It gedicht ‘Bijzonnen’ is it op ien nei lêste út de syklus ‘Eine kleine Winterreise’, in Hollânsktalige rige dy’t Wybenga skreau yn 1944 en 1945 doe’t er yn it ramt fan de Arbeitseinsatz by it Dútse fleantúchfabryk WeserFlug tewurksteld wie. Yn dy syklus, dy’t ek wat de nammen fan de gedichten oanbelanget ferwiist nei de ferneamde ‘Winterreise’ fan Wilhelm Müller (bekend fan de lieten fan Franz Schubert), reizget Jan Wybenga troch it hert fan it meunster. Hy belibbet de ein fan in Europa. Oarloch, bombardeminten, hoerekasten, in leafde. Foar syn wurk (wierkynlik as tolk en oersetter) hie er tastimming om gebrûk te meitsjen fan de Reichsbahn. Ut in by Tresoar bewarre bleaun dokumint blykt dat er yn alle gefallen mei de trein nei it Silezyske Bunzlau (Poals: Boleslawiec) west hat, dêr’t WeserFlug ien fan syn fabriken hie. De reis einiget feitlik yn gedicht 23, ‘Bijzonnen’, dat ik hjir besjen wol.
‘Eine kleine Winterreise’ bestiet út 24 koarte, op it each ienfâldige fersen, mar by better skôgjen blykt de heale wrâldliteratuer mei te dwaan. In leafde yn oarlochstiid is op ’e non útrûn; de ik-dichter komt mei in rige somtiden grouwélige oantinkens en beskriuwingen fan de (syn) aktualiteit. It lân stiet yn ’e brân, lykas de moraal. Yn Sileezje – de lânstreek yn it tsjintwurdige Súdwest-Poalen wurdt ek by namme neamd yn in earder fers fan de syklus – komt it ta in apoteoaze fan de apokalyps.
23 Bijzonnen
De tunnel raakt niet rechtstreeks bij de dag betrokken
de zon drievuldig die met violette vingertoppen
de blanke flanken van silezië aftast
langs de tegels strijkt het licht verkild en asgrauw
met vermoeide handen
en in de vale koker golven af en aan de horden
belaste en beladen genoten van de draak
die zwart en dreigend naar het zenit reikte
nevenlichten die beangst de dag ontvluchten
in duistere tunnels
nu het gericht op felbelichte heuvels
zijn kille schaduw werpt
hoogmoed die vergaat in hysterie
dronken soldaten houwen op de zachte lijven
met harde kolven in
gillend laat een vrouw
haar doodgevroren zuigeling vallen
kristallen pop die tinkelend breekt.
It korrespondearjend fers fan Wilhelm Müller hjit ‘Die Nebensonnen’:
Drei Sonnen sah ich am Himmel stehn,
Hab’ lang’ und fest sie angesehn;
Und sie auch standen da so stier,
Als könnten sie nicht weg von mir.
Ach, meine Sonnen seid ihr nicht!
Schaut andern doch ins Angesicht!
Ja, neulich hatt' ich auch wohl drei:
Nun sind hinab die besten zwei.
Ging’ nur die dritt’ erst hinterdrein!
Im Dunkeln wird mir wohler sein.
Yn dat fers fan Müller besjongt de ik-figuer de yllúzje fan leafde en de werkenning dat dy leafde noait foar him bedoeld wie. It wie in hallusinaasje. Hy ferliket de twa eagen fan syn leafste mei de sinne; no binne de earste twa fuort, allinnich de lêste bliuwt oer en dy kin wat him oanbelanget ek likegoed ûndergean. Yn guon oare kommentaren steane de trije sinnen by Müller foar spirituele wearden: de leafde foar in oar, de leafde foar God en de leafde foar jinsels.
Dêr’t Müller syn fers gjin dekor jout, komt Jan Wybenga mei in heislik tafriel. Wy sjogge in berchrêch yn Sileezje, sykljochten dy’t de nacht yn skine, in tunnel dêr’t oan wurke wurdt troch slaven dy’t op ’e bealch krije fan harren bewekkers. In neiere oantsjutting fan it tema wurdt pas ynbrocht yn de lêste trije rigels: “gillend laat een vrouw / haar doodgevroren zuigeling vallen / kristallen pop die tinkelend breekt.”
Mar lit ús by it begjin begjinne.
It begjin is de titel, ‘Bijzonnen’. Dy ferwiist nei it atmosferysk haloferskynsel dat bekend stiet ûnder de Latynske namme parhelium. As de sinne leech oan de himel stiet en troch in tinne wale fan wolken hinne skynt, kin it troch refleksje op iiskristallen sa lykje as ferdûbelet of sels fertrijedûbelet de sinne him. De âlde Griken (bygelyks Aratus) koene it ferskynsel ek en beskôgen it as in foarteken fan stoarm en reinwetter. Ek yn de lettere literatuer is it gjin ûnbekend fenomeen, sjoch bygelyks Shakespeare’s Henry VI. Edward en Richard sjogge in parhelium by Mortimer’s Cross, flak foar’t se hearre sille fan de dea fan harren heit:
Edward: “Dazzle mine eyes, or do I see three suns?”
Richard: “Three glorious suns, each one a perfect sun;
Not separated with the racking clouds,
But sever’d in a pale clear-shining sky.
See, see! they join, embrace, and seem to kiss,
As if they vow’d some league inviolable:
Now are they but one lamp, one light, one sun.
In this the heaven figures some event.”
Yn de Ingelske skiednis is oerlevere wurden dat der in parhelium mei trije sinnen wie foarôfgeand oan de Battle of Mortimer’s Cross in Herefordshire yn 1461. Edward VI koe syn bangwurden leger der fan oertsjûgje dat it ferskynsel te krijen hie mei de Hillige Trije-ienheid en dat it sadwaande in geunstich teken fan God wie – en doe wie de oerwinning foar him.
Goed. Wybenga lit syn gedicht begjinne mei spesifike geografyske oantsjuttingen:
De tunnel raakt niet rechtstreeks bij de dag betrokken
de zon drievuldig die met violette vingertoppen
de blanke flanken van silezië aftast
Beneamd wurde in tunnel yn in berchrêch (“blanke flanken”) en in lânstreek (Silezië). De sinne is “de zon drievuldig”, hat “violette vingertoppen”, skynt op de bergen mar berikt de tunnel net, dy’t yn it tsjuster bliuwt. De trije sinnen hawwe in konnotaasje mei de Trije-ienheid, mar wêrom hawwe dizze trije sinnen “violette” fingerseinen?
De kombinaasje Trije-ienheid en pears (fiolet) docht tinken oan in blomke, it Trijekleurich Fioeltsje (herba trinitatis, it krûd fan de Trijefâldichheid). Dat stie yn âlde tiden symboal foar it oantinken. It waard gauris op grêven plante. Oan ’e ein fan Wybenga syn gedicht, dêr’t it giet oer in poppe fan kristal, blykt dat hjir mooglik ek de Grykse myte fan Amethystos in rol spilet. De god Dionysos siet achter de faam Amethystos oan, dy’t him ôfstegere. Sy bea de goaden dat se in jongfaam bliuwe soe, in bea dy’t troch de goadin Artemis beändere waard troch har yn in wite stien te feroarjen. Dionysos liet doe as in offer reade wyn oer de stien rinne, wat de kristallen pears makke.
De folgjende trije strofen by Wybenga jouwe it oarlochsbyld. It ljocht yn de tunnel (“langs de tegels”) hat gjin fiolette fingerseinen mear, mar is “verkild en asgrauw” en hat “vermoeide handen”. Bûten wurdt it ljocht assosjearre mei godlikens, mar hjir is it in oar ferhaal:
en in de vale koker golven af en aan de horden
belaste en beladen genoten van de draak
De ôfdaling komt út yn de hel, dêr’t de draak (de duvel) tsjinne wurdt troch syn “genoten”. De draak docht – ek sjoen alle eardere ferwizingen yn Wybenga syn syklus nei Goethe – tinken oan Goethe’s fers ‘Mignon’ út Wilhelm Meisters Lehrjahre: “In Höhlen wohnt der Drachen alte Brut; / Es stürtzt der Fels und über ihn die Flut.” It is in synysk hinnewizen nei de faam Mignon, dy’t yn it fers fan Goethe stiet foar de langst nei it suden en nei Itaalje.
Goethe – benammen syn Faust – is noait fier fuort yn Wybenga syn syklus. De kombinaasje fan in grot (tunnel), leafde, in frou en in dea bern docht fansels dalik tinken oan de stoarje fan Mefistofeles en Margarete (Gretchen) út Faust 1. Earder yn de syklus liet Wybenga syn protagonisten fleane nei de Blocksberg, yn de Harz, by Goethe de setting fan de heksesabbath yn de Walpurgisnacht. Mefistofeles wol Gretchen rêde fan har lot – sy hat har krektberne bern ferdronken en driget yn de hel te bedarjen – en besiket har yn de grot der fergees fan te oertsjûgjen dat sy him folgje moat.
Ek in wjerlûd út Faust 2 klinkt miskien op de achtergrûn troch, dêr’t Mefistofeles wurden útsprekt dy’t ek opgean kinne soene foar Wybenga sels:
Wer lange lebt, hat viel erfahren,
Nichts Neues kann für ihn auf dieser Welt geschehn.
Ich habe schon in meinen Wanderjahren
Kristallisiertes Menschenvolk gesehen.
Lykas wy seagen, wurdt it helsk-Danteske tafriel troch Wybenga ôfsletten mei de hast surrealistyske rigels:
gillend laat een vrouw
haar doodgevroren zuigeling vallen
kristallen pop die tinkelend breekt.
De frou mei hjir beskôge wurde as in eidolon (in byld, ferskining, geast - ek in soarte fan parhelium dus) fan har, dy’t troch Wybenga earder yn de syklus ek wol mei de Grykse Helena ferlike wurdt. Nijsgjirrich is dat yn it toanielstik fan Euripides (Helena) sy sels in eidolon is: neffens de skriuwer gie sy hielendal net nei Troje, mar wie it har ferskining, har dûbelgonger dy’t Paris de holle op ’e rin brocht. De “doodgevroren zuigeling” kin stean foar de leafde dy’t bestie tusken de frou en de ik-dichter: een “kristallen pop die tinkelend breekt”. It kristal út dizze lêste rigel heakket wer oan by it herba trinitatis op it grêf en by it tryste ferhaal oer Amethystos. It is dan wol dúdlik: in leafde is hjir ferlern gien, wie in yllúzje.
Nijsgjirrich is it feit dat de grutste tunnelwurksumheden yn Sileezje plakfûnen net hiel fier fan Bunzlau, nammentlik by Wüstegiersdorf (Poals: Gluszyca). Underskate Dútse fabriken wiene fan doel om in part fan de produksje dêrhinne te ferpleatsen. Ek soe Hitler it kompleks brûke hawwe wold as ien fan syn ûndergrûnse haadkertieren. It bunkerkompleks is mar foar in part yn gebrûk nommen.
Hoe treffend soe it wêze, as oait ris bliken dwaan soe dat Jan Wybenga krekt mei dat plak yn gedachten oan syn lytse winterreis in dramatysk hichtepunt jûn hat.
.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten