vrijdag 27 november 2020
zaterdag 21 november 2020
'Sense of place': Waling Dykstra yn Froubuorren
Foto: Bob de Boer
Lêzing útsprutsen by de presintaasje fan Folksskriuwer yn it doarpshûs fan Froubuorren, 20 novimber 2020
*
Wat makket it út wêr’t in skriuwer weikomt? Of wat er yn syn jonge jierren meimakket?
Net folle, sizze guon dy’t oan de teksten fan de skriuwer genôch hawwe. Mar teksten roppe fragen op, of litte har ûnderfreegje, en wat as de romans, ferhalen en gedichten fan dy skriuwer ferbân lykje te hâlden mei wêr’t er weikomt en út watfoar fermidden er stammet? Dan wurdt ek it útdjipjen fan de biografyske aspekten fan in skriuwerslibben miskien nijsgjirrich. Soks kin mooglik mear ljocht smite op har of syn skriuwerij. En miskien ek mei soargje foar in better of in oar begryp derfan.
No wol ik yn dizze koarte lêzing wat sizze oer de jeugd, hjir yn dit doarp, fan de Fryske folksskriuwer Waling Dykstra. Waling, dêr ferklap ik gjin geheim mei, komt fan Froubuorren, fan it Bilt. Syn bertehûs, doedestiids in bakkerij, stiet hjir noch altyd oan de nei him neamde trochgeande dyk. It hûs is yn de tachtiger jierren fan de tweintichste ieu noch moai opknapt nei in crowdfund-aksje fan de doe tige aktive, en hjoeddedei noch hieltyd besteande, Waling Dykstra Stichting.
Earst efkes de bekende feiten. Waling – ik folgje de goede gewoante om him by syn foarnamme te neamen, mar ik gean it âldmoadrige ‘Waling-om’ safolle mooglik út ’e wei – wurdt berne yn 1821 as soan fan in bakkerssoan, Gerryt, dy’t sels noch bakker wurde moat, en mem Antsje Keimpes Koopmans. It pear wennet noch yn it bakkershûs fan Gerryt syn heit, dat is pake Waling. Trije jier letter krije Gerryt en Antsje de hier fan in bakkerij yn Spannum. Dêr ferhúzje se hinne mei twa bern, mar it opfallende is, Waling bliuwt yn Froubuorren te wenjen by pake Waling en beppe Jantsje.
Hy groeit dus foar in grut part op – yn de fakânsjes en ek dêrbûten giet er oars wol ris nei Spannum – sûnder heit en mem, by twa opfieders dy’t al op jierren binne. De reden dy’t er sels jûn hat foar syn achterbliuwen yn Froubuorren, is dat syn pake en beppe sa nammesiik wienen en it bern mei dêrom net misse woenen. Pas op 18-jierrige leeftyd, yn 1840, ferhuzet Waling junior nei syn mem yn Spannum; syn heit is dan al jierren wei en pake Waling sil oer twa jier folgje.
Fine wy sa’n basiselemint yn syn biografy, it wêzen fan in soartemint fan weesbern, werom yn syn wurk?
It motyf fan de fûnling, dy’t gjin heit en mem hat, de spot fan de doarpsbern op it ‘memmeberntsje’ hat Waling ferwurke yn it boek dat as de earste Fryske roman jilde kin, De sulveren rinkelbel út 1856. It motyf yn dy roman is wol yn ferbân brocht mei wurk fan de Nederlânske skriuwer Jacob van Lennep en ek mei de algemiene populêrens fan fûnlingen yn de Nederlânske literatuer fan dy tiid. Mar hjir kinne wy feilich ûnderstelle dat dêrneist ek in biografyske diminsje meispilet. Waling referearret dêr sels oan yn foaropwurden by ûnderskate printingen fan syn roman. Passaazjes yn de Rinkelbel dy’t op it fûnling-ersatz-Heit motyf berêste, binne sadwaande te besjen as fiksjonalisearre oantinkens en dêrmei as in foarm fan autobiografy.
Yn in belangrike, wiidweidige brief út 1851 oan syn freon Tsjibbe Gearts van der Meulen hat Waling hiel wat oer syn jeugd sein. Hy hat himsels tekene as in stille jonge. Hy hâldt fan lêzen en taalt nei de boeken fan syn pake, ûnder mear wurk fan de Halbertsma’s. Hy moat ek gauris helpe yn de bakkerij en dan harket er nei de spannende en humoristyske ferhalen dy’t syn pake him fertelt. Dy gean oer it doarp, oer de nasjonale en lokale skiednis, oer syn eigen wederwaardichheden yn de patriottyske tiid, doe’t er koarte tiid yn Stiens ûnder de wapens west hie. Pake syn ferslach derfan hat in ûndertoan fan folks ferset tsjin mâlichheden fan de hegerein. It is suver ien op ien it ferhaal fan de figueren Pabe en Wouter út de Rinkelbel.
Op skoalle yn Froubuorren kin Waling net geweldich rekkenje, mar it skriuwen fan opstellen handiget him poerbêst en tekenje kin er ek omraken. Syn master Auke Jans van der Wal leit op in goede namme. In protte freonen hat er net. Hy kin net goed keatse en reedride, hy is wat in stive hark. Op it doarp tinke guon lju dat er ‘net wiis’ is. Mar de soan fan de dûmny lient him wolris boeken út fan syn heit en ferkeapet papier en pinnen oan him. Syn earste fersrigels skriuwt er, seit er sels, al as er noch mar sân jier is. It giet oer de bidlers dy’t by ’t winter oan ’e doarren komme:
Maar rijk dat ben ik niet
Dat is toch mijn verdriet,
Ik ben niet rijk maar arm
Dat is toch mijn gekarm
De Dykstra’s sels binne perfoarst net earm. Waling groeit op yn in middenstânsmiljeu. In bakker stiet boppe it gemiene folk, is in man fan oansjen en net sûnder sosjale macht op in lyts doarp as Froubuorren. In bakker is eigen baas, hat yn alle gefallen in eigen bedriuw, mei meast in feilige omset. Waling senior koe yn de Frânske tiid foar ien fan syn soannen in remplacant betelje, dat wie net neat.
Genealogysk ûndersyk helpt by de rekonstruksje fan it sosjaal-ekonomyske byld fan it fermidden. Pake Waling kaam fan de boerepleats dy’t stie yn de skerpe bocht nei it noarden ta boppe Alde Leie. Syn foarteam wienen eigenerfde boeren yn de polder súdlik fan Froubuorren, lidmaten en fâden fan ’e herfoarme tsjerke. It laach troude yn de santjinde ieu wierskynlik oan mei in laach fan doopsgesinde Wassenaars fan Sint Jabik.
En ek de memmekant hat in ferhaal. Oan no ta ûnbekend is dat Waling syn mem, Antje Keimpes Koopmans, in achtste part yn in mânske greidpleats tusken Baaium en Húns besiet. Doe’t Waling berne waard, wie de hiele pleats noch yn hannen fan syn pake, mem, omke en muoikes. Mar yn de tritiger jierren foel it famyljebesit útinoar troch skulden by ûnderskate húsgesinnen en miskien ek troch tsjerklik skeel om de Ofskieding fan 1834 hinne. Flak foar Waling syn fertrek nei Spannum, yn 1839, ferkocht syn mem har oanpart, sa’t it liket mei as doel om har âldste dochter oan in bakkerij yn Jorwert te helpen.
Waling syn pake fan memmekant, Keimpe Koopmans, wie feedokter yn Sint Anne en letter yn Bitgum. By myn witten hat er net oer him skreaun. De man stoar doe’t Waling trije jier wie en hy hat him dus net kend. Mar likegoed is der ek wat fan him yn it wurk fan de skriuwer werom te finen. Dat hâldt ferbân mei syn gedicht út 1852 oer de bewenners fan in pleats mei namme ‘De Stiennen Ulebuorden’.
Sa’n pleats hat oant yn de Twadde Wrâldoarloch bestien tusken Ljouwert en Ingelum, deunby wêr’t oait de befaamde Grovestins fan it eale geslacht mei deselde namme stien hie. It is ien fan de belangrykste gedichten dy’t er skreaun hat, weromgeand op in Europeesk folksmotyf dat Harmen Sytstra earder, en folle koarter, in kear neiferteld hie. Tafal, of wierskynlik net, Waling stammet sels fia syn pake Koopmans ôf fan minsken dy’t yn de santjinde ieu op de Grovestins wurken en yn it sok dêrfan boer wurde koenen.
Oar materiaal dêr’t in byld út oprize kin, binne de earste hânskriften dy’t fan him bewarre bleaun binne. Dat binne Nederlânsktalige losse teksten dy’t mooglik op ’e legere skoalle oerskreaun waarden út in boek, of dy’t er sels letter as teenager earne wei opfandele hat. Ien fan de opfallendste is de anekdoate-op-rym út Saandam, dy’t yn dy tiid foaral ferteld waard yn meniste-fermiddens. It giet oer de Russyske tsaar Peter dy’t in wize les krijt fan in Saankanter timmerman dy’t foargonger by de menisten is, en it hjit ‘Een korte preek’:
Czaar Peter hield van korte preeken,
Hij was een flink, verstandig man
En overtuigd, dat men gebreken
Door praatjes niet verbeetren kan.
In Holland aan het schepen bouwen,
Vroeg hij eens een leeraar kort van stof,
Of die voor hem een preek wou houen,
Wat korter dan bij hem aan ’t hof.
De leeraar vouwde ras zijn handen
En sprak: ,,Denk wel, spreek wel, doe wel.”
,,Ga mee”, zei Peter, ,,naar mijn landen,
Dat ik u daar als voorbeeld stel.”
Sokke frijsinnige teksten, dy’t er yn syn adolesente jierren oerskreaun hat, litte har net goed ferienigje mei in tige learstellich leauwe. Dat soe in konklúzje wêze kinne. En de earste hânskriften leare ek oars noch wat. Yn 1838 en 1839, dus foar syn ferhuzing, skreau er al sawol Frysk as ek Bilts. Syn earste Biltse stikje is in iisferske út 1839 oer Wullem en Tryn, dat begjint sa:
Tryn op ’e baan! Blyf der niet staan!
’t Mot ommes nou op in reedrijen gaan!
Ouwen bij ’t vuur en et jongfolk an ’t rijen,
Dan kin men winters wel maitydsfleur krije.
Tryn op ’e baan! Blyf der niet staan!
Bilts wie yn Froubuorren syn thústaal, mar pake en de ynwenjende muoikes liezen graach Frysk en dat waard foar Waling úteinlik syn belangrykste skriuwtaal. Syn earste Fryske skriuwen, yn 1838, hie in bysûndere oanlieding. Yn febrewaris fan dat jier hie er nei Harns ta west, it hie sa fûl ferzen dat dêr merke hâlden waard op see, en oer dat wûndere barren skreau er in ienfâldich gedicht. Debet dêroan wie nei eigen sizzen in eardere moeting, yn 1837 of 1838, tusken syn freon Jacobus Cornelis Hoitsma en de letter bekende Harmen Sytstra. Dy wie doe noch bakkersfeint yn Winaam yn tsjinst fan in omke fan Jacobus. Sytstra, dy’t sels al aardich wat skreaun hie dat net folle letter publisearre wurde soe, makke by Jacobus entûsjasme los foar it Frysk. En dy stuts syn freon Waling wer oan.
Dizze Jacobus Cornelis Hoitsma, as jo my in persoanlike noat tastean wolle, hie in suster dy’t de oerbeppe fan myn pake Abe wie, of wurden is, hoe sizze je dat. Jacobus hat sels ek skreaun, ûnder mear, yn it Bilts, Roskam voor schurftige boeren fan 1849. Dat wie ien fan de earste sosjaal-krityske pamfletten oer de ellinde fan plattelânsarbeiders yn Fryslân. As jonges lutsen Waling en Jacobus in protte mei elkoar op en hellen op it doarp ek wol fiten út. Yn de fjirtiger jierren groeiden se lykwols útinoar om’t Jacobus hieltyd ortodoksere ideeën krige en Waling, wilens ferhuze nei Spannum, al gau de oare kant út woe yn syn religieus tinken.
Opgroeie yn Froubuorren betsjutte dus opgroeie yn in trijetalige omjouwing. Thús en op strjitte klonk it Bilts, minder faak it Frysk. Thús út de boeken kaam it Frysk. En op skoalle, yn tsjerke en by offisjele oangelegenheden moast it yn it Hollânsk. Yn Spannum sil Waling lykwols telâne komme, net yn in trije- mar yn in twatalige omjouwing mei in op it each sterkere tsjinstelling tusken Hollânsk en Frysk.
Yn Spannum foel de talige grins faker gear mei religieuze en sosjale ferskillen: skriftlik Frysk wie mear wat foar de (lytse) frijsinniger middenstân, it Hollânsk foar de rike, ortodokse boeren en harren arbeiders dy’t de taal fan de Steatebibel liezen en ta mjitstêf namen en har net oansprutsen fielden troch kultureel Frysk en it dêrby hearrende liberalisme. Dy kleau is fansels yn it hiele fierdere wurk fan Waling werom te finen.
Mar dan binne wy dus al net mear yn Froubuorren. Ik lit it hjir earst by. Ut myn koarte oersjoch blykt, teminsten, dat is myn bedoeling, dat der yn it gefal fan Waling Dykstra hopen ferbannen oan te wizen binne tusken komôf en jongesjierren yn Froubuorren en syn lettere skriuwerswurk. Om it mar ris mei in bekend wurd te sizzen: ‘sense of place’ docht derta yn de bestudearring fan Fryske njoggentjinde-ieuske literatuer.
Dat is in hoopfol perspektyf foar in skriuwersbiograaf, dy’t ommers mient dat ûnderdielen fan it wurk fan syn ûndersyksobjekt begrypliker en betsjuttingsfoller makke wurde kinne as er it beskynt mei syn biografysk ljocht.
Ik wol ôfslute mei Folksskriuwer, de samling fan tweintich fan Waling Dykstra syn bêste ferhalen en lêzingen dy’t ik hjir hjoed yn it ljocht jaan mei. It is de opfolger fan Duvelskeunstner, mei gedichten fan Waling, dat ferline jier útkaam. Beide boeken binne ferskynd by útjouwerij DeRyp mei in protte help fan stipers lykas Tresoar, de Stichting FLMD, de Douwe Kalma Stichting en it Feitsma Fûns, en mochten útkomme yn in rige fan de Fryske Akademy.
It moaiste foar my is it idee dat ik no in bytsje meiholpen haw om Waling de 21e ieu yn te bringen. Dêrby is it my in eare – en it ûnderstreket ek it algemien-kulturele, talige en literêre belang dat wy oan Waling Dykstra en syn wurk takenne – dat ik it earste eksimplaar fan Folksskriuwer oanbiede mei oan de heechleraar Fryske taal- en letterkunde, prof. dr. Goffe Jensma.
.
dinsdag 6 oktober 2020
vrijdag 4 september 2020
Poëzij skriuwe is it ferrekke om te fersûpen yn de rotsoai
Want oeral komt men se tsjin – ‘gedichten’. Wurden ferve op túnsketten, wurden tekene op in strân, wurden útbeitele op grêfstiennen, op strjitstiennen, plattrape yn weetfjilden, printe op spandoeken, en foaral: wurden delkwakt op byldskermen. Allegear ‘poëzij’. Wy hawwe in grut ferlet fan poëzij, sa liket it. Iepening fan it kulturele seizoen? Dêr moat in dichter by. Eksposysje hjir of dêr? Dêr moat in dichter by. Treast fanneden om’t in firus jo dwers sit? Mailtsje nei in dichter. Moat in doarp/stêd/provinsje/lân op ’e kulturele kaart? – Goed, jo begripe it al.
Aansens, 19 septimber, trapet Rotterdam syn ‘nieuwe culturele seizoen’ ôf. In hiel o-heden. Poetry International, oait in serieus poëzijfestival, hat yn ’e mande mei ‘een keur aan Rotterdamse festivals’ regele dat yn dy stêd in ‘veelzijdige culturele route’ te genietsjen falt mei de namme ‘First Steps’. Lâns dy rûte stean ek dichters, dy’t konkurrearje sille mei ‘tientallen meest gratis optredens op het gebied van circus, dans, opera (..) en theater op vele podia en daken’.
Poëzij as merkefermeits. Is dat yn Fryslân oars? Wolnee. Hjir hawwe wy sels in spesjaal boekingsburo foar ‘dichters’, dat is it ‘dichterskollektyf’ Rixt. Binne jo in gemeente, provinsje, bedriuw, ynstelling, tehûs, stichting, feriening, tsjerke, sosjeteit, bank op ’e Bahama’s of geitefok mei ferlet fan in stichtlik-dichterlik wurd op jo feestje? Samar klear. Skilje Rixt. Of de Dichter fan Fryslân. Of de Dichter des Vaderlands. Of de gemeentedichter. Der is karút folle net genôch.
Men kin sizze dat der sadwaande, yn Nederlân, en yn Fryslân likegoed, in ‘poëzij-ekonomy’ ûntstien is. En krektlyk as yn ’e echte ekonomy kinne jo kwaliteit keapje of rotsoai. Mar der is ek in net ûnbelangryk ferskil. Dêr’t yn ’e echte ekonomy kwaliteit yn ’e regel in stik djoerder is as rotsoai, is it yn ’e nije poëzij-ekonomy krekt oarsom. De hannel yn rotsoai sit ommers in stik mear libben yn as de hannel yn kwaliteit. Logysk fansels. Gedichten sûnder kwaliteit wolle oeral wol hinne, gedichten mei kwaliteit litte har net sa maklik misbrûke.
Dy lêste soart gedichten neame wy yn ’e regel Keunst. Mar dat is hast in smoarch wurd wurden. In elitêr wurd, dat him – sa is it tinken – fier ferheven fielt boppe gewoane, begryplike taal foar gewoane, begryplike minsken. Op syn minst sûnt ‘2018’, en miskien wol al earder, is Keunst yn Fryslân tabû. Hoe’t dat sa kaam is? Frysktalige Keunst lit him net stjoere, dat sil it wêze. Dy tsjinnet mar selden as stipe foar provinsjaal belied, wol net ynstrumintalisearre wurde, docht gjin konsesjes oan it minne taalûnderwiis, praat de deputearre net nei de mûle, kin net opsletten wurde yn in ynstitút, hat gjin lidmaatskipsbewiis fan de FNP of in oare politike partij. Frysktalige Keunst is qualitate qua kritysk oer alles wat er sels docht en oer alles wat er om him hinne sjocht.
Miskien keart it tij en wurdt de goegemeente noch krekt op ’e tiid wekker. Dit is de wekker. Harkje mar, dêr giet er ôf! En dêr stapt Douwe T. nei foarren, dy’t wat koe wat oaren net samar slagge. En fan syn striesek ôf komt Douwe K., dy’t gie dêr’t oaren gelokkich net hoege te gean. En Tsjêbbe ferroert in fin, dy’t swom dêr’t oaren net gau swimme. Tjitte wuift ús ta, ek al sa’n singelier reizger. Ella meldt har, Tiny ek, en Aggie. Al dy lju en noch in protte oaren nûgje ús út om har wurk te lêzen. It op ús ynwurkje te litten.
It net yn ’e steek te litten. Want dat dogge wy tsjintwurdich. Wy litte ús echte skriuwers yn ’e steek. Wy sizze eins: tankewol, bêste minsken, mar tsjintwurdich is elk in dichter. Elk is in keunstner. No mei dat út in beskaat perspektyf wei sjoen sa wêze, of it soe sa wêze kinne, as wy it teminsten sa begripe dat elk minske de potinsje yn har of him hat om keunst te meitsjen. Op dy potinsje hawwe de sechstiger jierren wiisd en dat lûd hoecht ek hielendal net oan kant. Mar de mooglikheid, de kapasiteit ynhawwe, betsjut noch net dat der úteinlik wat fan op ’e hispel komt. Bloed, swit en skriemen binne noadich, sil der wat fan op ’e hispel komme.
It bleke kulturele profyl dat de nije ‘poëzij-ekonomy’ sjen lit, makket dúdlik dat dy wierheid op ’e nij yn it omtinken brocht wurde moat. Wolsto poëzij skriuwe? Okee, mar wat hasto te melden dat in oar net al lang en breed sein en skreaun hat? Hasto de kennis en de feardichheden byinoar sammele dy’t noadich binne om te dwaan watsto wolst? Kensto dyn taal út ’e pinne? Hasto wolris wat fan in oar lêzen? Bloed, swit en skriemen – kinsto dat wol opbringe? Of wolsto leaver tekstkes meitsje sa’t in oar op sneintemiddei sudoku’s docht?
Net elk kin mei taal wat ‘meitsje, skeppe, foarmje’ dat de muoite wurdich is om te lêzen of oan te hearren, sa simpel is it. Dy wierheid liket ús fergetten te wêzen. Dêrom is aksje op twa fronten hurd noadich. Op it foarste plak moat folle mear ynset wurde op ûnderwiis, kursus, masterclass. Net mei lesjouwers dy’t sels noch les fanneden binne, mar mei lju dy’t bewiisd hawwe dat se mei taal, stof en métier oerwei kinne. Op it twadde plak hawwe wy gjin poëzijreklame mar poëzijkrityk noadich: diskusje, debat, in útwikseljen fan ideeën. Ik skriuw ‘noadich’, mar bedoel: hiel hurd noadich.
En wy hawwe meistanners noadich. Minsken en media dy’t oanfiele wêr’t de oast sit en dy’t har ferantwurdlikheid nimme. Media dy’t gjin 200 mar 600 wurden romte hawwe foar poëzijresinsjes. Omroppen dy’t net mar ien útjouwer foar de kamera helje, mar in breder literêr panel brûke foar ferskaat en diskusje. Blêden dy’t net de midsmjitte de himel yn priizgje, mar dy’t mei de dichter meisykje nei hoe’t it better kin. Dat soenen moaie earste stappen wêze, yn in provinsje dy’t altyd sa ‘grutsk’ op fan alles en noch wat seit te wêzen.
.
maandag 6 juli 2020
Een ander perspectief op Friese literatuur
In dat laatste deel wordt meer uitleg gegeven over de keus om de Friese literatuur niet te beschouwen en te behandelen als Nederlandse literatuur. Het uitgangspunt van de serie is ‘literatuur geschreven in de Nederlandse taal’, verder beperkt tot ‘de Nederlandse taal als medium voor literaire systemen in het Nederlands sprekende deel van Europa’, lees: ook in Vlaanderen. Buiten de boot valt ongeveer de halve wereld: ‘de veeltalige literaire cultuur van Suriname en de met Nederland verbonden Antilliaanse eilanden’, ‘de literaire systemen van de voormalige koloniën Belgisch-Congo en Nederlands-Indië’, ‘de literatuur in het Afrikaans’, ‘Friese literatuur’, ‘Neolatijnse literatuur uit de Lage Landen’ en ‘Franstalige literatuur uit België’. Die randculturen komen alleen ter sprake ‘als er nauwe aanraking bestaat met de dominante literaire systemen binnen het [Nederlandse] taalgebied’.
De Friestalige literatuur komt niet in aanmerking voor behandeling omdat zij niet-Nederlandstalig is. Dat lijkt helder. Maar dus ook, omdat de redactiecommissie blijkbaar meent dat die literatuur niet in ‘nauwe aanraking’ staat met het Nederlandstalige literaire systeem. Dat is echter bezwaarlijk vol te houden. Van Oostrom liet daar in het eerste deel in ieder geval iets van zien in zijn behandeling van de Friese middeleeuwse wetsteksten: een voorbeeld van Friese invloed op het Nederlands. Vele ‘aanrakingen’ gaan evenwel uit van de Nederlandstalige literatuur, zowel wat betreft taal (diglossie, meertaligheid), personen (auteurs), inhoud (literaire richtingen), ontwikkeling (periodiciteit) als instituties (subsidies en dergelijke). Beide literaturen functioneren bovendien al eeuwen in hetzelfde politieke systeem, dezelfde samenleving en voor een heel groot deel binnen dezelfde cultuur- en informatiestromen in precies hetzelfde hoekje van Europa.
Dat de waterscheiding tussen de historische representaties van Nederlandse en Friese literatuur toch ‘klaarblijkelijk met wederzijdse instemming’ bestaat, volgens Van Oostrom, wijst erop dat er aan het begin van onze eeuw ook in Friesland niet veel animo was om ‘het verhaal van de Friese literatuur’ in een nationaal-Nederlands verhaal op te nemen. Veel ervaring was daar niet mee; waar zou je dan naar moeten kijken? Een uitweg werd gevonden in een Nederlandstalig handboek specifiek voor de Friestalige literatuur. Dat werd het onder redactie van Teake Oppewal en anderen samengestelde Zolang de wind van de wolken waait uit 2006, hetzelfde jaar als waarin het ‘GNL’ werd gelanceerd. Aan het Friese handboek kleeft een nu wel te verwachten bezwaar: de Friestalige literatuur wordt er te zeer uit het licht gezet van de verbanden met de Nederlandstalige literatuur.
Deze wederzijdse ‘apartheid’ valt misschien meer op in een tijd die steeds meer aandacht lijkt te besteden, niet aan verschil maar aan overeenkomst, niet aan onderscheid maar aan gelijkheid, niet aan uitsluiting maar aan inclusie. Niet alleen de wetenschap wordt hiermee tekort gedaan: ook de Friese literatuur zelf. Haar wordt immers een plaats in het bredere Nederlandse verhaal ontzegd en daarmee ook een kans op profilering en bestudering.
Natuurlijk heeft het Friestalige literaire systeem zijn in de loop der tijd gegroeide eigenheid en relatieve zelfstandigheid (waar overigens nog veel aan te ontdekken valt). Maar het functioneert ook – dat is zelfs zijn belangrijkste reden van bestaan – in bepaalde, en bepalende, relaties tot het Nederlandstalige literaire (en sociale, politieke en economische) systeem. Het neemt over, maar zendt ook uit; het past zich aan, maar voegt ook toe. Beduchtheid om die (diglosse) relaties te benoemen staat in de weg van kennis- en literatuurontwikkeling, zo simpel is het.
Het is ook niet zonder politiek risico – voor de Friese literatuur – om de omsingeling voort te laten bestaan en er nog mee in te stemmen ook, ja, er zelf voor te kiezen. Voor je het weet vertaalt talig cultureel isolement zich in provinciale dadendrang verpakt als vlucht naar voren en komt er een geografische halfliteraire canon van Nederlandstalige schrijvers en beroemdheden die ooit in Friesland woonden. Of over Friesland schreven. Dat zou misschien wel iets doen aan het nare gevoel onzichtbaar te zijn, maar het zou zowel de Friestalige literatuur als de Friestalige literatuur als onderzoeksgebied per definitie laten ontploffen.
Een kanrijke uitweg biedt het internationale, Europese perspectief: het onderzoeken van ontwikkelingen in de Friestalige literatuur in hun relatie tot anderstalige ontwikkelingen buiten Nederland. Het feit dat de grond voor die relatie meestal is gelegen in de gedeelde minderheidstalige en meertalige ervaring, betekent tegelijkertijd dat de veelvormige verhouding met literaturen in dominante talen niet op de achtergrond kan blijven.
Ik pleit dan ook voor het maken van een wetenschappelijk begin: voor de ontwikkeling van een nieuw ‘handboek’ voor Friestalige literaire cultuur, waarin een meertalig en cultuurrelationeel perspectief wordt opengelegd en op verschillende manieren gestalte krijgt, onder andere in het onderwijs. Want niet alleen vanaf het middelbaar onderwijs in Friesland tot aan de verdere ‘Frisian studies’ aan de Fryske Akademy en de Rijksuniversiteit Groningen kan zo’n project van belang zijn. Ook mag het geschiedschrijvers van ‘de Nederlandse literatuur’ ertoe verleiden om in ieder geval een klein deel van hun omvangrijke definitieprobleem intercultureel aan te pakken.
.
zondag 5 juli 2020
Wat heeft Gramsci met Waling-om te maken?
De Quaderni del carcere – meer dan drieduizend pagina’s – werden pas in de jaren vijftig gepubliceerd en worden aan universiteiten nog immer driftig bestudeerd. Ze zijn een inspiratiebron gebleken voor vooral linkse maar later ook wel rechtse politieke bewegingen die willen dat onderliggende bevolkingsgroepen zich ontworstelen aan de ‘hegemonie’ – een typisch Gramsci-begrip – van een heersende klasse. Een mooie selectie verscheen vorig jaar in een Nederlandse vertaling van de Utrechtse historicus en filosoof Arthur Weststeijn, onder de titel Alle mensen zijn intellectuelen.
Hoe kom ik er bij om Gramsci te lezen? Ik kende zijn werk – in grote lijnen – nog uit de korte tijd dat ik politicologie studeerde aan de Universiteit van Amsterdam. Aan het begin van de jaren tachtig had ‘links’ het nog net voor het zeggen rond de Oudemanhuispoort. Maar toen kwam het neoliberalisme: maatschappijkritische politicologie werd zakelijke bestuurskunde, ik ging andere wegen en vergat de kleine Italiaanse denker. Nu ontmoet ik hem weer, niet om zijn communisme maar om zijn originele gedachten over volkscultuur op een rijtje te krijgen. Dat vloeit voort uit mijn studie van de Friese ‘volksschrijverij’ van de negentiende eeuw, meer in het bijzonder het werk van Waling Dijkstra. Dat werk is immers te beschouwen als, in letterlijke zin, folk-lore: het berust op de kennis, verbeelding, tradities en bijbehorende artefacten van ‘gewone mensen’, het volk.
Gramsci’s notities over folklore vormen tegenwoordig de basis onder een discipline die door de Amerikaanse antropoloog Stephen Olbrys Gencarella ‘Critical Folklore Studies’ is genoemd. Daarin wordt gesteld dat volkscultuur altijd zowel een conservatief als een progressief element in zich draagt. Volkscultuur neigt naar conservatisme en nostalgie, zegt Gramsci, voorzover zij niet is ‘verlicht’ en een verlengstuk blijft van hegemoniale cultuur. Maar ze is óók vooruitstrevend, meent Gencarella bij Gramsci te lezen, wanneer ze zich identificeert met onderliggende maatschappelijke groepen (het ‘volk’) die van nature zouden streven naar verandering en verbetering.
Zo’n zelfde dubbelheid is bij Waling Dijkstra aan te wijzen. U heeft vast wel eens de folkloreverzameling Uit Friesland’s volksleven (1892-1896) in handen gehad. Het is een inventaris van oude, ‘overleefde’ gebruiken en volksverhalen in Fryslân en maakt deel uit van de nostalgiegolf die Europa overspoelt als rond 1900 de industrialisering z’n beslag heeft gekregen. Maar Dijkstra’s eigen, eerdere folkloristische werk, uit de jaren veertig, vijftig en zestig, is juist contemporain gericht en houdt verband met het emancipatiestreven van de Friestalige kleine burgerij.
Wat ik nu wil weten, is hoe die ontwikkeling van progressieve naar conservatieve volkskunst bij Dijkstra precies is te verklaren. Misschien helpt de beroemde Italiaanse marxist zo nog een beetje mee om meer inzicht te krijgen in het ontstaan van onze eigen Fries-Nederlandse cultuur.
.
Antonio Gramsci, Alle mensen zijn intellectuelen. Notities uit de gevangenis. Vertaald en toegelicht door Arthur Weststeijn (Van Tilt, Nijmegen 2019)
[Friesch Dagblad, 4 july 2020]
zondag 28 juni 2020
De Smelle Net-Maatskiplike Gjin-Diskusje oer it Frysk
In lyts espeltsje troch de stichting BMD (Brede Maatskiplike Diskusje) útsochte lju tusken de 18 en 30 jier sil frege wurde wat har tinken is oer it Frysk en it plak fan it Frysk yn Fryslân en yn it ûnderwiis. Takom maityd earst yn ien doarpke, en as de útkomst 'Nederlânsk' genôch is yn mear.
Wy hawwe dus aansen te krijen net mei in Brede mar mei in 'Smelle Maatskiplike Diskusje' oer it Frysk. Hoewol, 'maatskiplik'? Sels wat minsken útsykje dy't wierskynlik net folle mei it Frysk hawwe - op kosten fan de provinsje Fryslân?
De trochsichtige opset makket sok praten al dalik oerstallich. Elk wit dat 'âldere' minsken mear hawwe mei it Frysk as 'jongere' minsken, dy't ommers al opsnúfd hawwe fan ús falend ûnderwiissysteem dat it Frysk der ab-so-lút net ta docht.
Ek de opmerkingen fan Rimmer Mulder yn it Friesch Dagblad hjoed oer dat it Fryske taalbelied safolle kostet en neffens him neat opsmyt, en dat Ljouwert 'geen Friestalige stad' wêze soe (sa'n 30 persint fan de Ljouwerters praat Frysk) jouwe it ramt oan fan it ûndernimmen.
Dat - as jo aansen net meiprate meie yn de Smelle Net-Maatskiplike Gjin-Diskusje oer it Frysk, net útsocht binne troch Mulder en Willem Verf, dan is dat mei in doel. Jo betelje wol belêsting, jo meie stimme foar it wetterskip. Mar de Partij bepaalt de takomst fan jo kultuer.
FNP: krekt noch de eare rêden?
Dan krije jo in idee fan de ûnderwerpen dêr’t dy partij graach, en de ûnderwerpen dêr’t dy partij minder graach mei assosjearre wurdt. Handich, of net?
De partij yn kwestje is de Frysk Nasjonale Partij (FNP), de webside is de sintrale webside fan de partij en sjoen is op de side ‘Nijsoersjoch’. It ûndersyksark is it telramt en it ynterpretaasjeramt is it sûne ferstân.
De risseltaten. Dit wittenskiplik ûndersyk wiist út dat dêr yn de perioade fan 1 jannewaris oantemei hjoed 15.40 oere mear as tritich berjochten op de site set binne. Fierrewei de measte berjochten geane oer natuer- en lânskipsbeskerming, duorsumens, lânbou/stikstof, ekonomy en iepenbier ferfier.
De Grutte Ofwêzigen binne de Fryske taal en it Frysk ûnderwiis.
Underwiis yn de Fryske taal? Frysktalige kultuer? Wy moatte hielendal hielendal hielendal werom, it is in ferrekt ein bonkeljen, nei 8 jannewaris – in gjalp foarôfgeand oan in nijjiersresepsje of sokssawat - om it tinkend part fan it omsittend laach alfêst mar de bek te binen wierskynlik - oer de winsklikens om software fan de Fryske Akademy te brûken foar it ûndertiteljen fan, jawol, gemeenteriedsgearkomsten. Nou, dat hat de webside dan teminsten berikt.
Pfffff. In ‘Fryske’ partij. Ofdroege troch de tsjinstanner, mar krekt noch de eare rêden. Hjir de publykskampanje fan de FNP fan 't jier, oan no ta:
23 juny 2020 FNP: bettere beskerming greidefûgelpykjes en reekealtsjes troch de ynset fan drones
18 juny 2010 FNP stelt fragen oer it behâld fan beamwâlen yn Fryslân
16 juny 2020 FNP: goede farferbining Ofslútdyk-Harns
8 juny 2020 Krityk op nij ferdielsysteem jild gemeentefûns
5 juny 2020 FNP yn koroanatiid
28 maaie 2020 Iepenbiere expertmoeting Thialf op 3 juny
27 maaie 2020 Moasje stikstofbelied: FNP, CDA en VVD wolle regy provinsje en ynset op ynnovaasje en ferduorsuming
26 maaie 2020 FNP wol ‘slank’ Europabelied
19 maaie 2020 Krityk regionale partijen op OV-plannen regear
15 maaie 2020 Krityk FNP op weihâlden studinten út OV
11 maaie 2020 Skriftlike fragen oer de weingatten yn de Alddyk ûnder Anjum
30 april 2020 FNP: soarch oer behâld lânskip Noardwest-Fryslân
21 april 2020 FNP: balâns hâlde tusken natuer en rekreaasje
15 april 2020 FNP, CDA en 50PLUS: regels sinneljedder binend fêststelle
9 april 2020 FNP: yntegraal finansjeel krisispakket by provinsje
2 april 2020 FNP: wentebou Goutum net op kosten fan greidefûgels
1 april 2020 Oandacht FNP foar gefolgen krisis foar doarpshuzen en wykgebouwen
16 maart 2020 De FNP is de kommende tiid stil
11 maart 2020 FNP: foar Fryslân as reinbôgeprovinsje
11 maart 2020 FNP, CDA en 50PLUS: gjin enerzjylânskip op goede lânbougrûn
4 maart 2020 Expertmeeting 5G op oanstean fan FNP, GrienLinks en de Partij voor de Dieren
3 maart 2020 Fakatuere: kommunikaasje-adviseur
26 febrewaris 2020 Bewiislêst skea troch gas- en sâltwinning moat by bedriuwen lizze, net by de boarger
24 febrewaris 2020 FNP wol legere kosten NOM
12 febrewaris 2020 FNP en ChristenUnie: ferbetterje ferkearsfeiligens St. Anne
31 jannewaris 2020 Aksjes tsjin leechfleanrûte JSF
29 jannewaris 2020 Fryslân yn aksje tsjin leechfleanrûte JSF
22 jannewaris 2020 Klaas Fokkinga nije deputearre FNP
20 jannewaris 2020 FNP en 50PLUS wolle faasje mei oanpak fundearringen yn feangreide
15 jannewaris 2020 FNP stelt fragen oer studintetal RUG Campus Fryslân
15 jannewaris 2020 FNP Nijjiersgearsit 2020 Hallum Noardeast-Fryslân
8 jannewaris 2020 FNP: software Akademy benutte foar ûndertiteling riedsgearkomsten.
Oant safier it Frysk-nasjonale politike program.
Dialoochke oer de bel, de kollega's en it Frysk
,,Ik wol net leauwe dat it Frysk it fan dy trije grize koppen ha mat. Dû ek net tink. It is in striid. Ik ha in greute bewondering foar dyn krewearjen. Dêr kin gjin Fryske Beweging oan tippe."
,,Ja, thanx maat. Mar ik bin dan ek gek, dan ha je in streekje foar. Witst wat ek gek is? Dat al dy skriuwende ‘kollega’s’ dy't ik haw, dy’t lykas ik graach Frysk skriuwe, en dy’t lykas ik wolris in boekje yn dy taal yn ’t ljocht jouwe, har de bek hâlde. Dat heel dat likes-sykjend folkje dat eigenwiis genôch is om te tinken dat se wat te melden hawwe yn it Frysk, him stiller hâldt as in tsjerkhôf op in wynstille simmerjûn. Net tafallich no efkes, of om’t se krekt de auto ynpakke moatte foar in ritsje nei Appelskea, nee: struktureel, patologysk, oanberne stil. Want se meie dy of dy net, of se hawwe krekt sa’n goede bân mei dy en dy, of se wolle de Afûk net tsjin de poaten skoppe, of se witte net wat se tinke moatte, of de kompjûter is oan it updaten, of neam mat wat. Spuie moat ik derfan."
,,Hiel nuver, yndie. Je begjinne je ôf te freegjen wêrom’t dy minsken eins skriuwe en publisearje."
,,Dat sis ik, om mear likes te sammeljen. Om te bestean yn in op it each publike rol. Net om har talinten en feardichheden te brûken om minsken wekker te meitsjen, earne attint op te meitsjen, earne fan te oertsjûgjen of har te freegjen om earne foar te fjuchtsjen, wolnee. Om in legitimearre plakje yn in rychje koppen. Of om komplimintsjes te krijen fan de buorfrou, der kin tûzenris wat achter sitte. Mar wat der yn alle gefallen nét achter sit, is belutsenens by de taal en de kultuer dy’t har mei makke hawwe ta wa’t se binne, wat se sjugge, hoe’t se tinke en wat se fiele. No’t se hielendal selstannich in wurdsje op papier krije kinne, no binne se ynienen demint. Of bang. Of ’k wit net. Of ’k kin net. Of ’k wol net. Se binne leau’k noch al lid fan in bûn, It Skriuwersboun, of in dichtklupke, Rixt, mar dat is út gewoante. Dat bûn rekkenet it mulpunt út fan de ynaktiviteit fan de eigen leden, en docht dan navenant ék neat. Se hawwe ien kear yn ’t jier in stikje yn har liifblêd, ensafh. Dan binne se der wer in jier fan frij. Se komme ek wolris op Tresoar, dat is dan om de Fryske Nijntje werom te bringen dêr’t it bernsbern sa’n niget oan hie. Want dat witte se allegear wol te fertellen, snapst? Dat se elkenien oanfjurje om dochs foaral Frysk te praten. Dat se altyd in wite koeke keapje as de kuorbalklup der mei oan ’e doar komt."
,,Do bist wol aardich negatyf, jonge. Kinst dat allegear net better wat fleuriger ferpakke, sadat de minsken it earder fan dy oannimme?"
,,Jawis wol! Goede tip. Dan moatst efkes geduld dwaan, dan rin ik efkes nei de Bûterhoeke en gluorkje by de Afûk troch de ruten hoe’t dat ek alwer moat, fleuriger ferpakke. Of miskien better efkes by Cedin yn Drachten sjen, dêr kinst ek leare hoe’tst fan in begraffenis in brulloft makkest. Witst hoe? Gewoan net sa âldmannich dwaan! Mar wat tinksto, maat? Hat it allegear noch doel? Wêrom net gewoan de gerdinen stiif ta dwaan, wachtsje op ’e doarwarder en krekt dwaan as hearre je de bel net?"
,,Doch my noch mar in pilske."
.
donderdag 25 juni 2020
zaterdag 13 juni 2020
Kurrikulum.frl: reekgerdyn foar etnisearring fan it Frysk ûnderwiis
Dat sit sa: it ûnderwiis yn de Nederlânske taal is aardich op oarder, dat yn de Fryske is om jin oer te beskriemen sa min. Oer de oarsaken dêrfan – in grut tekoart oan meartaligens by it part fan de Fryske befolking dat net Frysktalich is, en yn it ferlingde dêrfan in ynstitúsjoneel-diskriminatware hâlding foar it Frysk oer by skoalbestjoeren – sille wy de mûle hjir mar net spiele, mar dat nije learplan op kommendewei is ús omtinken mear as wurdich. Want dat sil aansen de basis wurde wêrop’t ús demokratysk keazen provinsjaal parlemint beslute moat watfoar Fryske lessen yn ’e takomst jûn wurde sille oan watfoar soart bern.
Hjoed hat it ûnfolpriizge Friesch Dagblad in earste stik oer de foarderingen, dêr yn dat gebou yn Drachten. Dêr wurket in tiim oan it opstellen fan it nije learplan, in tiim dat boppedat fia befeilige ferbiningen feedback krijt fan in ‘fjildgroep’ út de praktyk: learkrêften, skoaldirekteuren, learareoplieders, de Afûk en ‘Friese taalkundigen’. De lêste jierren binne ,,nije ideeën” opkaam ,,oer bygelyks de wearde fan meartaligens en oer it sykjen fan ferbining mei oare fakken”, sa begjint Cedin-ûnderwiisadviseur Ferdau Terpstra fan Kurrikulum.frl. Dy nije ideeën betsjutte foar it fak Frysk dat fokabulêr en grammatika leare minder belangryk wurdt, ,,mar datst dy taal funksjoneel en betsjuttingsfol makkest foar learlingen”.
It is de bedoeling dat aansen – nei 1 oktober – op basis fan it nije learplan ek nije kearndoelen formulearre wurde: wat moat it ûnderwiis krekt úthelje? ,,De âlde doelen wienen bot rjochte op inkeld kwalifikaasje – kennis en feardichheden toane kinne, mar ûnderwiis giet ek oer sosjalisaasje en persoansfoarming”, seit Bernadet de Jager fan Cedin. It sil derom gean moatte by de bern in positive hâlding foar it Frysk oer oan te kweekjen, seit Bertus Dorhout, tiimlieder op csg Liudger yn Burgum.
Jo fiele al oankommen wêr’t dit hinne sil. It âlde belied (sûnt 2015) ken fjouwer oprinnende kearndoelen – fan, ûnderoan, Fryslân en it Frysk sympatyk fine, nei in bytsje kletse kinne oer neat yn it Frysk, nei boppedat ek noch in Fryske Suske & Wiske lêze kinne, nei boppedat ek noch in Fryske sin op papier kwattelje kinne. Skoallen hawwe ‘taalprofilen’ oanwiisd krigen mei byhearrende hegere of legere leardoelen. It tawizen fan ferskillende taalprofilen oan skoallen – in skoalle op it Fryskpratende plattelân hantearret ‘hegere’ leardoelen as in skoalle yn Camminghaburen – is ferline jier ferneatigjend beoardiele troch de ûnderwiisynspeksje, mei as offisjele reden dat it net liedt ta Fryske ambysjes op skoallen.
Mar mei as wérklik pinepunt dat sa’n systeem delkomt op troch de oerheid sanksjonearre etnisearring fan it Frysk ûnderwiis en dus op diskriminaasje en ûntnimming fan it minskerjocht op fatsoenlik ûnderwiis yn de eigen taal. As jo yn Wommels wenje, krije jo bern better Fryske les as bywannear’t jo it miswier treft om yn Ljouwert tahâlde te moatten. Om dizze beskamsume sitewaasje, yn 'e kearn feroarsake troch meartalich behindere skoalbestjoeren, nou wat mear út it sicht te setten, dêr is dat nije learplan fan Kurrikulum.frl foar ornearre.
It wurket, sa leart ús de krante, mei fjouwer ‘Grutte Opdrachten’, fjouwer ‘tema’s’ dy’t beskriuwe wat en hoe’t de bern aansen Frysk leare sille. Ik nim se hjir efkes mei permisje oer yn de formulearring sa’t se yn de krante stean:
1. Identiteit & Taal yn beweging. Oer de rol en wearde fan de Fryske taal en meartaligens foar identiteitsûntwikkeling. Learlingen wurde har der bewust fan dat se yn in meartalige provinsje wenje. Se ûntdekke it belang fan goede taalbehearsking fan it Frysk foar harsels en foar oaren as thústaal, twadde of nije taal.
2. It is al begûn. Oer it leare te behearskjen fan en kommunisearje te kinnen yn de Fryske taal, fuortbouwend op de taalfeardigens fan elke learling. Dat betsjut dat sy leare om yn it Frysk te praten en petearen te fieren, dat sy mûnlinge, skriftlike, digitale of multimediale ynhâld fan it Frysk leare te begripen en te ferwurkjen en dat sy Frysktalige teksten leare te lêzen en te skriuwen.
3. Sjoch om ’e hoeke: ferline, no en takomst. Oer de Fryske maatskippij, de omjouwing en it kultureel erfguod fan ferline, hjoed en takomst. Learlingen leare oer skiednis en lânskip, arsjitektuer, keunst, literatuer, tradysjes en noarmen en wearden. Se leare oer de politike en sosjale wearde fan it Frysk foar de mienskip.
4. Sin’ en wille. Oer it fergrutsjen fan de (Frysk)talige kreativiteit en taalwille troch te eksperimintearjen mei de Fryske taal. Learlingen besjogge en beharkje Frysktalige keunstsinnnige en ekspressive aktiviteiten en wurde stimulearre om Fryske teksten te lêzen. Se eksperimintearje sels mei foarmen fan taal, lykas poëzij, lieten, films, raps ensfh.
Oant safier de fjouwer ‘Grutte Opdrachten’. Al dalik sjucht men dat de fjouwer ‘opdrachten’ fertocht goed korrespondearje, al binne se yn in hip jaske stutsen, mei de âlde fjouwer dizenige kearndoelen. It grutste ferskil is yndie it hippe jaske: identiteitsûntjouwing, bewustwurding, meartaligens, noarmen en wearden, de mienskip, kreativiteit, ekspresje, eksperimintearje. Sa liket it noch wat, mar wat stiet hjir no winliken? Learlingen wurde har derfan bewust wêr’t se wenje? Learlingen wurdt ferteld dat it Frysk belangryk foar har is – ek al bliuwe it Fryske fokabulêr en de Fryske grammatika fierhinne geheim? Se leare oer de politike en sosjale wearde fan it Frysk foar de mienskip, mar dy ‘mienskip’ sels set dy wearde net sa heech? Se leare te eksperimintearjen mei de Fryske taal, mar se behearskje dy net, dus se leare kreupele boadskippen yn te tikjen op ’e mobyl?
It is dúdlik: yn dit ‘learplan’ is it skriuwe kinnen fan it Frysk gjin ding dêr’t it praat oer gean moat. ,,Taal leare kin ek fia bûtenlessen, keunst of lokale skiednis”, mient Dorhout. ,,En it moat ynspylje op 21-iuwske feardichheden: lit se mar in promoasjefilmke oer Burgum meitsje of in rapnûmer opnimme.” (..) ,,Dy taalfeardigens krijt krekt in ympuls troch it sa praktysk te meitsjen. It resultaat bliuwt dat learlingen harkje, lêzen, praten en skriuwen leare. Mar wy wolle oare middels ynsette om dat te berikken. Dêrmei kinne wy in folle gruttere groep dosinten en learlingen entûsjast krije foar it fak.”
Dorhout bedoelt: om’t wy eins neat feroarje, gjin hegere ambysjes fêstlizze en it inkeld mar wat oars formulearje, sille de skoalbestjoeren ús ‘plan’ aansens wol slikke.
Mar wêrom der noch doekjes om wine? De kearn fan dit learplan is it fasilitearjen fan de fierdergeande etnisearring fan it Frysk ûnderwiis. De konsekwinsje fan dit plan is de eliminaasje fan it Frysk as skriuwtaal en de reduksje derfan yn it ‘meartalich’ ûnderwiis ta in samling inkeld noch ferbaal praktisearre regiolekten. In Provinsjale Steaten dy’t hjir aansen in klap op jout, sil troch dy't nei ús komme skuldich ferklearre wurde oan moard op wat oait de twadde rykstaal wie.
.
dinsdag 9 juni 2020
Alternativen foar podcasters dy't gjin Afûkfrysk prate wolle
Net te fier fuort wolle fan de strjitte is bêst, mar te fier weibliuwe fan de taal wer minder. En in bytsje sjeu yn it praat is fansels net ferkeard foar in podcast. Goed, it is Frysk: men moat skipperje. Dêrom hjir in samling útdrukkingen/sprekmanieren út de foar-Afûktiid, nommen út ferhalen en lêzingen fan de man dy't folle mear as de Afûk it Frysk foarme hat: Waling Dykstra.
Earst in hjoed de dei gongbere wize fan sizzen, dêrnei in alternatyf. Podcastmakkers, floggers, rappers, wrâldkeunstners, ienfâldige dichters en skriuwers, Fryskpraters yn it algemien: elk kin der syn foardeel mar mei dwaan. Nocht en wille!
Alles feroarje
alles út it plak sette
Bekend stean as in tsjoenster
Foar in tsjoenster gean
Bern dat net better wurdt
bern dat net op ’e haal komt
Bist gek wurden?
is ’t dy yn ’e sinnen slein?
Bûtensletten
bûtenskoattele
Dan kin men ’t net mear brûke
dan hat men ’t der mei dien
Dat kin wol wurde/oangean
dat moat mar ris oan ’e gong
Dat tink ik wol
dat hâld ik der al foar
Dat woe ik net/achte ik net goed
dat mocht ik net ha
De boel wie net opromme
de boel wie net op stel
De minderheid
de lytste helte
De moaiste klean oan
yn de uterste pronk
Der giene trije oeren foarby, doe...
der gyng in goed trije oeren ta in ein, doe…
Dêr hâlden se foar stil
dêr stuiten se foar
Dêr haw ik genôch fan/myn nocht fan
dat wurd ik sa sêd as grôt
Dêr komt neat fan yn!
dêr sil de duvel yn slaan!
Dêr seach er fan op
dat die him sa nij as fleanen
Dit is net bêst/is nuver
dit stiet der bryk by
Doe joech er it wiif in tút
doe naam er it wiif efkes by de kop
Dy hie de reputaasje
dêr gyng de rop fan
Earne oer neitinke
jin earne op beslypje
Eat mei opskipe wurde
eat oan ’e mage krije
Eat net goed kinne
eat gjin rjucht bestek oer hawwe
Eat buorkundich meitsje
mei eat by de rigel lâns gean
Elk mei wat gefoel
elk dêr’t wat fieling yn sit
Fan alles wie der folle
Der wie fan alles by de bult
Fan jin ôfhâlde
fan de hûd te kearen
Fan jongs ôf meijaan
yn de earste brij te iten jaan
Fan jôngs ôf
fan jongs op
Fiere in grutte steat
meitsje in brede swaai
Fierste folle
in ûnbehindige protte
Hawwe in grutte bek
skuorre de bek oan de earen ta op
Hiel moai klaaid/optutte
aldernuverichst yn ’e prûst
Hy die it gau
Hy die it mei gauwens
Hy doarst him net sjen te litten
hy doarst de holle net opstekke
Hy like op in (..), as er net ien wie
hy wie sawat in stik fan in (..), as er net in helen wie
Hy liket op jo
hy hat jo yn skouwing
Hy rûn kâns om gek te wurden
hy wie yn ’t gefaar fan gekwurden
Hy wie net oanwêzich
hy wie net by de wurken
Ik ferwachtsje der net folle goeds fan
ik ha it der net grien op
Ik soe dat graach oars wolle
ik soe der ris niget oan ha oft dat ek oars kin
Ik wol hawwe, dat
Ik wol deropút, dat
Immen foar trije gûne oplichte
immen foar trije gûne yn ’e nekke skoppe
Immen gjin rjucht te dwaan
immen te ferûngelykjen
In bern krije
yn ’t waarm bêd komme
In tuskenoplossing
in behelp
In winter sûnder snie en iis
in iepene winter
In wize fan sizzen
in sprekmanier
In ynklauwerige man
in man dy’t de fingers sa stiene dat se altyd nei him ta klauden
Is der noch wat oan te dwaan?
is der noch helpen oan?
It earste wat er die
it wie syn earste wurk
It gie as in rinnend fjurke troch de stêd
it gie as diggelfjoer troch de stêd
in stikje/eintsje fan de dyk ôf
in trêdmannich fan de dyk ôf
It is efkes nei acht oere
it is grut acht oere
It lytste risiko rinne om…
it minst aventoer hawwe om...
It wie in dei mei moai waar
it wie in moaie dei waar
It wie dêr stampfol
it wie dêr stoppende fol
Kin goed prate
is net op ’e smoel fallen doe’t it tiid wie om praten te learen
Kin net sa hurd rinne
is net ûnbidige fluch op skonken
Krityk jaan
der in oanmerking oer meitsje
Lit it breder hingje
slacht grutter swee
Lyts bern begjint lûd te grinen
hellet de poepmartenssang op út it heechste gat
Mei in tekst derop
mei lêzen derop
Moarnier betiid
moarnier sa gau’t de dei oan ’e loft is
Moarn oer in wike, dan...
As moarn komt noch in wike, dan…
Net in knappe man (uterlik)
net in heel oannimlik man foar de wrâld
No liket it oft ik bang bin
no gean ik foar skiter ôf
Oan de holle sangerje
Om de earen gûnzje
Oars bin ik bang dat…
oars haw ik soarch dat...
Ofkarrend kommentaar jaan op eat
spitige reden oer eat jaan
Ofwiisd wurde troch in faam/feint
in blauwe skine rinne
Op stap wêze
op ’e sukkel wêze
Rinne kâns op
lizze derfoar bleat
Seach nuver op ’e noas
seach nuver by de noas lâns
Seach syn faam wol sitten
hie wol wat bestek yn syn faam
Se hat it sa’t it liket fergetten
it skynt har fergetten te wêzen
Se moatte oeral hinne en by wêze
Se moatte nei alle katstrûperijen te poathâlden
Se tinke goed om har affêren
Se hâlde de foet by de kûle
Se wie net oer te heljen/joech neat ta
se wie oer gjin strie te krijen
Se woe net wachtsje
se die gjin lichten
Smoarch guod ynnimme
smoarch guod yn de hûd gearslaan
Sûnder wat te sizzen
sûnder mar praatsjes te meitsjen
Ticht by de dea west hawwe
nei op ’e kant fan ’e dea west hawwe
Tiid om fuort te gean
tiid fan fuort
Tink dy no ris yn
tink no ris ta
Troch de tiid hinne
by de tiid lâns
Tsjin ús heit syn sin
tsjin de begearte fan ús heit
Wa hat jo stjoerd?
wa hat jo opstjoerd?
Wat der ek barre sil
al keart alles ûnderstboppe
Watfoar mâle bewegingen hy ek makke
hoe’t er ek skeanbille en earmtakke
Wêr sil er it oer hawwe?
wêr soe er it oer ha sille?
Wie fan ’t sintrum/oerstjoer
wie alheel fan syn saken
Wurde oerslein
reitsje foarby
Wurk gunne oan de leechste ynskriuwer
wurk by de minste oannimming bestelle
Yn it ûngelok stoarte
yn it leech fiere
.
[Sa earst mar - letter miskien ris mear.]
Abonneren op:
Posts (Atom)