Worstelen met Allah

 

Elsevier, 28 oktober 2000

DE BOSNISCHE ISLAM HEEFT EEN DUBBEL GEZICHT: TOLERANTIE VOOR HET WESTEN, FANATIEKE GELOOFSIJVER VOOR HET OOSTEN

In Sarajevo is Gucci interessanter dan de koran, zeker sinds de ‘opstand van de minirokjes’ van 1996. Maar op het platteland worden Bosnische moslims actief geronseld voor de jihad, om ‘échte moslims’ te worden. Veel hulpgeld gaat naar de bouw van moskeeën. 'De nieuwe groepen zijn intolerant en gesloten.'

ABE DE VRIES in Sarajevo

Na een donderbui valt een bundel zonlicht op de minaret van de belangrijkste moskee, de eerbiedwaardige Gazi Husrev-beg, in het oude centrum van Sarajevo. Natte kronen van kastanjes glinsteren boven het ommuurde moskeeplein. In de drie winters die de Servische omsingeling duurde, durfde niemand het aan om de bijl in de bomen te zetten en ze tot kachelhout te zagen.

Jonge meisjes met hoofddoekjes, gekleed in lange grijze jurken, openen de poort van de medresa, de islamitische school. Even verderop staat een groepje mondaine leeftijdgenoten te giechelen voor een Gucci-winkel. Aan de tafeltjes aan de rand van het Bascarsijaplein schenken keuvelende oude mannen koffie-met-drab uit koperkleurige kannetjes. Met videocamera's bewapende SFOR-soldaten uit Amerika proberen duiven te vangen. Het is hun eerste tour of duty. 'Sarajevo is fun!'

Servische en Kroatische vluchtelingen denken daar anders over. Hun wordt verteld dat de hoofdstad van Bosnië-Herzegovina een 'Turkse stad' is geworden, waar ze niet kunnen terugkeren. Het zou een 'broeinest van fundamentalisme' zijn, het epicentrum van een 'islamitische staat' in wording. Dat klinkt als nationalistische paranoia, maar zeker is dat alle partijen in Bosnië worstelen met de islam - en het thema is 'heet' omdat op 11 november parlementsverkiezingen worden gehouden. Niet alleen de oosters-orthodoxe Serviërs en de rooms-katholieke Kroaten worstelen met Allah, ook de Amerikaans-Europese gemeenschap die het Dayton-akkoord bewaakt, en zeker ook de Bosnische moslims zelf.

Het aartsdiocees Sarajevo van de Bosnisch-Kroatische katholieke kerk gaat verscholen achter een grijze gevel met hoge ramen in een zijstraatje. 'U roert een gevaarlijk onderwerp aan,' zegt de tweede man in de hiërarchie, de 63-jarige vicaris-generaal Mato Zovkic. 'U gaat weer weg, maar wij katholieken moeten hier leven.' Monseigneur Zovkic vindt de opmars van 'vreemde' varianten van de islam zorgwekkend. 'Landen als Saudi-Arabië en Iran geven veel humanitaire hulp, maar sluizen zo ook hun religieuze leraren binnen. Die willen van de niet al te strenge Bosnische moslims "echte moslims" maken. Vooral in dorpen rond Zenica en Travnik gebeurt dit. Ik ken imams (moslimvoorgangers) en islamitische hoogleraren theologie die zich zorgen maken. De nieuwe groepen zijn intolerant en gesloten.'

VOLLEDIG GESLUIERD

Een van de sekten is de wahabi, genoemd naar de achttiende-eeuwse geestelijke die de Saudische koningsfamilie bekeerde. Hun vrouwen gaan volledig gesluierd, een praktijk die vreemd is aan de verlichte variant van de islam die sinds 1945 in Bosnië wordt gepraktiseerd.

De Islamitische Gemeenschap in Bosnië-Herzegovina (IZBiH, de bestuurlijke organisatie van de Bosnische islam) roert zich volgens Zovkic ook danig. De opleidingscapaciteit voor leraren in religie is fors uitgebreid. Vanouds beschikte de IZBiH over twee middelbare theologische scholen in Sarajevo, voor kinderen van vijftien tot achttien jaar, en een theologische faculteit. Nu is het ook mogelijk in Zenica en Bihac een universitaire studie theologie te volgen, en is een middelbare opleiding in Mostar geopend.

Tijdens de oorlog, van 1992 tot en met 1995, probeerde de leiding van de islamitische Partij van Democratische Actie (SDA), de partij van de deze maand afgetreden president Alija Izetbegovic, in Sarajevo strikte islamitische regels in te voeren. Zovkic: 'Slagers mochten hun varkensvlees niet meer vrij op de markt verkopen. Dat werd een probleem, want internationale diplomaten konden toen geen barbecueworstjes meer krijgen.' De tegenreactie liet niet lang op zich wachten. In de zomer van 1996, een halfjaar na de afgedwongen vrede van Dayton, werd de stad vergast op de 'opstand van de minirokjes'. Moslimmeisjes lieten zien niets van de sharia, de islamitische regels voor het dagelijks leven, te moeten hebben. 'Nu zijn er dertig ambassades, en duizenden buitenlanders die voor hulporganisaties werken. Ook daardoor heeft de stad haar seculiere aanzien weten te behouden. Sarajevo is te groot. En Europa let op.'

De meeste Bosnische moslims beseffen wel dat Europa 'islamofobisch' is, aldus de monseigneur. 'De islamitische elite hier wil Europees blijven, maar tegelijkertijd wil ze meer invloed op de maatschappij. De islam maakt geen onderscheid tussen religie en staat, zoals het christendom. Een pluralistisch Bosnië is niet hun ideaal, zoals Europa vaak aanneemt, maar juist hun probleem. Hoe richt je de samenleving zo in dat die zowel voor moslims als niet-moslims acceptabel is?'

Rijdend van het vliegveld naar de stad, over de sluipschuttersboulevard die journalisten tijdens de oorlog alleen op topsnelheid durfden te nemen (de zogenoemde Sarajevo shuffle), valt een nieuwe moskee in de buitenwijk Dobrinja op. Op 15 september werd het gebouw geopend door de Saudische prins Selman. Twee four-wheel drives van de Saudische diplomatieke delegatie staan voor de ingang. Zwartbebaard personeel loopt af en aan met dozen. De moskee en het aanpalende cultuurcentrum, Koning Fahd genaamd, zijn miljoenenprojecten die scherp afsteken tegen de verweerde woonflats die er vlak naast staan. Die zitten nog vol kogel- en granaatinslagen uit de oorlog.

'Zoon van Bosnië' wordt prins Selman genoemd op grote welkomstposters langs de weg naar het centrum. Saudi-Arabië investeert honderden miljoenen dollars in Bosnië. Een groot deel gaat niet naar de economie, maar wordt gestoken in de bouw van nieuwe moskeeën. De 'zichtbaarheid' van de islam dient te worden vergroot. Soms leidt de Saudische betrokkenheid tot conflicten. Bij restauratie van godshuizen uit de Turkse tijd wil de donor nog wel eens eisen dat typisch Ottomaanse ornamenten worden vervangen door Arabische. In Kosovo ging een Saudische hulporganisatie nog rigoureuzer te werk. Bij het herstel van een moskee in Djakovica vielen eeuwenoude Ottomaanse grafstenen ten prooi aan een bulldozer: de stenen zouden 'valse aanbidding' oproepen.

In de binnenstad van Sarajevo valt telkens weer het dubbele gezicht van de Bosnische islam op. Aan het begin van Ferhadzija, de drukste winkelstraat, staat een kantoor van de IZBiH meteen naast het Cultuurcentrum van de Islamitische Republiek Iran. Misschien om de schok voor westerlingen te temperen, hangt aan de zijgevel van het Iraanse centrum een meterslang reclamehorloge van Swatch, politiek-correct verlevendigd met foto's van baby's uit alle werelddelen.

ACTIEVE MOSLIMJEUGD

Aanplakbiljetten bij de Gazi Husrev-beg moskee roepen op tot een bezoek aan een voorlichtingsbijeenkomst over de positie van vrouwen in Iran. Op dezelfde publicatieborden hangen ook posters van de Aktivna Islamska Omladina, de Bosnische tak van de Actieve Moslimjeugd, een wereldwijde, radicaal-conservatieve organisatie gesponsord door Saudi-Arabië, die in Bosnië naar schatting tienduizend leden heeft, en al eens een conferentie over rechten van vrouwen gewelddadig heeft verstoord.

Het gezicht van de traditionele Bosnische verdraagzaamheid is bedoeld voor het Westen, het islamitische Oosten krijgt dat van de Bosnische geloofsijver te zien. Om Europa gerust te stellen, noemen de moslims zich sinds 1994 'Bosnjaken', in een poging de Bosnische herkomst te laten prevaleren boven het geloof als belangrijkste natievormende factor. Daarmee werd wel de weg afgesneden naar een echt 'Bosnische' identiteit, die ook voor Bosnische Serviërs en Kroaten zou kunnen gelden.

In werkelijkheid is de Bosnische moslimelite pan-islamitisch. Enes Karic, koranexegeet, hoogleraar aan de universiteit van Sarajevo en regelmatig te gast in het Westen, schrijft in zijn Essays ten behoeve van Bosnië dat de Bosnische moslims 'het principe accepteren dat de islam wordt beleden in een civiele maatschappij en een burgerlijke staat'. Maar Karic noteert ook dat 'in de islam, anders dan in andere geloven, de nadruk valt op het feit dat er geen scheiding is tussen de wereld van het heilige en de wereld van het profane'.

Om de eenheid van staat en religie gestalte te geven, heeft de SDA de organisatie van de Bosnische islam genationaliseerd. Voor 1993 was de Macedoniër Jakup Selimowski reis ul-ulema, de hoogste geestelijk leidsman van alle moslims in het ex-Joegoslavische gebied. Sindsdien heeft Bosnië een eigen reis, Mustafa Ceric. Volgens Ceric behoort Bosnië niet tot de Dar al-Islam, de volledig islamitische wereld, noch tot de Dar al-Harb, de westerse wereld, maar tot de Dar al-Sulh, een overgangswereld waar islam en sharia niet helemaal kunnen worden geïmplementeerd omdat moslims er geen meerderheid vormen. 'Daar moet de overheid proberen zoveel mogelijk islam te brengen,' zei hij in een interview in 1997.

Eerst was er de 'kleine jihad' in Bosnië, de burgeroorlog. Nu moeten de Bosnische moslims volgens Ceric een 'grote, tweede jihad' uitvechten, 'op intellectueel terrein en in het onderricht'. Hulp is welkom. Moslims, waar ook ter wereld, zijn 'één lichaam, zoals de Profeet, vrede zij met hem, ons heeft verteld'. Vorig jaar uitte Ceric kritiek op de Bosnische staatstelevisie, die woorden als Jezus Christus en Heilige Vader gebruikte en te weinig aandacht zou besteden aan de viering van ramadan. De poging om de zender te zuiveren ontlokte heftige reacties aan de katholieke Kroatische gemeenschap, met wie de moslims nog altijd de Moslim-Kroatische Federatie vormen.

LIBERALE IMAMS

In dorpen en kleinere provinciesteden als Zenica en Travnik vindt de novi islam, de radicale geloofsbelevenis die Bosnië met het Midden-Oosten moet verbinden, beduidend meer weerklank dan in Sarajevo. Liberale imams die zich verzetten, staan onder zware druk. Begin dit jaar werd de imam van Tuzla, Muhamed Legumovic, na 27 jaar dienst ontslagen, naar eigen zeggen omdat hij weigerde propaganda te maken voor de partij van Izetbegovic.

Het weekblad Dani bracht onlangs een serie artikelen over conflicten in gezinnen waar de ouders de oude gebruiken volgen, terwijl hun zonen in aanraking komen met islamiseerders uit Arabië en zich soms zelfs melden voor de wereldwijde jihad. 'Bosnië is stil terwijl haar jonge mannen zich bekennen tot een vorm van de islam die niet in deze regio hoort,' schreef de hoofdredacteur van Dani, Senad Pecanin. 'En terwijl de Islamitische Gemeenschap timide haar stem heeft verheven, om goede relaties met Saudi-Arabië te bewaren, vanwaar religieuze praktijken naar Bosnië-Herzegovina worden getransplanteerd, misbruiken verschillende religieuze genootschappen de onwetendheid van de Bosnjaken, wier jeugd ze verkopen.'

De meest radicale criticus is de Serviër Miroljub Jevtic, hoogleraar politiek en religie in Belgrado. Jevtic (45) 'laat zich niet in de luren leggen' door de 'oppervlakkige indruk' dat van Bosnische moslims geen fundamentalistisch gevaar te duchten is. 'Bij de eerste vrije verkiezingen in 1990 stemden de moslims in grote meerderheid op de extremist Izetbegovic,' doceert hij op het terras van grand café De Russische Tsaar in Belgrado. 'Het bewijs dat het islamitische archetype in hen sterker was dan hun uitwendige aanpassing aan het Westen.'

Uit de Takvim, een kalender van de IZ-BiH met een bloemlezing van belangrijk geachte islamitische teksten, leest hij voor: 'De islam streeft ernaar om alle staten en regeringen, waar ook op het gezicht der aarde, te vernietigen die zich tegen de ideologie en het program van de islam teweerstellen.' De Takvim verscheen ruim voor het uitbreken van de Bosnische oorlog. 'Islam en democratie is als water en vuur,' vindt Jevtic.

KUNSTAANBOD

Cultuurwatchers in Bosnië hebben het voor de oorlog zo gevarieerde kunstaanbod zien verschrompelen. De 27-jarige Emir Imamovic is journalist van Dani en een belijdend moslim. 'Het culturele leven in de stad is gedood, door de oorlog maar ook door de SDA,' zegt hij. 'Concerten van religieuze groepen krijgen steun, terwijl het internationale theaterfestival Mess altijd met financiële problemen kampt.' In cafés klinkt nationalistische turbofolkmuziek. 'Dezelfde shit als in Servië en Kroatië, maar dan met de moslimtraditie als thema.' Saudi-Arabië vindt hij 'bloedgevaarlijk, we schrijven er constant over'. De SDA van Izetbegovic 'probeert een geloofsstaat te stichten, ze zijn niet van deze tijd'.

Veel tijd is de SDA waarschijnlijk niet meer gegeven. De partij, van hoog tot laag verwikkeld in corruptieschandalen en beschuldigd van grootschalig misbruik van belastinggeld en buitenlandse steunfondsen, zal bij de verkiezingen op 11 november een klap van de kiezers krijgen. Plakkaten langs de wegen laten boze stripfiguurtjes zien, die vragen waar hun geld is gebleven. De winnaar van de verkiezingen in moslim-Bosnië wordt de Sociaal-Democratische Partij (SDP), de partij van de oude 'rode' moslimelite. Terwijl in Servië de nationalistische oppositie bezig is het land te bevrijden van ex-communisten, moeten in Bosnië ex-communisten verlossing brengen van als nationalisten vermomde islamisten.

'Plotseling is de wereld een geheim voor me geworden, en ik voor de wereld,' peinst Ahmed Nuruddin, de verpersoonlijking van de Bosnische moslims in de beroemde roman De dood en de derwisj van Mesa Selimovic. 'Niet langer herkennen of begrijpen we elkaar.'