Gysbert-betinkingen komme en gean en de iene hat mear om ’e hakken as de oare. De oer-betinking is dy fan 1823. Dy hat de twadde renêssânse fan it Frysk ynlaat dêr’t de namme fan Gysbert oan ferbûn is – noch krekt op ‘e tiid, want it mei betwifele wurde oft kening Willem I sân jier letter, nei it ‘ferlies’ fan België, noch wol syn krabbel sette wollen hie op de yntekenlist foar in nije útjefte fan Gysbert syn wurk. Yn ‘Nederlânske’ eagen feroare de Fryske literatuer yn dy jierren fan in nijsgjirrige skriuwerij yn ien fan de folkstalen fan it keninkryk yn in partikularistysk en boersk ûndernimmen, dat neat fan wearde taheakje koe oan de winske heitelânske ‘ienheid’. Wat sil der anno 2016 te rêden wêze, as der wer in betinking komt? In teatrale begraffenis fan it Frysk, ûnder rezjy fan Jos Thie, of, wêrom net, Joop Mulder, mei Jan Arendz as leedoansizzer en Marijke Geertsma foar de neitiidske distribúsje fan kofje, tee, Fryske dúmkes en krintepofkes?
‘It is the responsibility of intellectuals to speak the truth and to expose lies’, skreau Noam Chomsky yn juny 1966 yn in baanbrekkend stik oer de eskalearjende Vietnam-oarloch, dat letter opnaam is yn syn American power and the New Mandarins (1969). En ek: ‘When we consider the responsibility of intellectuals, our basic concern must be their role in the creation and analysis of ideology.’ Jawis, de oarloch tsjin it Frysk ken ek syn Johnsons, Schlesingers en Rostows, syn stilswijers en syn goedpraters, mar spitigernôch telt er amper kritikasters, tsjinstwegerers of wisberette demonstranten, lit stean Chomskys. De Fries kin it ommers it measte net skele wat der mei syn taal bart, of net bart. De oarlochspropaganda wol graach hawwe dat de Fries sels de stekker derút lûkt. Want dan hawwe ‘Hollân’ of it Nederlânsk it teminsten nét dien. En de hypnoatyske krêft fan dat follesidige oantrunen is wol sa grut, dat de kâns fan slagjen derfan aardich heger oanslein wurde moat as dy fan de hypotetyske, hast absurde, suver net yn te tinken mooglikheid fan in tredde werberte ûnder Gysberts tafersjoch.
Dy’t de skiednis fan de striid foar it Frysk oereaget, kin yn alle redelikheid yn de lêste hûndert jier net folle oars sjen as hjir en dêr in Pyrrhus-oerwinning yn in algeduerich taalfernielen. Ja, de Afûk – mar gjin goed skoalle-ûnderwiis yn de eigen taal. De Fryske Akademy – mar gjin wittenskiplik ûndersyk nei de eigen literatuer. Kneppelfreed – mar noch hieltyd gjin rjochtspraak yn it Frysk. Europeeske erkenning – mar gjin ferwin op it analfabetisme. Elk jier prate minder minsken Frysk. Om mar te swijen oer it feit dat 90 persint de eigen taal net skriuwe kin, en ek net folle nocht hat om boeken yn de eigen taal te lêzen. De oarloch tsjin it Frysk giet troch. De kwesty dy’t de Fryske ‘yntelliginsia’ dêrby it meast dwaande hâldt is net hoe’t wy ús it bêste warre kinne, mar watfoar Gysbert-psalm de lêste Frysksprekker aansen begeliede moat op syn inkelde reis nei it multykulturele tsjerkhôf.
Dy’t no tinkt dat ik oerdriuw, soe ik seis aktuele kwestys yn it omtinken bringe wolle. Dy kwestys litte sjen hoe faai de saak fan it Frysk der op dit stuit foar stiet en hoe’n bytsje reewilligens der is om dêr wat oan te dwaan.
Op it foarste plak tink ik oan it, troch it nije kolleezje fan Deputearre Steaten (DS) yn syn kolleezje-akkoart (2015) oankundige ‘Deltaplan Frysk’. Dat sûnder mis troch de FNP ynbrochte ‘Deltaplan’ wie blykber in oprisping, in mistaast, in brêge te fier of in slip of the tongue, want yn provinsjale stikken wurdt dy betiteling dêrnei net mear oantroffen; it stipeplan Frysk fan DS hjit no gewoan ‘útfieringsaginda’. Der sil 10 miljoen euro nei meartalige ynstitúsjes gean (bygelyks meartalige basisskoallen en pjutteboartersplakken) en 5,5 miljoen nei de ymplemintaasje fan de Taalwet – it hoe en wat dêrfan is noch ûndúdlik. Soks kin yndie net foar in ‘Deltaplan’ trochgean.
Kwesty twa: it ûnderwiis. Meartaligens is dêrby it biedwurd, mar oft dy meartaligens wat opsmyt foar it Frysk is de fraach. Ferline jier hawwe sa’n tachtich skoalbern eksamen dien yn it Frysk, fierrewei de measten op vmbo-nivo. Trijetalige skoallen, wêrby’t it Frysk dus yn in part fan it ûnderwiis de ynstruksjetaal is, binne al jierren it spearpunt fan it provinsjaal taalbelied mar folle seadden oan de dyk set it sa te sjen net.
Kwesty trije: salang’t Friezen harren eigen taal net noadich hawwe om har karriêre-perspektyf te ferbreedzjen, sa lang sille ynspanningen oan de ûnderwiiskant tekoart sjitte en is it in wetter bringen nei de see. Kearn fan de saak is dat behearsking fan it Frysk in fereaske wêze moatte soe foar in politike of bestjoerlike takomst yn Fryslân; ekonomyske sektoaren sille dan fansels folgje yn it seleksjebelied. Trijetalige skoallen hawwe net earder sin as bywannear’t eksamenkandidaten it idee hawwe dat it goed foar harren profesjonele takomst is om eksamen yn it Frysk te dwaan. ‘If people can use their own language in an economically viable way,’ neffens linguïst Salikoko Mufwene fan de University of Chicago, ‘then they will maintain their language and adapt it to changes in society.’ En dat is fansels gewoan common sense. Lykwols, oan no ta wegerje de Provinsje Fryslân en de gemeentes yn Fryslân planút om fan behearsking fan it Frysk in fereaske te meitsjen foar sollisitanten.
Nûmer fjouwer is de organisaasje Ljouwert-Fryslân Kulturele Haadstêd 2018. Wat yn it begjin in prachtige kâns like om te besykjen wat bliuwends te betsjutten foar de Fryske taal, draait út op in kultureel-kommersjeel feestje dêr’t it Frysk en de Fryske kultuer gjin rol fan betsjutting yn spylje meie. Mei lijen is de website ek Frysktalich makke, mar yn it priiswinnend bidbook siket men fergees om íen projekt mei werklike ambysjes op it mêd fan de Fryske taal. ‘Lân fan taal’ fan Tresoar en de Afûk is bedoeld as museaal ‘belibbingssintrum’, ergo, it is ornearre foar toeristen, net foar de Fryske befolking.
Fiif: dyselde toeristen binne al sûnt de njoggentiger jierren fan de foarige ieu de belangrykste doelgroep fan it provinsjale kultuerbelied. Meidat Fryslân him mei hannen en fuotten útlevere hat oan yndustriële lânbou – in ekonomyske sektor dy’t sûnder korrizjearjend oerheidsbelied de ferneatiging fan it meastepart fan it Fryske lânskip fan gefolgen hawwe sil – bliuwt inkeld it toerisme oer as potinsjele groeisektor. Kultuer moat neffens de ‘Fryslân-marketing’ benammen bydrage oan de komst fan mear toeristen fan bûten Fryslân. De Fryske taal en skiednis helpe dêrby net, is it tinken.
De sechsde kwesty is faaks noch wol de grutste bedriging foar it Frysk: de opfallende, suver arrogante ûnwil fan (semi)provinsjale beliedsmakkers, politisy en kultuermarketingjonges om harren plannen ter diskusje te stellen. Wa’t net oan de promoasje fan provinsjaal kultuerbeleid of 2018-ideeën meidocht, telt net mei. Sokken wurde bûten it debat – foar safier’t der praat wêze kin fan debat – holden. Yn sa’n marketing driven diktatuer krije inkeld ‘positive’ meitinkers en sjerpslikkers in poadium. Nochris Chomsky: ‘The smart way to keep people passive and obedient is to strictly limit the spectrum of acceptable opinion, but allow very lively debate within that spectrum.’
Boppesteande aktuele kwestys wiene faaks sa beknipend net as it Frysk noch rekkenje koe op in alerte en ûnôfhinklike Fryske beweging. Dat is net it gefal. De FNP bedoelt it goed, mar is te lyts om de trochslach jaan te kinnen en stelt him de lêste jierren tefreden mei de rol fan junior partner yn it provinsjebestjoer. De Ried fan de Fryske Beweging is foar it meastepart ek yn de provinsjale meartalichheidsyllúzje ynkapsele en foar in oar part hingjen bleaun op it Reaklif. In noch lytser part is wol aktivistysk mar tagelyk ortodoks-nasjonalistysk, mei syn wrâldfrjemde en ûnsympatike nostalgy nei liedersfigueren as Redbad en Grutte Pier, mei syn aloan ferkeapjen fan ‘Germaanske’ en Grutfryske kitsch. In realistyske en tagelyk radikale Fryske beweging bestiet net. Lykwols sil dy der al komme moatte, sille Frysksinnige Friezen Gysbert Japiks noch mei goed fetsoen ûnder eagen komme kinne.
Sa’n beweging sil op it foarste plak folle mear wurk meitsje moatte fan it wekjen en oertsjûgjen fan de eigen Fryske befolking. Om dêr in begjin mei te meitsjen is it 350e stjerjier fan Gysbert Japiks krekt sa’n goed jier as watfoar jier ek. In ynspirearjend foarbyld dêrby is wat my oanbelanget it Winterjounenocht, sa’t dat fan 1860 oant rûchwei 1890 de Fryske doarpen bydel gie. Sa’n programma fan Frysktalich fermeits mei in brede doelgroep soe lykop rinne kinne mei in ambysjeus programma fan lêzingen en diskusjes. Op it twadde plak sille de besteande Fryske organisaasjes derfan oertsjûge wurde moatte om in kritysker koerts te kiezen yn polityk, ekonomy en ûnderwiis. Stap trije is dan oerlis mei de organisaasje fan ‘2018’, mei as doel om it Frysktalige gesicht fan Fryslân folle better sjen te litten as no yn de plannen it gefal is.
By dat alles sille, as dat noadich blykt te wêzen, ek geweldleas ferset en boargerlike ûngehoarsumheid as aksjemiddels ynset wurde kinne. Want it giet hjir – lit ús dat skerp stelle – net om geunsten mar om rjochten. Net om freegjen, mar om easkjen. De tiid fan de frijbliuwende en neatsizzende ‘konsesjes’ oan it Frysk hat west. De tiid fan it ynkassearjen fan nederlaach nei nederlaach hat west. De tiid dat de bewuste Fries stilholden wurde koe mei wer in nasjonale en wer in Europeeske ‘taalbeskermingswet’ hat west. Deade letters hawwe lang om let deade talen fan gefolgen. It wurdt tiid om yn it discours oer it Frysk de minskerjochten serieus te nimmen: dy jilde ek yn Fryslân en ek foar dyjingen dy’t priis stelle op de frijheid om harren eigen taal te brûken yn alle segminten fan de Fryske maatskippij.
‘Frijheid’ is yn dizzen in kaaiwurd. Wy hoege de ferneamde midsieuske ‘Fryske frijheid’, sa’t dy sprekt út de wurden en dieden fan bygelyks Edo Jongema (‘Wy Friezen witte fan gjin lien te sizzen’) en Gemme fan Burmania (‘Wy Friezen knibbelje inkeld foar God’), net perfoarst polityk-territoriaal te revitalisearjen. Dy frijheid kin better besjoen wurde as ien fan de grûnslaggen dêr’t de Fryske taalrjochten op berêste. It histoaryske Fryske frijheidsidee lit him boppedat goed ferienigje mei de humanistyske frijheidsfilosofy sa’t dy yn de 17e en 18e-ieu ûntwikkele is troch ûnder mear Descartes, Rousseau en Kant. It is de frijheid fan de minske, en syn bewustwêzen fan dy frijheid, om syn eigen kapasiteiten nuttich te brûken dy't him ûnderskiedt fan bisten, dy’t ommers as machines de wetten fan har natuer folgje. Chomsky, yn syn essay ‘Language and freedom’ fan 1970:
To Descartes and his followers (..) the only sure sign that another organism has a mind, and hence also lies beyond the bounds of mechanical explanation, is its use of language in the normal, creative human fashion, free from control by identifiable stimuli, novel and innovative, appropriate to situations, coherent, and engendering in our minds new thoughts and ideas.
‘Ik tink, dus ik bin’ is ek: ‘ik sprek in taal, dus ik bin’. En as in taal, yn dit gefal it Frysk, sawol yn histoarysk as yn filosofysk opsicht net inkeld de identiteit fan de minske mar ek syn kreativiteit mei bepaalt, dan is it ek dúdlik wêrom’t der yn de striid foar it Frysk minskerjochten op it spul stean. Jawis, dat feit wurdt wjerspegele troch ûnderskate nasjonale en Europeeske taalwetten en –feroarderingen. Mar sa’t ik hjir koart sjen litten haw, is it de fraach oft de Fryske polityk-bestjoerlike elite fan hjoed de dei him dêr foldwaande rekkenskip fan jout en genôch ferplichting fielt om der neffens te hanneljen.
As dat net sa is, dan is it oan in nije, kritysker Fryske beweging om te dwaan wat Gysbert Japiks dien hat en sûnt syn neiteam as opdracht foarhâldt. Dat is: jin net del te jaan yn de finzenis, jin net sûnder sels nei te tinken te foegjen nei oarmans god, gebod en gewoante, mar jimmeroan te besykjen jins eigen wrâld en jins eigen libben stal te jaan, op jins eigen hiem yn jins eigen taal.
*
Hoi Abe, I've left some remarks in the facebook group "Wysels Frysk Selsbetsjour". Which is organized by the retired Frisian journalist and writer Kerst Huisman.
BeantwoordenVerwijderenI enjoyed reading the column, but I'm missing an opinion about THE area where the Frisian language is gaining ground: internet in general and music in Frisian on internet in specific.
Best,
Arjan
Organizer "Songs Mienskip"
Ik think, dât: Ik bin. Ik PRAAT Wôld-Friësk, dât: Ik bin eak.
BeantwoordenVerwijderenWhêre om skriowt Arjan - fon der Werff? iin_'t Ingelsk?
Yn-iinternet iin_'t Âllgemien &nd songs, sangen, Liëten
iin_'t Friësk up iinternet iin_'t bysûnder.
Dauwe fon der Meulen, A'daam