Pilatus Pier wasket de hannen

Pier Boorsma út Grins is dichter en neamt himsels ek filosoof. Okkerdeis hie er in stik yn de Ljouwerter mei it boadskip dat Fryske literatuer ynternasjonaal net meikomme kin om’t syn besprekkers him net ferlykje mei ynternasjonale literatuer. ‘De Fryske skriuwer Anne Wadman’, neffens Boorsma, ‘skreau yn de fyftiger jierren fan de foarige iuw dat de Fryske skriuwers stribje moasten nei Europeesk nivo. Mar dat kin allinne as de Fryske literatuer ferlike wurdt mei de Europeeske literatuer.’

Om’t ik ien fan dyjingen bin dy’t Fryske literatuer besprekke, ha ik mei mysels oerlein oft Boorsma miskien in bytsje gelyk hat mei syn krityk op de krityk. Mar dan moatte je earst derachter sjen te kommen oft Fryske literatuer kwa nivo yndie achterbliuwt, en op it twadde plak, as dat sa is, wa’t Boorsma dan krekt de skuld taskowe wol. Want in rigel earder hie er in, op it each, oare oarsaak oanwiisd foar it ûnderstelde achterbliuwen fan Fryske literatuer ferlike mei ynternasjonale literatuer: ‘Trochdat minsken yn in minderheidsgebiet it gefoel hawwe dat har taal en kultuer eftersteld wurdt, kompensearje hja dat fan en ta mei in oerskatting fan de eigen kulturele produkten.’

Dan giet it net sasear oer de literêre krityk, mar oer ‘minsken yn in minderheidsgebiet’ en har 'gefoel', en faaks giet it dan ek oer de minderheidstalige skriuwers sels. Dy’t blykber gjin weet hawwe fan wat der foarby de taalgrinzen skreaun wurdt, en dy’t dêrom har eigen wurk oerskatte soene. Mocht dat ‘minsken’ breder opfette wurde moatte – Fryskpraters yn it algemien –  dan moat it Fryske lêzerspublyk blykber beskôge wurde as in klupke omkoalen mei dûbeld fel foar eagen dy’t noait mei oarstalige literatuer yn ’e kunde komme.

Earst mar de earste fraach: bliuwt de Fryske literatuer ‘achter’? Dat soe bêst kinne, mar dêrfan jout Boorsma gjin inkeld bewiis, lit stean argumint, behalve dan dat de Skriuwersbûnkommisje dêr’t hy ferline jier sels diel fan útmakke, gjin Fryske proazaïst oanwize koe mei yn ’e fierste fierte in kâns op it takend krijen fan de P.C. Hooftpriis. Syn opinystikje is krekt in bibelsk toanielstikje: hy is de Pilatus dy’t in Skriuwersbûnplan om sjippe holpen hat, en no moat er syn hannen noch efkes waskje.

De twadde fraach easket mear omtinken: stel, de Fryske literatuer lit it yndie sitte, wat ynternasjonaal nivo oanbelanget, hoe komt dat dan? Op dy fraach binne ôfgeand op Boorsma syn stikje rûchwei trije antwurden mooglik. It komt om’t resinsinten net ynternasjonaal ferlykje, sa’t er úthâldt; miskien ek om’t Fryske skriuwers inkeld mar Fryske boeken lêze, of om’t it Fryske publyk oer ’t generaal sa dom is as oalje en fierstente gau ‘Fryslân boppe!’ ropt, ek in mooglikheid.

No is it idee dat literêre produkten yn ferskillende talen, út ferskillende lannen en ferskillende kultueren mei-inoar ferlike wurde moatte om in idee krije te kinnen oer har nivo nochal diskutabel. Dat idee is basearre op it tinken dat literatuer ‘autonome keunst’ is dy’t ûnôfhinklik bestiet fan syn persoanlike, talige of sosjaal-maatskiplike achtergrûnen. Ik tink dat sokke literêre keunst op syn bêst yn ’e marzje bestiet en dat men op grûn dêrfan gjin literatueren mei-inoar ferlykje kin. Literatuer kin net ‘ferlykber’ makke wurde troch simpelwei syn essinsjele konteksten fuort te litten. Literatuer moat op it foarste plak beoardiele wurde op syn eigen foarwearden, neffens syn eigen ambysjes, en binnen syn eigen mooglikheden en beheiningen.

Soene Fryske skriuwers dan inkeld mar Fryske boeken lêze, gjin weet hawwe fan oare literatueren, en dêrom har eigen pony foar in priishynder ferslite? Dat liket my ek flauwekul. Underwiis, ynternet en eigen belangstelling soargje al desennia lang foar in konstante oanfier fan ‘lânsfrjemde’ literatuer, en in bytsje skriuwer sjocht werklik wol hoe’t in oar it docht en wat in oar better docht. 

Ek noch mooglik: Fryskpraters binne dommer as filosofen. Dat sil sa wêze, of net, mar Boorsma syn opstiging hoege wy dêrom noch net hiel serieus te nimmen. Miskien is er op dit stik fan saken wat tefolle ‘filosoof’ en wat te min sosjolooch. Wa’t de Fryske literatuer yn in ynternasjonaal ramt delsette wol, kin der net ûnderút om earst mar ris syn smelle demografyske, sosjale en ûnderwiiskundige basis te sketsen, tinkt my. En dêrnei soe der miskien ris in wurd falle kinne oer de hegemony fan it Nederlânsk, ek in maatskiplik ferskynsel dat Boorsma net yn relaasje bringt mei literêr nivo. In wrâld fol realiteiten dêr’t er oan foarbygiet.

Ik leau net - mar earlik is earlik, ûndersyk ha ik der net nei dien - dat it wurk fan de bêste Fryske skriuwers en dichters sa meager ôfstekt tsjin dat fan Nederlânske of bûtenlânske auteurs. Knoffelders ha je oeral tefolle. Dat gjin Fries oait in Nobelpriis krije sil, dêr hoege wy net oer te harsensskrabjen. Mar it is sinleas om bygelyks Riemersma syn wurk neist dat fan Reve, Hermans of Mulisch te hâlden en dan wat algemiene útspraken te dwaan oer ferskil yn literêr 'nivo', sûnder rekkening te hâlden mei tiid, taal, plak en konteksten.

.