Abe de Vries
Yn 1980, doe’t yn it midden fan dat jier it Frysk in ferplicht fak waard op de basisskoallen, wie dêr net folle oer te rêden yn ’e krante. Slach de Leeuwarder Courant der mar op nei: in stik as fjouwer, fiif berjochten, meast koart, in pear ynstjoerde stikjes. Of de ynfiering wie net hiel kontroversjeel, of de redaksje fan de LC kearde alle negative reaksjes op – mar ik tink it earste. It wie de tiid fan de studinteprotesten tsjin de plannen fan minister Pais mei it wittenskiplik ûnderwiis (twafasestruktuer). Yn Fryslân kaam it earste nûmer fan it progressive, twatalige wykblêd De Nije út. De tiid liket, sa’t it no op jin oerkomt, in stik freonliker foar it Frysk as tsjintwurdich. Of it koe de minsken doe ek al neat skele, dat kin ek.
It ministearje fan Underwiis organisearre sels, yn ’e mande mei de Sintrale Kommisje Frysk, in feestjûn ‘yn in sawat oant it lêste plak besette’ Ljouwerter Harmonie, om de ynfiering fan Frysk as ‘gewoan’ fak op skoalle te fieren. Dat wie op 10 novimber. Studinten fan de kristlike pedagogyske akademy De Him yn Snits en skoalbern fan de kristlike legere skoalle yn Easterein fierden ûnder lieding fan Hindrik van der Meer dy syn sjongspul Dit is oare taal op. Steatssiktaris Ad Hermes fan Underwiis en Wittenskippen naam mooglike beswieren fan Frysktaligen sels yn syn taspraak noch mar wer ris wei. ,,Het is bewezen", sei er, ,,dat beheersing van de eigen milieutaal in woord en geschrift een gunstige invloed uitoefent op de onderwijsprestaties in het algemeen, maar beslist ook voor het aanleren en begrijpen van de Nederlandse taal in het bijzonder". En mr. dr. Klaas de Vries, doe krekt foarsitter-ôf fan de Provinsjale Underwiisried, wiisde nochris op de wjerstân yn de iere Fryske beweging tsjin Frysk ûnderwiis:
‘Hy helle in brief út 1910 oan fan it SDAP-Keamerlid Piter Jelles Troelstra oan it haadbestjoer fan it Ald Selskip. Troelstra woe, sa die út dat brief bliken, in petear oer mooglike ryksstipe foar it Frysk dêr’t hy graach yn de Twadde Keamer foar pleitsje woe. Mar it haadbestjoer fan it Ald Selskip woe dat net lije, soks soe allinne mar in wegering útlokje kinne en de saak fan it Frysk mear kwea as goed dwaan, om’t de measten yn Nederlân ommers neat fan it Frysk hawwe moasten… ,,Der is sûnt gâns feroare”, moast de hear De Vries fêststelle.’
Werom by fóar 1980
Hoe is de situaasje no, 37 jier letter? De Wet op it primêr ûnderwiis en de Wet op it fuortset ûnderwiis binne yn 2014 sadanich feroare dat sokssawat as algemien ferplichtsjend Frysk ûnderwiis de facto net mear bestiet. De mooglikheid ta ûntheffing fan de plicht ta ûnderwiis, dy’t yn 1980 ek al bestie, wurdt tsjintwurdich sa rom gebrûk fan makke dat der yn alle gefallen fan lês- en skriuwûnderwiis yn it Frysk op basisskoallen net hiel folle mear oerbliuwt. As dy ûntheffingen foar it meastepart net reparearre wurde nei fjouwer jier – sa’t de provinsje útstelt mar dêr’t er gjin plan foar hat en gjin garânsjes foar jaan kin – is it Frysk ûnderwiis eins wer werom by de sitewaasje fan fóar 1980.
De wetswizigingen fan 2014 moasten it risseltaat fan it Frysk ûnderwiis better mjitber meitsje troch it te keppeljen oan ûnderskate, yn nivo oprinnende kearndoelen (fan positive hâlding foar de taal oer, fia de taal ek prate kinne, en de taal ek lêze kinne, nei de taal ek skriuwe kinne). De provinsje Fryslân krige it foech om dy kearndoelen fêst te stellen, wêrby’t ‘overleg’ foarskreaun waard ‘met het Friese (..) onderwijs’ en wêrby’t de goedkarring troch de minister fan de útstelde kearndoelen boppedat ferbûn waard oan twa neiere bepalingen: ‘het bestaan van voldoende draagvlak in het Friese (..) onderwijs voor de voorgelegde kerndoelen Friese taal’, en ‘dat de kerndoelen Friese taal niet meer inspanningen van het Friese (..) onderwijs vergen dan het aandeel van het onderwijs in de Friese taal binnen het totaal aan onderwijsactiviteiten rechtvaardigt’ (Wpû, 9-7-a/b; Wfû 11e-3-a/b).
Wat dalik opfalt oan de wetsformulearringen is har ûnbepaaldheid. De minister ‘kan’ syn goedkarring jaan of net jaan; der stiet net: sil syn goedkarring jaan of net jaan. En wat wurdt bedoeld mei ‘overleg met het Friese (..) onderwijs’? Wa en wat hearre ta dat ‘onderwijs’: sektororganisaasjes, skoalkoepels, skoaldirekteuren, dosinten, âlden, bern? Dêr seit de wet neat oer. Wat wurdt hjir bedoeld mei ‘draagvlak’, by wa of wat, en wannear is der ‘voldoende’ draachflak? Hoe moat soks fêststeld wurde? Dêr wurdt neat oer sein. Like ûnbepaald is de betingst oer hoefolle ‘inspanningen’ tastien wurde foar it leare litten neffens de kearndoelen, ôfmetten oan in ‘totaal aan onderwijsactiviteiten’.
De Feriening Frysk Underwiis (FFU) hat sokke en oare fûnemintele beswieren tsjin de oanbelangjende wetsteksten ûnderskate kearen sinjalearre en alternativen yn it omtinken brocht, lykwols sûnder dat dêr nei harke is. Deputearre Steaten fan Fryslân hawwe yn reaksje op boppesteand wetlik ramt ynklusyf syn fage omskriuwingen, de bepaling oer draachflak yn it ûnderwiis yndachtich, de wet tige beheind ynterpretearre en bal folslein by de skoalkoepels lein. As soe de saak fan it Frysk ûnderwiis net folle breder wêze en ek folle bredere maatskiplike belangen reitsje.
Risseltaat: alle skoallen freegje oant ein dit jier in folsleine of parsjele ûntheffing oan foar Frysk ûnderwiis. DS beskôgje it as in ‘nulmjitting’. Ut de oanfragen ûntstiet in byld fan de (deplorabele) tastân yn it Frysk ûnderwiis en dan kinne, sa is it tinken, yn oerlis plannen opsteld wurde om te soargjen dat skoallen har ferbetterje, dat wol sizze, nei ferrin fan tiid mear kearndoelen yn har Frysk ûnderwiis opnimme. Garânsjes binne der lykwols net en fan in provinsjaal plan om skoallen te helpen of te stjoeren is twa jier nei it yngean fan it belied noch hieltyd gjin spoar. ‘Gedeputeerde Sietske Poepjes kiest er niet voor om verbetering van bovenaf af te dwingen’ (Friesch Dagblad, 30 septimber 2017) is it provinsjaal boadskip.
De provinsjale beliedsregel fan 2015 makket in rûzing fan de posysje fan it Frysk yn de regio dêr’t de skoalle stiet ta in kritearium by de ûntheffingeferliening. Yn gebieten dêr’t relatyf minder Frysk praat wurdt, wurde oan skoallen mear ûntheffingen fan leardoelen ferliend. Dêr krije de bern dus gjin Frysk of wurdt har minder feardichheden bybrocht. Sa’t de boargeraksjegroep Sis Tsiis úthâldt, is dat net inkeld yn striid mei de al yn 1980 wetlik fêstleine algemiene ferplichting ta Frysk ûnderwiis, mar ek mei de minskerjochten. Bern wurdt ommers op arbitrêre (geografyske) grûnen ûnderwiis yn har memmetaal oanbean of krekt ûntkeard.
Besinning
Foar DS soe dy krityk oanlieding wêze kinne foar in bredere besinning op de provinsjale útwurking fan de wetlike mooglikheden en beheiningen op it mêd fan Frysk ûnderwiis. In begjin dêrfan soe lizze kinne yn de werkenning dat sawol ûnder de nasjonale ûnderwiiswetten as it ûnderwiisbelied fan DS tsjintwurdich definsive, statyske noasjes lizze oer draachflak. Der wurdt suver a priori fan útgien dat der net genôch draachflak is yn it Fryske ûnderwiisfjild foar in gelikense behanneling fan it Nederlânsk en it Frysk. En it kolleezje fiert ek gjin breder, aktyf draachflakfoarmjend belied yn ’e maatskippij, sa’t dat wól it gefal is as it giet om bygelyks ekonomysk belied of de provinsjale promoasje fan duorsumens, partisipaasje, ferbining, toerisme, 2018, ensafierderhinne.
DS besteegje, as it om Frysk ûnderwiis giet, dat hânwurk leaver út. Der wurdt healslachtich wat finansjele stipe jûn oan maatskiplike organisaasjes of groepen om sokssawat as in breder maatskiplik draachflak ta stân te bringen – op ’e nij sûnder in idee fan wat dêrby meitelt en hoe’t soks dan te mjitten wêze soe. Mar maatskiplike draachflakfoarming sil syn wjerslach ek hawwe op draachflak yn it ûnderwiis, dêr’t de wetten om freegje. It ûnderwiisfjild is ommers part fan de maatskippij. Dat, wêrom docht de provinsje dêr neat of mar in hiel lyts bytsje oan?
Dêr’t ûntheffing earder regel as útsûndering is, konkreet útsjocht op ferbettering ûntbrekt, en draachflak gjin basis mar foarwearde is, mei men sizze dat de wet ûntkend of ûnderwrot wurdt. En dat wylst yn de preambule fan in oare wet, de Wet gebrûk Fryske taal, ek út 2014, de Kening nota bene seit dat ‘het wenselijk is (..) de gelijke rechten van de Nederlandse taal en de Friese taal binnen de provincie Fryslân te waarborgen’. Leit yn dy winsklikheid net in morele en sels juridyske oanfitering foar it provinsjebestjoer, om syn taalbelied te grûnfêstjen op it prinsipe fan lykweardichheid, mar ek om in breder draachflakfoarmjend belied yn te setten as it om Frysk ûnderwiis giet?
No’t yn 2018 it ‘groeimodel’ yn it Frysk ûnderwiis los sil, is it foar de provinsje heech tiid om sjen te litten dat Fryslân net tefreden is mei moaie wurden en in lege dop. Ynstee fan de kreaasje fan maatskiplik draachflak foar goed Frysk ûnderwiis foar elkenien yn Fryslân inkeld oer te litten oan wat Frysksinnige organisaasjes en ynstituten, dy’t tanksij de algemiene diglosse problematyk uteraard swak en ûnbestindich binne en bleatstean oan marzjinalisearring, moat de provinsjale oerheid yn Fryslân sels fan koerts en stratezjy feroarje. Ynstee fan syn ûnderwiisbelied safolle mooglik bûten de publisiteit en politike diskusjes te hâlden, dêr’t yn 2015 (blykber) foar keazen is, moat de provinsje de boer op mei it promoatsjen fan Frysk ûnderwiis.
Hoe lang kin dat noch?
No dûke DS en de koalysjepartijen CDA, FNP, VVD en SP foar dat perspektyf noch wei, mar hoe lang kin dat noch? Men negearret de romte yn de wetsteksten mei eangstige, beheinde ynterpretaasjes, skermesearret mei ynhâldsleaze omskriuwingen fan ‘draachflak’, hâldt Provinsjale Steaten bûten de measte beslútfoarming en lit it ear hingje nei ynspeksjefreezjende skoalkoepelbestjoeren, dy’t as ûndernimmers op de ûnderwiismerk konkurrearje moatte en dêr foar it Frysk mar in hiel beheinde rol sjogge, om’t se gjin oanlieding hawwe om te mienen dat se dêr mei skoare kinne sille. It risseltaat is in bang-burokratysk, sels pervers ûnderwiisbelied dat tsjin alle didaktyske idealen yn gjin kennis by de bern bringt mar se der krekt fan weihâldt. Belied dat skea docht oan it Frysk en repressyf útpakt foar de Frysktalige minderheid yn Nederlân.
As DS dat byld weinimme wolle, soe it begjinne kinne om fan de dakken te roppen net allinnich hoe’n geweldige taal it Frysk is, mar foaral hoe belangryk it is om dy taal sawol mûnling as skriftlik te behearskjen. As dat foar dizze DS in brêge te fier is, dan kinne Provinsjale Steaten besprekber meitsje dat bern makliker leare yn har eigen taal, gjin probleem hawwe mei it learen fan mear talen tagelyk, dat wy in maatskiplike ferantwurdlikheid hawwe foar Frysktaligen en it Frysk oer, dat soks mei minskerjochten en it promoatsjen fan kulturele diversiteit te krijen hat. Ek kin men dêr gewoan de hjir earder sitearre speech fan CDA-steatssiktaris en ûnderwiiskundige Ad Hermes (1978-1982) oernimme. (En dy’t 450 miljoen oerhat foar in stik asfalt fan earne nei nearne, kin jild net brûke as argumint om neat te dwaan.)
Tagelyk kin in proses fan wetswiziging yn gong set wurde. De Nederlânske ûnderwiiswetten foldogge dúdlik net op it punt fan kearndoelen foar Frysk ûnderwiis en de foarwearden dêroan. Se hawwe it tydlike, sitewasjonele en kommersjele belang fan it profesjonele ûnderwiisfjild op it each, nét dat fan de minsken en de bern. Dy’t ommers neffens alle kritearia fan beskaving én ûnderskate ynternasjonale, mei troch Nederlân ûnderskreaune ferdraggen rjocht hawwe op goed ûnderwiis yn har eigen taal. Mei yn it regear it CDA, de partij dy’t yn Fryslân sa heech rint mei it Frysk folksliet en dêr ek de ûnderwiisportefeuille hat, moat in nije koerts yn sawol Ljouwert as De Haach ta de mooglikheden hearre.
.
