literatuer fan hjoed-de-dei.
Syn resept: de isolearre Fryske literatuer, mei syn ‘ûnfermogen
om te ferbinen mei kânsrike ûntjouwingen lykas Kulturele Haadstêd’, moat no
einlings in kear ôfrekkenje mei ‘de ferstikking fan it Fryske bewustwêzen’ en
oanknoopje by ‘baanbrekkende keunstfoarmen’, bedoeld wurdt, foarmen yn de ynternasjonale
byldzjende keunst. Wat grut foarbyld Quatrebras neffens him besocht hat.
Sokke lippetsjinst oan Kulturele Haadstêd ferjit foar it gemak it feit dat it krekt de artistike lieders fan Kulturele Haadstêd wiene dy’t ‘ûnfermogen om te ferbinen’ etalearren. Earst al doe’t Siard Smit it grutte projekt fan in reizgjende kultuerkaravaan mei in protte omtinken foar Frysktalichheid ôfskeat, ferfolgens doe’t de ynternasjonale sykljochten inkeld Tsjêbbe Hettinga silliger fine koene om op te skinen, en nochris doe’t bliek dat alle alve fonteinen troch bûtenlânske hannen makke wurde moasten. Fryske literatuer keas yn 2018 net foar isolemint: Fryske literatuer waard yn it isolemint dreaun.
Op it
twadde plak: nettsjinsteande Looper syn ‘ferstikking fan it Fryske bewustwêzen’
nei 1968 krigen Jan Wybenga en Reinder Rienk van der Leest, twa fan de
belangrykste ‘eksperimintele’ Fryske skriuwers yn de santiger jierren, de
Gysbert Japicxpriis takend. Yn respektivelik 1977 en 1981. En op it tredde plak de fraach dy’t Looper hielendal net beantwurdet: wat is der presys sa
ferskriklik mis mei de Fryske literatuer yn ús eigen tiid, dat er traktearre
wurde moat op sa’n anagroanistysk oanklaaide Quatrebras-shockterapy?
Steller skriuwt dat er it belang fan ‘kwaliteit’ en ‘draachflak’
op it each hat. Syn werklike boadskip is lykwols dat keunstfoarmen dy’t inkeld de
Fryske taal brûke, harsels marzjinalisearje yn in hieltyd fierder ûntfryskjende
kulturele wrâld. Syn werklike probleem is net de slettenens fan it ‘Fryske
bewustwêzen’: it is it ûnfermogen fan in hieltyd gruttere groep net-Frysktalige
minsken yn Fryslân om Frysk-literêre teksten op wearde skatte te kinnen.
Lizze wy no efkes in lyntsje nei Looper syn eardere
direkteurskip fan bibleteek, argyf en museum Tresoar, in ynstelling dy’t relaasjes
ûnderhâlde moat mei dyselde hieltyd gruttere groep net-Frysktalige minsken yn
Fryslân dy’t Frysk-literêre teksten net op wearde skatte kinne. Minsken dus dy’t
je mar better byldzjend wurk foarhâlde kinne, want dat begripe se gauwer. Dan wurdt
dudlik dat wy hjir te krijen hawwe mei in sterk ynstitúsjoneel ynspirearre tinkramt
en in auteur dy’t hiel wat dichtwurk eins it leafst yn ûnderbeljochte hoekjes
weisette wol. Buordsjes derby: ‘Tink derom! Frysk bewustwêzen!’
It hjirboppe beskreaune weachje fan literatuerhistoaryske
nostalgy nei modernistysk avant-gardeboartsjen, soe it net ferbân hâlde mei de
tentoanstelling aansen yn Tresoar, dêr’t grif it folle ljocht falle sil op de
‘Quatrebras-generaasje’? En dat is my fierder bêst, mar sok útljochtsjen giet
altyd tegearre mei fertsjusterjen, en dat is faak wol wat in probleem. Sa’n
tentoanstelling is in literatuerpolityk ynstrumint troch syn dûbelrol yn
literêre kanonfoarming: toand wurdt wat belangryk fûn wurdt, en belangryk wurdt
wat toand wurdt. Foar’t je begjinne mei je ljochtplan foar in tentoanstelling
oer Fryske literatuer is it dus wol tsjinstich om earst te betinken wat dat
krekt ynhâlde moat, ‘belangryk’?
Al mei al wol it idee net by my wei dat de lytse Quatrebras-revival op net folle oars rêst as langstme nei tiden fol ‘fernijing’ en ‘ûntdekking’. Dus, foar my, nei de tiid fan heit en mem en pake en beppe, doe’t literêre opskuor en rebûlje noch bestiene, en doe’t nije foarmen noch troch âlde mallen hinne brutsen, en doe’t… It is fansels simplifisearjende reklametaal. In ynspyljen op de algemien werkenbere emoasje - dy’t sterker wurdt neigeraden je âlder wurde - dat it libben eartiids better, fluïder of krekt heftiger, en yn alle gefallen hiel ‘oars’ wie as tsjintwurdich. We want that literature back!
Fan de
weromstuit sjocht men langer net wat allegear wol net foar jins fuotten leit
oan Frysk-literêre ‘keunst dy’t kleuret bûten de linen fan it Fryslân dat troch
de polityk en de toeristyske sektor ferordonearre wurdt’. Gjin wûnder: Bloedprikke
is noch hieltyd net besprutsen yn de LC. En om by Looper syn terminology te
bliuwen: ek tink ik dalik oan baanbrekkend wurk fan skriuwers as Elmar Kuiper
en Sipke de Schiffart.
Myn advys soe wêze om sawol fierder út te zoomen as fierder yn te zoomen. De nostalgy de nostalgy te litten en ris te sjen oft net it wurk fan elke serieuze dichter op syn eigen eigenwize wize fernijt, fuortset, yn opstân komt, ôfbrekt, opbout. Mar miskien ek ferslyt en ûnsichtber makke wurdt, bywannear't kanonfoarming, mei syn tiidbûne blinens, syn kultuerkommersjeel seksappeal en syn multymediaal ferspriedingsapparaat, ûndraachlike, want anty-literêre foarmen oannimt.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten