Taal, talint en topsport yn 'Ferlosboartsje'

Utsprutsen by de Hommaazje oan Elmar Kuiper, winner fan de Gysbert Japicxpriis 2025, yn Kafee De Gouden Liuw, Tresoar, snein 5 oktober 2025

Bêste Elmar, achte oanwêzigen, goeiemiddei allegear,

Sa’t wy hjir fannemiddei byinoar sitte, hawwe de measten fan ús wolris in wurd op papier set. Dat in ferhaal wurde soe. Of in fers. Of gewoanwei mar in rigelmannich om oer nei te tinken, of inkeld mar om oer de tonge gean te litten. En hoe faak misbetearde dat net? Hoe faak net waard ús wurdsje wei yn ’e blabze fan it net-mear-witte-hoe-no-fierder; gie it kopke ûnder yn ’e sompen fan it ûnthâld, of ferdwûn it spoarleas op it beruchte krúspunt sûnder stopljochten: fan links kaam tefolle ambysje, fan rjochts tefolle tefredenheid, achterom wankte te min talint en yn ’t foarútsjoch lei altyd te min taal?

Dy’t Ferlosboartsje lêst, de bondel fan Elmar dy’t takom wike bekroand wurde sil mei de Gysbert Japicxpriis, freget himsels dat allegear miskien wol ôf. Want ferlike mei it wurk fan Elmar ferskynt jo eigen pielen ommers noch wer in bytsje behypliker, noch wer in bytsje saaier, nueter en betsjuttingsleazer as dêr’t jo al bang foar wiene.

‘Lit de earste ingel dy no bringe nei in taal dy’t ûnder de hûd sit’, dy kaairigel út it fers Gids jout hierskerp oan wat de ambysje fan de dichter is. Hy wol mei taal foar de kreamen komme dy’t eigen is. Of nee, eigener as eigen. Nei de earste ingel folgje der noch tsien; de alfde is mem dy’t klearsit mei in kopke tee.

Oer tefredenheid. ‘Jasses, no oerdriuwst!’ klinkt it gekslaggerich yn Lichte belidenissen. Lit dat in symboal wêze foar de skerpe selskrityk dy’t Elmar hat, en dy’t troch de hiele bondel hinne te fernimmen is, ék op plakken dêr’t er de leie losser lit. Hat er okkerdeis it dichtsjen net ferlike mei topsport? Sa mâl hoecht it om my no ek wer net, mar it giet om de bedoeling dy’t achter sa’n útspraak leit: de oantrún om better te skriuwen as dat je eins kinne.

Te min talint? Ik wit net krekt hoefolle bondels der lizze, sân Fryske, twa Nederlânske en in twatalige bondel yn alle gefallen. En yn ’t foarútsjoch te min taal? Dat soe kinne, mar dan is Ferlosboartsje noch moai op ’e tiid, ôf te lêzen oan alle taalmoais dat de lêzer temjitte slacht. ‘Leist te spinpoatsjen op ’e skeal’. ‘ljepst oer de hierieren fan ’e see’. ‘mei de skeinspruten hasto rij oan it struien west’. Sokke rigels binne klearebarre ferwennerij. Ik lês De wolk:

nim my mei, seidest tsjin de wolk, dy’t swier

eage. it wie krekt of hearde immen dy.

it gers weage, in hazze skeat fuort.

seachst fol ferwachting

omheech, mar der barde

neat. fregest de wolk

oft er de smink fan syn

antlit feie woe, mar de wolk lake

mei in slangesturt en in mûle

fol knetterkaugom.

 

wiest in hoeder mei in tsjoendersstôk.

seist simsalabim en de wolk

dreau ôf. It soe net reine, it bruts

fansels troch, strielen kroepen

oer de rêch fan de ierde. lammen

mêken en makken kromme

sprongen. boumantsjes

wipten mei de sturt. einen

kwêken, in swel snipte

in mich

De taal dy’t Elmar ûnder de hûd sit is plastysk, ritmysk en lyrysk; it hoecht fan in byldzend keunstner net te fernuverjen dat ek eigen byldwurk yn de bondel opnaam is. Yn it gedicht Generaasjes wurdt ‘dy kâlde wite man’ – in snieman as de ferstoarne pake fan de ik-figuer? – opboud út bylden, ûnder mear in mansjesteren each, de mûle is in slak út ’e kachel en in earm komt fan in wylgebeam. Briljant is de ein, krekt nei’t de dichter syn papieren snieman fan letters in woartel yn ’e holle stutsen hat: ‘dy kâlde man / kleit my oan // ik hear him // as de earste / flokjes del- / dwerrelje’.

De spegeling fan oanklaaie nei oankleid, beskuldige wurde, is in foarbyld fan it spul mei betsjuttingen dat Ferlosboartsje faker boartet. De rike, tsjûke bondel is opset as in elegy, as in treursang om it ferlies fan âlden en it âlderlik hûs, universeler sein, om it ferlies fan in jeugd en in doedestiids frije, polityk bewuste en sa ûnôfhinklik mooglike wize fan libjen, bûtenút op it plattelân net fier fan de fleanbasis. De fersen oer mem Akky en heit Henk en it libben op it Marsumer Aldlân hearre ta de moaisten fan de bondel. Ik lês It Aldlân:

en wer op dyn reade krykkrakfytske oer it Sylsterdykje

sjochst de earste swel dy’t kwetterjend

foar dy út skimket

 

fielst de soele wyn

rûkst de jarre

wiuwst nei frou Sietsma en ropst ha goeie

tsjin Allard, de hynst

 

fytst kreaktraapjend

fierder yn dyn

paradys

 

dêrt ljipkes kûltsjedraaie

ky oe wyt roppend

oer de wjuk gean

 

loopings meitsje

foar dy! foar dy!

en wer op dyn reade krykkrakfytske ûnder de blaugriene loft

skrikst net fan de wylde ein dy’t opspat

ropst joechei

 

stjoerst swierich

om ’e lichten en hichten hinne

lûkst oan it stjoer en makkest

in wheelie

Mar sa arkadysk is de algemiene toan fan ’e bondel net; de lêzer sjocht wol faak mei de dichter werom, mar dy lêste slagget it om hieltyd te feroarjen fan perspektyf, oer te skeakeljen, fan rake observaasjes nei sentimintele oantinkens nei lânskipsskildering nei yntym persoanlik kontakt. Faker as arkadysk is de taal koart en skerp, of sa’t in gedicht seit: ‘bytst as in beitel yn it hout’.

Dat bringt my op in lêste aspekt dat ik yn ferbân mei Ferlosboartsje koart oantsjutte wolle soe, dat is syn útbeitele plak yn wat wol it Fryske literêre domyn neamd wurdt. Dat de bondel mei de Gysbert beleanne wurdt fernuveret jin gjin tel; as der soargen bestean, dan hawwe dy te krijen mei de krimp fan it kulturele miljeu, dat der net werklik yn slagget om it resepsjeklimaat foar Fryske literatuer te ferbetterjen en him beropt op brek oan lêzers en skriuwers.

It ropt de fraach op wat it besteansrjocht fan in literatuer noch is, as sa’n perfekte dichtbondel as Ferlosboartsje yn in jier tiid mar sa’n fyftich stiks ferkeapet? Jawis, der is spoken word, der is tekst mei muzyk, der is liet, der is in protte moais, teäter, toaniel, podcast en Aquazoo en Arcadia en Disneyland en folle net genôch, mar wêr is de Fryske poëzij by dat allegear?

De grinzen tusken keunst en kultuer ferfage en ferkommersjalisearje. Foar in part is dat in polityk fraachstik, bygelyks as it om de ferdieling fan subsydzjes giet. En komt de Fryske skriuwkultuer dêr net oan ’e krappe ein? In dichter, as er gjin Dichter fan Fryslân is, of in wurkbeurs krigen hat, hoecht net te mienen dat er ek mar in sint fertsjinje sil oan in útjefte, net fia subsydzjes noch út ’e merk wei.

En wat boadskip soe de poëzij sels hawwe kinne, yn de mondiale digitale literatuermerk mei identifikaasjemooglikheden, gimmickmakkers en marketeers sûnder tal? Ik tink dat Ferlosboartsje dêr ek oer giet: hoe’t in Frysktalich antwurd derút sjen kinne soe dat op it poadium skoan foldocht, likegoed as ûnder it lampeljocht boppe in beppestoel of op it byldskerm fan in achterdemoademodel laptop.

Der is in dichter foar noadich om ús sjen te litten hoe’t it fjild der by leit. In dichter dy’t sjen lit hoe’t mei taal, talint en topsport ek yn it Frysk ferbjusterjende resultaten berikt wurde kinne, noch altyd. Resultaten dy’t folle djipper stekke as de wenstige polityk-korrekte oertinking en it opsnolke mar al te maklik boadskip. Ik tink dat Akky en Henk dêrboppe o sa glunderje, Elmar. 

Lytse Elmar

de nacht lakt de tean fan ’e moanne

in rôt fret fan it hinnefoer

de wytweiten hoanne jout lûd

 

lytse Elmar sil de himel skoarje

de wrâld in aai oer de bol jaan

in flerk flechtsje fan betonstiel

 

mar earst dûkt er ûnder