Och!
hoe drukkig, hoe vol rouwe
Was
die zegenrijkste vrouwe,
Moeder
van Gods eenig Kind!
Die,
uit een weemoedig harte,
Bevende
aanzag al de smarte
Van
haar vrucht, bij God bemind.1
Joost
van den Vondel
*
Histoaryske
teksten bestean út wat de earderen
deroer
seinen,
en
wat wy
der út gewaarwurde, út ôfliede en oan ophingje kinne of wolle. Sa
is it ek mei ien
fan de bekendste fersen fan de santjinde-ieuske, Boalserter
skoalmaster en dichter Gysbert Japicx:
‘Tjesck-Moars
See-Aengste’.2 De
titel betsjut: mem Tjesck har eangst foar de see. Foar
kommentaar op it
wurk
fan
Gysbert kin
men telâne by in hânfol
dissertaasjes en
net
te tellen safolle langere of koartere stikken, mar
likegoed
kin
it noch
barre
dat men tinkt: wêrom hat noait immen yn it ferline dízze
ôfslach yntekene?
Tradisjoneel
wurdt ‘Tjesck-Moars
See-Aengste’
sjoen as in ferbyldzjen fan ‘de angst
voor de zee, die den ouderwetschen Frieschen plattelander met zooveel
andere Nederlandsche landbouwers eigen was’ (Kalff
1909, 511). In
jongeman mei namme Wif wol graach nei see, yn oarlochstsjinst, de
Spanjoalen en
Dúntsjerker kapers te
liif. Syn sibbe Tjesck-moar
is dêr poer op tsjin. Se sjocht
de
gefaren fan oarloch
en seemanslibben
foar siel en lichem beide, gefaren dy’t se mei grut retoarysk
fermogen skilderet. Se
wol
dat Wif
foar it fredige
boerelibben
kiest, mar
him keare kin se net.
Is
dat it hiele ferhaal? Nee
fansels, en dat leit foaral oan de figuer fan Tjesck-moar. Want wat
is sy krekt fan Wif: syn mem, sa’t har namme suggerearret, of
syn
beppe, sa’t ôf
te lieden is út har wurden? Wêrom hat de dichter harren relaasje yn
it midden litten? Mei watfoar gefolgen
foar it
tsjutten
fan it gedicht?
Yn
it neifolgjende sjoch ik earst, koart, nei inkelde
mominten út de
histoaryske resepsje fan it fers, dêrnei nei syn literêre
eigenskippen en ynfloeden, om oan ’e ein in oare Tjesck-moar
te
presintearjen
as wenst.
*
It
lêste ljocht op it
gedicht hat
Breuker
(1994; 2003)
falle
litten,
dy’t it fers yn syn eardere
dissertaasje
fan
1989
net yn ekstenso behannele hie. Om syn moralisme soe ‘Tjesck-Moars
See-Aengste’
yn
ús eigen tiid minder
wurdearre wurde
as
earder wol, mient
Breuker, dy’t
dêrby Haantjes (1929), Kalma (1938) en Wadman (1966) op it each hân
hawwe sil.
Neffens
KFS’er
Haantjes
wie Gysbert
syn
gedicht ‘aestheties gezien verreweg het beste uit het tweede
gedeelte’ fan de
Friesche
Rymlerye,
mar de lêste acht strofen fan it fers fûn er ‘veel minder’
(131).
De
eardere riedeleazens fan Tjesck-moar
soe dêr inkeld werhelle wurde. En ek
noch,
[d]an
gaat ze, zonder enige reden, van het heden (het afscheid) over op de
toekomst (een schipbreuk) en vervalt tenslotte in overpeinzingen.
Niet Tjesck-moar denkt dan, maar Gysbert zelf. (133)
Mar
sa’t Breuker (1994, 11) sjen lit, ‘it hiele tredde diel spilet yn
deselde tiid, en wol yn de ferbylding fan Tjesck-Moar’. It op ’e
nij oan de oarder kommen fan har riedeleazens yn strofe 14 tsjinnet
‘net as in werheljen, mar as in klimaks, as in alhiel bûten sinnen
reitsjen’. Wat him ta de ynterpretaasje fan it fers bringt as soe
it ‘it portret [wêze] fan in hystearyske frou’ (9).
Douwe
Kalma,
dy’t lykas Breuker op Gysbert promovearre, fûn it
fers
‘fen de greate dichten fierwei [it] swakst, en as gehiel
mislearre’, om’t ‘de morael (..) nou oerwoekeret, de poezije
deadet en sels ûngenietber wirdt’ (Kalma
1938, 81). En: ‘[de dichter] stiet oan Tjesck-moars kant; hy hearde
oan Wif sines to stean’ (82). Akseptearre Haantjes de didaktyske
ynklaaiing fan Gysbert syn fers noch fanwege it religieuze doel,
Kalma, trou oan syn Jongfryske begjinsels, fersmiet moraal yn poëzij
en skode
it fers dêrom fansiden.
Datselde, om deselde reden, die Wadman (1966).
Sa
waard
yn
de tweintichste ieu
likegoed in
didaktyk
útsutele – in modernistyske poëtika tekene
út
wat
in earme santjinde-ieuwer ferkeard
dien hie.
Breuker giet dat
punt út ’e wei troch de moraal yn it fers as ‘net botte
orizjineel’ sjen
te wollen (1994,
6). Dat
liket
ek wer wat nuver, want
moraal
– tinkbylden oer goed en kwea hanneljen – is út syn aard wei net
orizjineel. Moraal is net in útfining fan ien skriuwer, mar is
basearre op noarmen en wearden fan tiid, maatskippij, stân en
klasse. Dat de moraal yn Gysbert syn fers ek út oarmans fersen
sprekt, docht jin dus net nij. It
eigene fan it gedicht
moat, behalve
yn it firtuoaze taalgebrûk,
faaks yndie socht wurde yn it personaazje fan Tjesck-moar,
sa’t Breuker (1994,
9)
oanjoech.
Mar om har
dan
inkeld
as
‘hystearysk’ te sjen, docht dat it minske en it fers
genôch
rjocht?3
Op
syk nei literêre achtergrûnen fan
‘Tjesck-Moars See-Aengste’ komt men al gau út by
santjinde-ieuske, Hollânsktalige dichters: by Gysbert syn tiid-, mar
net syn taalgenoaten. Al
sûnt Scheltema (1808, 212) wurdt de ynhâld fan it
fers
yn ferbân brocht mei it gedicht ‘Vechtzangk’ fan Joost van den
Vondel.4 De
ynhâldlike oerienkomsten kinne jin
net
ûntgean,
safolle
dielde
motiven
giet
it om.
Se
binne bekend:
de tsjinstelling see-lân, de bea om thús te bliuwen, de froulike
sprekker, it op in heech punt stean fan de sprekker, har sitten gean,
it swaaien mei in swurd, it plommeskodzjen en it warskôgjen foar
oarloch.
Yn
it each rinnende ferskillen binne der lykwols ek. De ‘Vechtzangk’
wurdt songen troch de jonge, doe werklik besteande Tesselschade
Roemer Visscher foar har doe werklik besteande minner of ferloofde,
de Alkmaarder see-ofsier Crombalch, by syn thúskommen. Vondels
foarbyld hat grif de klassike kleisang fan Dido om it fuortgean fan
har Aeneas west (Breuker 2003, 251). Mar Tjesck-moar is in âldere
frou, dy’t har fertriet en eangst uteret oer it tinkbyldige nei see
fuortgean, net fan har minner mar fan har jongere sibbe of bernsbern
Wif. Ek hat de ‘Vechtzangk’ net, sa’t Gysbert syn gedicht wol
hat, in útdruklik kristlik boadskip of moraal. Kalma karde Gysbert
syn spegeljen fan de âlde Tjesck-moar oan de jonge Tesselschade
dêrom ôf, sa’t it liket foaral om syn eigen literêre
anty-moralisme te ûnderstreekjen (Kalma 1938, 245):
[Tjesckmoars]
hiele pleitrede motivearret reedlik en seedlik oan ien stik wei, en
men fielt it libbene frouljues-hert der net mear yn. (..) De
bihearskjende flater is in psychologyske: de forfanging fen de
ljeavjende Tesselschade troch de moralisearjende beppe Tjesck.
Wat
men by de (alle?) eardere skôgers mist – nuver genôch – is
omtinken foar de foarm
fan
it fers.5 In
yn it each rinnend ferskil tusken de beide
fersen
fan Gysbert en Vondel is ommers harren foarm. Troch
dêr net nei te sjen, en jin gjin rekkenskip te jaan fan de mooglike
gearhing
tusken foarm en ynhâld, kinne belangrike eigenskippen fan
santjinde-ieuske literatuer maklik út it eachweid ferdwine. Krekt
yn dy literatuer hat
fersifikaasje
ommers,
idealiter,
ynhâldlike
konsekwinsjes en
vice
versa. ‘De vorm moest een eerbetoon zijn aan de inhoud’ (Moser
2003, 37).
Vondels
‘Vechtzangk’ is in gedicht fan 62 rigels, net yndield yn strofen,
mei inoar opfolgjende kwatrinen dy’t manlik-omearmjend rymje
(abba). De wize-oantsjutting is ‘Droefheit magh ick wel klagen’.
Gysbert syn fers sit
hiel oars yninoar. Dat hat 21
strofyske, trocheeyske
en
tuskenrymjende sekstetten (aabccb) mei
hieltyd 8-8-7-8-8-7 wurdlidden de rigel;
de wize-oantsjutting is ‘Yets moet ick u Laura vragen’ (en ‘Jean
de Nivelle’).6 Yn
de literatuerwittenskip is
dy foarm bekend
as de Stabatmaterstrofe, neamd nei it trettjinde-ieuske,
tsjerkelatynske en dus roomske fers ‘Stabat
Mater’, oer
it fertriet en
de eangst fan
Maria by de krusiging fan har soan Jezus (Anrooij en Mertens 1992,
219). De begjinrigel ‘stabat mater dolorosa’ betsjut ‘de mem
stiet fertrietlik’.
No
kin it ús opfalle dat
‘Tjesck-Moars See-Aengste’ ek
ynhâldlik grutte
oerienkomst hat mei it
‘Stabat Mater’.
Beide
fersen hawwe
in âldere
froulike
haadfiguer. Tjesck-moar
is
lykas Maria fertrietlik,
eangstich.7 De
oarsaak
dêrfan
is
yn beide gefallen it
lot fan har sibbe
of (berns)bern.
Se
stean op in ferlykber plak: Maria foar it krús fan Jezus,
Tjesck-moar
foar it lijen dat
Wif neffens har krije sil as er nei see en ûnder de wapens giet. Yn
beide gedichten swaait it swurd fan smerten, dat it (oare)memmehert
trochboarret.
Yn
deselde bondel
as de ‘Vechtzangk’, Verscheide
Gedichten,8 is
fan Vondel ek
in
oersetting/neifolging fan it ‘Stabat Mater’ te
finen.
It
mist net dat Gysbert dy
ûnder eagen hân hat. Vondels
‘Kruisklaght
der zalige Kristmoeder en Maaght Maria’ is
– fansels
– dichte
yn de Stabatmaterstrofe en
hat deselde
wize-oantsjutting as by Gysbert, ‘Iet moet ick u Laura vragen’.
*
Oantekene
moat
wurde
dat
de Stabatmaterstrofe en de niisneamde, derby
hearrende
wize-oantsjutting
faker as
ien kear foarkomme
yn
santjinde-ieuske gedichten. Yn
de Nederlânske literatuer is de
wize foar
it earst oantroffen yn de bondel Apollo
of Ghesangh der Musen
(1615),
boppe
in liettekst fan de Amsterdamske skilder Govert Govertsz.9 De
bondel waard printe
yn Amsterdam troch boekhanneler en dichter Dirck Pietersz. Pers
(1581-1659).
Ut
de periode 1615-1643 binne
mear as tritich fersen mei deselde
meldij
te
finen yn de Nederlandse Liederenbank.
Gauris giet it om ‘wrâldske’
brulloft-
of feestsankjes fan protestantske dichters as Bredero, Westerbaan en
Krul, mar
Vondel,
dy’t
yn 1641 oergien wie nei it roomske leauwe (lykas Tesselschade),
brocht
de foarm werom nei syn religieuze boarne. Datselde
die Gysbert.
Ek
Gysbert hat in religieus doel mei syn Tjesck-moar, al
jout er har yn syn ‘roomske foarm’ net
in
roomsk
mar in
moralistysk-kalvinistysk
boadskip
mei.
Deselde
kombinaasje fan roomske foarm en protestantsk boadskip brocht Pers,
earder,
yn
syn ‘Zee,
en Schipper-Liedeken’, te
finen yn
de
yn
de santjinde
ieu faak oanfolle
en werprinte
bondel Bellerophon
of Lust tot wijsheit
(1633).10 Yn
lettere lietebondels komt it gedicht
wol
foar mei de earste rigel as titel, ‘Rycke zee met al u schatten’.
Visser
(1968, 89) neamt it ‘liedeken’
inkeld
yn it foarbygean.
Foar
ús binne de
lêste twa strofen fan dit
loflietsje op de keapfardij it
nijsgjirrichst:
Wie
by Pluto11 gaet
ter scholen,
Die
sal niet in ’t doncker dolen,
Want
hy is een duyster Godt:
Die
sijn Kinders en sijn Klercken,
Drijft
tot roof en quade wercken,
En
hy maeckt haer stout en sot.
‘Doet
u handel doch ter eeren,
Wilt
van Ionas
Schippers leeren:
Als
sy quamen uyter nood:
Brachten
sy den Heere gaven,
Die
haer in een blijde haven,
Bracht
in ’t leven, uyt den dood.’
‘Maer
om deughde dencktmen minst’, oardielet Pers syn anonime sprekker.
Dat
fermoanjend
religieus
boadskip bringt
‘Tjesck-Moars
See-Aengste’
ek.
Al
yn
in earder
gedicht fan Gysbert yn
de Friesche
Rymlerye,
‘Nyschierige
Jolle
in
Haitse-yem’,
klinkt,
suver
letterlik, in
wjerlûd fan Pers
syn
sankje. Skippers
fan alearen dy’t
de Heare earje, skriuwt
Pers,
brochten
Him
jeften bywannear’t sy nei in gefaarlike reis in behâlden haven fûn
hiene. Op
syn bar
lit
Gysbert syn
Haitse-yem sizze:
‘’t
Wier by adz
in oor menneer, / ’t
Eerst,
dat God joeg,
joe-me
weer’
(Brouwer
e.o. 1936,
53).
By
Gysbert
gjin anonime sprekker. Tjesck-moar
lit
er mei
de hiele hûd útfalle; folle
radikaler as Pers kritisearret sy
it
ûnkristlik hâlden en dragen fan de
minsken, yn dit gefal fan
seelju
dy’t yn har need God
oanroppe, mar Syn
leare ferjitte sadree’t se wer yn in haven binne (Brouwer
e.o. 1936,
78):
Dearse
wonder, kreft in eere,
Sjonge
fen uwz ljeave HEERE,
Dy
de See so struys bewâdt,
Ho
mey ’t (siz ick jiette) komme
Dat
sock Folck (as Djier fordomme)
So
lijts ’t wonder Goads onthâdt.
Dattet,
trog uwt-littne flincken,
Falt
oon’t bjealgjen, beestig drincken,
Striette-scheynen,
duyn in fol,
Mey
in on-bestjoersum wezzen,
Beeren,
smijtten ijnne glezzen,
Tierret,
flockt in fjuecht so dol.
‘Zijn
literaire werken’, skriuwe Verlaan en Grootes (1978, 22-23) oer
Pers, ‘getuigen van een sterk moralistische inslag; zonder
uitzondering streven ze alle hetzelfde doel na, nl. de mensen genezen
en aansporen tot een deugdzaam leven.’ It
jildt ek foar
de gedichten út it twadde part fan Gysbert
syn
Friesche
Rymlerye,
yn it bysûnder foar syn skeppingen Haitse-yem en Tsjesck-moar.
Beide
redenearje út in
piëtistysk wrâldbyld wei dat past by de Neiere Reformaasje, de
reformatoaryske suveringsbeweging dy’t yn Nederlân yn it midden
fan de santjinde ieu opgong makke. Dêryn
lei de klam op it
inerlik trochlibjen fan it leauwe en it warskôgjen tsjin allerhanne
‘folkssûnden’ (Brienen 1974).
Behalve
in
hertstochtlik gefoelslibben
hat Tsjesck-moar
ek in sterke ferbyldingskrêft. Dy
komt foaral
ta utering as se praat oer de gefaren dy’t driigje fan see en
oarloch. Breuker
(1994, 8) neamt behalve
klassike boarnen de
Hollânsktalige dichters Adriaen
Valerius en Cornelis Pietersz. Biens
as leveransiers fan fersen
mei in
ferlykber
stoarm-op-see-motyf as
yn
‘Tjesck-Moars
See-Aengste’
prominint
is.
Fan de twa liket foaral
Biens
fan belang, om ien
sprekkende passaazje út syn
tsien
siden lange fers
‘De Redenen van den Zeeman, Over ’t Beginsel, ende Nut der
Zee-vaert’ út de bondel Profytelyck
cabinet
(1623; 3e
pr. 1642). Biens wie in kalvinistysk skipper út Enkhuzen dy’t
graach de protestantske jeugd mei tagonklike poëzij ûnderwize woe
(Grootes 2000). Yn
klassike aleksandrinen stalt
er syn
rigels,
dy’t Gysbert om
har byldzjende krêft grif
oansprutsen hawwe
(Biens 1642, 65):
Sal
ick ons levens loops periculen beschrijven
Wy
die in groot ghevaer op hooge wat’ren drijven?
Wy
zijn gesollebolt, gheworpen in den boot,
Omtrent
een dunne planck, of handbreet van de doot:
Van
weer en wind gekaetst, ten Hemel schier verheven,
En
in der haest om laegh ter Hellen ne’er ghedreven:
Gegeesselt
van de vloedt dier grondeloosen Kolck;
Gansch
seltsaem getracteert van ’t vreemt en boose volc:
Gewellecomt
met vyer, en fel gheblasen boonen
Van
yser ofte loodt, die ons het hooft becroonen
Met
waerd’ geachten lof, so langh men Sabels voert,
En
met een vyerich hert de brave handen roert.
Hjir
treft
jin
mannich
motyf dat yn
‘Tjesck-Moars See-Aengste’ weromkomt:
‘gesollebolt’ ferklearret
‘hôlle-bôlle’;
de ‘dunne planck’ wurdt
in
‘ijken
boerd’;
it ‘ten Hemel schier verheven’ en ‘ter Helle ne’er ghedreven’
(ûntliening
oan psalm 107) wurdt
‘Dearme’
op-sling’ret oone Wolcke, / In fen dear del duwckt, ijnn’ Kolcke,
/ Az fenne’ Hijmmel inne Hol’;
de
‘grondeloosen Kolck’ wurdt it
‘gruwnleas Djiep roun-om’,
en de ‘Sabel’ feroaret yn Gysberts ‘gleonne
swird’.
*
It
beheljen fan de foarm fan it gedicht by de analyse, makket dat wy
Tjesck-moar as fiktyf personaazje no better pleatse kinne as
bywannear’t inkeld de ynhâld fan it gedicht achtslein wurdt. Dy
help is wolkom, want Gysbert jout net oan wat de biologyske relaasje
presys is fan Tjesck-moar ta Wif. Ofgeand op strofe 6, dêr’t
Tjesck-moar seit dat ‘Mem’ har yn har grêf omdraaie soe as se
wist fan de lichtsinnichheid fan har soan, sjogge hast alle
kommentatoaren en oersetters har as in beppe fan Wif, hoewol’t it
wurd ‘moar’ ‘mem’ betsjut.12 ‘It soe ek de pleechmem fan
Wif wêze kinne’, jout Brouwer e.o. (1966, 73) noch as
mooglikheid.13
Wêrom,
is it knipepunt, lasket de dichter yn strofe 6 in mem yn, dy’t in
oare mem wêze moat as sprekker Tsjesck-moar sels? Want dizze mem, de
mem fan Wif, is dúdlik dea:
Wif,
môcht Mem de holle’ op-stecke!
Wif,
it hert moast her to brecke!
Wif,
jae kearde’ ijn ’t Graef her om!
It
hie foar de hân lein om Tjesck-moar as mem fan Wif te nimmen; wêrom
hat Gysbert dat net dien? Mooglik giet it om in gelegenheidsfers, dat
de werklikheid wjerspegelje moast fan in famyljelid of
opdrachtjouwer, mar dêr is neat fan bekend en dat hoecht ús dus
net wekker te hâlden. In bettere ferklearring leit op it literêre
flak. De formele ûnbepaaldheid fan de relaasje tusken Tjesck-moar en
Wif is mei opsetsin. Dy set har op in ôfstân fan Wif en jout har in
bredere literêre diminsje. Dy makket fan har sa net in beppe, mei in
yn ûnbrûk rekke wurd: in oaremem, dan dochs wol letterlik: in oare
mem, en by extension, as dat mei, de oer-mem.
Gysbert
tilt Tjesck-moar boppe har persoantsje út en set har del as de
matriarchale, libbenbringende, soargjende krêft, lyk foar it gefaar,
de see, de oarloch, de dea, de ûngrûn en de duvel oer, dy’t har
bern bedriigje mei ûneinich en ûnsisber lijen. Tjesck-moar ferskynt
as Maria, de mem Gods, mei yn har gefolch Eva, de mem fan al it
minsklik libben. Likegoed uteret se har wol, lykas sein, yn de
kalvinistyske trant fan Pers, Biens en Gysbert. Mei dy dûbelheid lit
it gedicht sjen dat net alle tradysje fersmiten hoecht te wurden as
men fûleindich it nije oannimt.
Is
Tjesck-moar yn dy sin net in reformatoaryske Maria? It gedicht dat
har foarbringt liket foar mear as ien gesindte goed te brûken.
Maria-ferearders, ortodokse skerpslipers en ôfkearigen fan religieus
dogmatisme kinne it allegear op har eigen manear lêze.
De
fraach, dy’t
niis al efkes oan ’e oarder wie,
oft de
dichter
faaks
de
oanlieding
en fierdere
ynspiraasje
foar de
tekening
fan
syn
figueren yn
syn eigen omkriten fûn hat,
is net te beantwurdzjen.
Van
der Meer (1964, 55) freget it him ôf en Tamminga (1966), hoewol yn
fiksje, suggerearret it.14 De
foarnamme
Wif
kaam
werklik
foar yn Gysbert syn famylje (Van der Meer 1964, 55), sadat
de belangstelling
foar biografy
op dit punt wol logysk is. It
nuvere is,
yn
hele
Nederlân
wurdt
Wif
fierder net oantroffen.15 Faaks
soe Tjesck-moar
weromgean kinne op in
yn
’e argiven weiwurden figuer
út oantroude famylje. Of
op
Gysbert
syn mem Ancke
Willems, dy’t yn 1643 ferstoar – in jier foar de ferskining fan
Vondel syn foarbyldbondel. Of
op
Gysbert
syn
skoanmem Aeltie Lenerts, dy’t by Sijke en
him
ynwenne en yn 1654 kaam te ferstjerren. Allegear
mooglik, mar
mei sok spekulearjen
ferdoarmje
wy yn ’e sompe fan it what
if?
De
namme Wif kin ek in
literêre
en taalkundige
ferklearring krije, en
dy
foldocht hjir skoan.
‘Wif’
betsjut twivelriedich,
wankel, ûnwis, hinne-en-wer;
Gysbert
woe in losbol sketse,
is de gongbere útlis. Mar stiet Wif, besjoen
yn it ramt fan it hiele gedicht sa’t wy it beskreaun hawwe, net
earder foar it
behyplike, kwetsbere,
lijende
wêzen
dat
himsels ‘minske’
neamt?
De
minske, dy’t
it
sûnder godlike lieding net driuwende hâlde kin op de woeste
see
fan it libben. Dy’t
ta ynkear komme moat, God tankje en
tenei nei
Syn
Wurd libje.16
Dat
Gysbert sa’n kalvinistysk boadskip bringe lit troch in figuer dy’t
er
yn it skaad set fan twa
Bibelske memmen, yn
in dichtfoarm en
op in wize dy’t
weromgiet op it
roomske ferearjen fan Maria,
dat is
yn it noch fierhinne roomske Boalsert fan de earste helte fan de
santjinde ieu wol
yn te tinken.
Hoe’t
it
mei de
oergong fan roomsk nei protestant yn Gysbert syn famylje om en ta
gien is, witte wy alles
net
fan,
mar wol is
útfûgele dat
syn heit
krekt
hiel
let lidmaat fan
de grifformearde tsjerke wurden
is,
yn
1624, op syn 35e
(Van
der Meer 1964, 61). Sa
wiene der yn Boalsert rju
famyljes
dy’t yn ’e desennia nei de reformaasje earst
mar ris de
kat út ’e beam seagen. Dat
sil benammen it gefal west hawwe mei de fromme
âlderein.17
*
Noch
in lêste observaasje. Gysbert syn gedicht – dit gedicht – stekt
foar wa’t lêze kin fier út boppe syn foarbylden en ynfloeden, ek
boppe de neamde fersen fan Vondel. Lykas de oare twaspraken út it
twadde part fan de Friesche Rymlerye binne ‘eenvoudige
natuurlijkheid, krachtige schildering en kernachtigheid van
uitdrukking de hoofdverdiensten’ (Dykstra 1853, 278). Ferlykje de
driuw, it ritme, de beweechlikheid fan de folgjende twa ‘seestrofen’
fan Gysbert ris mei de earder oanhelle passaazje by Biens (Brouwer
e.o. 1936, 77):
Al
mijn ljea dy trilje’ in schoddje,
Az
ick tins ho datse Doddje,
Hol
oer bol, ijn ’t sâte schom:
Dearme
Kabels kerv’t in Mesten,
Dearme
leck drieut oppe lesten,
Yn
dat gruwnleas Djiep roun-om.
Dearse’
uwt nea-twang ’t lest uwt-sjette,
Dearse’
oonn’ Klippe sticken stiette,
Dearse’
oon’ Dregg’-touw’ rijdde’ ijnn’ nead,
Dearse
plofje op hirdde sânnen,
Dearse
borstje’ op druwgge strânnen,
Dear
in Neyl-breck iz de Dead.
Sá
byldzjend en muzikaal praat Tjesck-moar. It is as sjogge wy nei in
film mei Dolby-surround sound. Wat it Fryske literatuerûndersyk ris
opsette moatte soe, is in stúdzje nei ferlykbere haadfigueren yn de
Fryske en Nederlânske poëzij fan de sechstjinde en santjinde ieu,
of letter, as dy der binne. Wêr is âlde moar har gelikense? Of is
Haitskemuoi fan Waling Dykstra de iennichste dy’t tsjin har oan
kin?
Aldsyl,
10 jannewaris 2022
Noaten
1 Vondel
1644, 395, út de ‘Kruisklaght der zalige Kristmoeder en Maaght
Maria’.
2 Brouwer
e.o. 1936, 73-78. Oarspr. yn Gysbert Japicx 1668. Breuker (2003, 251)
datearret it fers op sa. 1650.
3 Neffens
Breuker 2003, 251, soe it yn it gedicht gean om ‘de uitbeelding van
angst die in hysterie overgaat’.
4 Vondel
1644, 353-355. Sjoch bygelyks Brouwer e.o. 1966, 76; Kalma 1938, 165,
167, 243-244.
5 Yn
alle gefallen treft men dêr neat oer oan by Haantjes 1929, Kalma
1938, Folkertsma 1946, Dykstra 1952, Hof 1953, Brouwer e.o. 1966,
Visser 1968, Breuker 1989; 1994; 2003.
6 Sjoch
foar de werkomst fan de neamde wizen, Jansen 1944.
7 Letter
hat Gysbert ‘Dy Lof-sangh Mariae’ dichte, wol yn it rymskema
aabccb, mar jambysk. Brouwer e.o. 1936, 155-156.
8 Vondel
1644, 395-396.
9 Veldhorst
2004, 223. Sjoch oer Govertsz.: De Roever 1885, 38.
10. Dizze
twadde, útwreide printinge fan Bellerophon is neffens Jansen
1944, 12, de earste dêr’t dit fers mei wize-oantsjutting yn
oantroffen wurdt. Ek sa by Visser 1968, 89. De earste printinge
datearret fan 1615.
11. Hjir:
de god fan de dea en de ûnderwrâld, in pre-kristlike kollega fan de
duvel.
12. Under
mear Bilderdijk 1808; A. Koopmans 1841; Dykstra 1853, 279; Haantjes
1929, 131; Kalma 1938, 119. Visser 1968, 86 set achter beppe in
fraachteken. De iennichsten dy’t yn Wif in soan sjogge fan
Tjesck-moar, foarsafier’t ik dat achterhelje koe, binne Bowring
1830, 33, en J.J. Kalma 1963, 125.
13. Yn
it Nederlânsk kin it ferlykbere ‘moer’ in bredere betsjutting
krije as inkeld mem. Sjoch it WNT, yngong
‘moeder’(https://gtb.ivdnt.org/iWDB/search?actie=article&wdb=WNT&id=M039798),
dêr’t ûnder mear neamd wurde (ek mei ‘moer’ yn de foarbylden:
a) ‘Eene vrouw die het voorkomen heeft van eene huismoeder, eene
eenigszins bejaarde, meestal getrouwde vrouw of weduwe, vooral van
lageren stand; dikwijls in den vocatief, en ook wel met bijvoeging
van een eigennaam; b) Vrouw in het algemeen, ook eene jonge vrouw of
meisje, soms met minder gunstige bijgedachte; thans zoogoed als
verouderd; c) Met een voorafgaand bnw. verbonden, soms tot eene
koppeling, die dan in haar geheel eene soort van vrouwspersoon
aanduidt; d) Bij vergelijking als naam voor eene vrouw die als eene
moeder zorgt; e) De R.-C. Kerk wordt voorgesteld als eene
moeder voor de geloovigen.’
14. Yn
Tamminga (1966), in fiktyf Gysbert-ferhaal dat spilet yn syn earste
jier as skoalmaster yn Wytmarsum, komt Tjesck-moar foar as de
Boalserter weardinne fan in herberch dêr’t ‘Tjomme’ in keamer
hiert. By Tamminga hat Tjesck-moar jicht, se hat it net stean op
rjochtsinnige menisten, en dy net op har, want har herberch stiet oan
de Keatsbuorren, en se is dyjinge dy’t Tjomme fertelt dat de bern
soms oer him sizze: ‘Us master is wer gek!’
15. Sykje
yn digitalisearre genealogyske databanken en befolkingsregisters
lykas allefriezen.nl smyt nimmen op mei de foarnamme Wif.
16. As
Gysbert de namme Wif om in literêre reden keazen hat, soe dat ek it
gefal west hawwe kinne mei de namme Tjesck. Smit 1957, 36-37, tocht
oan it wurd ‘tsjesk’, dat yn it Midslâns op Skylge gongber wie
yn de betsjutting fan ‘spit, tsjoarizer, tsjoarprikke’. Foar wat
it wurdich is: it register fan roomske namme-ôfliedingen yn Hollân
en Fryslân, opnaam yn in Flaamske edysje fan it Rituale Romanum
út 1684, neamt dat de frouljusnamme Tjesck ôflaat is fan de roomske
hillige Theusetes fan Nicea (ek: Theusetis, Theusitas), waans
nammedei 13 maart is.
17. Yn
de earste helte fan de santjinde ieu bestie de mearheid fan de
befolking yn Boalsert noch út roomsken, krekt nei 1650 rekken dy yn
de minderheid (Bergsma 1999, 118). Yn Amsterdam bygelyks wiene der yn
Gysbert syn tiid noch mar sa’n 10 persint roomsken.
Literatuer
[An.],
Apollo of Ghesangh der
Musen (Dirck
Pietersz., Amsterdam
1615)
Anrooij,
Wim van en Thom Mertens, ‘Een cort jolijt’. Middelnederlandse
spreukstrofen met het rijmschema aabccb’, yn: Frank Willaert,
red., Een zoet akkoord. Middeleeuwse lyriek in de Lage Landen
(Prometheus, Amsterdam 1992)
Bergsma,
Wiebe, Tussen Gideonsbende en publieke kerk. Een studie over het
gereformeerd protestantisme in Friesland, 1580-1650
(Verloren/Fryske Akademy, Hilversum/Ljouwert 1999)
Biens,
Cornelis Pietersz, Profytelyck cabinet (1e pr.
1623; Cornelis Jansz. Lastdrager, Enkhuizen 1642)
Bowring,
John, Brieven. Vert. door A. Telting (Suringar, Ljouwert
1830)
Brienen,
T., De prediking van de
nadere reformatie (Ton
Bolland, Amsterdam 1974)
Breuker,
Ph., It wurk fan Gysbert Japix. 3 Dln. Dissertaasje VU
Amsterdam (Fryske Akademy, Ljouwert 1989)
Breuker,
Ph., ‘Tjesck-Moars
see-aengste: affekt om effekt?’, yn: Id. e.o. (red.), Wat
oars as mei in echte taal. Fryske stúdzjes ta gelegenheid fan it
ôfskie fan prof. dr. A. Feitsma as heechlearaar Fryske Taal en
Letterkunde
(Fryske Akademy, Ljouwert 1994)
Breuker,
Ph., red., Gysbert Japix: een keuze uit zijn werk (it Gysbert
Japicxhûs/Fryske Akademy, Bolsward/Leeuwarden 2003)
Brouwer,
J.H., J. Haantjes en P. Sipma, red., Gysbert Japicx Wirken.
Dl. 1 (A.J. Osinga, Boalsert 1936)
Brouwer,
J.H., J. Haantjes en P. Sipma, red., Gsybert Japicx Wirken.
Dl. 2 (A.J. Osinga, Boalsert 1966)
Dykstra,
Klaes, ‘Tjesck-Moars See-Eangste. Eat oer de saeklike ynhâld’,
Us Wurk 1 (1952)
Dykstra,
Waling, red., Gysbert Japiks Frysce Rymlerye (Ippius Fockens,
Freantsjer 1853)
Folkertsma,
Eeltsje Boates, De christen Gysbert Japiks (Brandenburgh &
Co., Snits 1946)
Grootes,
E.K., ‘Nuttige lessen voor jongeren. Cornelis Pietersz. Biens en
de gereformeerde jeugd’, Literatuur 17 (2000)
Gysbert
Japicx, Friesche Rymlerye (Samuel van Haringhouk, Boalsert
1668)
Haantjes,
Jacob, Gysbert Japicx. Fries dichter in de zeventiende eeuw.
Dissertaasje Rijksuniversiteit Utrecht (Uitgeversmaatschappij
Holland, Amsterdam 1929)
Hof,
Jan Jelles, ‘Fan fiere weagen’, Us Wurk 2 (1953)
Jansen,
Jac., ‘Gysbert Japicx en de wizen fen Tjesck-Moars See- Aengste’,
It Beaken 6 (1944)
Kalff,
G., Geschiedenis
der Nederlandsche letterkunde.
Deel 4 (J.B. Wolters, Groningen 1909)
Kalma,
Douwe, Gysbert Japiks. In stúdzje yn dichterskip.
Dissertaasje Rijksuniversiteit Groningen (Kamminga, Dokkum 1938)
Kalma,
J.J., Om Gysbert Japiks hinne. Fryslân yn de 17e
ieu (A.J. Osinga, Boasert 1963)
Koopmans,
A., ‘Tjesckmoeders
Zeeangst’, Friesche
Volks-almanak 6 (1841)
Meer,
D.J. van der, ‘Sibben fan Gysbert Japicx, Sijke Salviusdr. en
Margaretha de Heer’, It Beaken 26-1 (april 1964)
Moser,
Nelleke, ‘Gekoesterd keurslijf. Vaste vormen door de eeuwen heen’,
Literatuur 20 (2003)
Pers,
Dirck Pietersz., Bellerophon of Lust tot wijsheit (2e
pr.; Dirck Pietersz., Amsterdam 1633)
Rituale
Romanum. Accesserunt ad finem nomina Hollandorum & Frisonum
accommodata nominibus Sanctorum [..]
adjunctis
plerunque eorundem festis
(Frediricum
à Metelen, Antwerpen
1684). Web:
http://www.mpaginae.nl/Nomina/namen.htm.
Krigen 9 jannewaris 2022
Smit,
Jo, ‘Tjesck-moar en Wif’, Us
Wurk 6 (1957)
Tamminga,
D.A.,
‘Moeting by de Tym’, De
Tsjerne 21 (1966)
Veldhorst,
Natascha, De perfecte verleiding. Muzikale scènes op het
Amsterdams toneel in de zeventiende eeuw. Dissertatie VU
(Amsterdam University Press, Amsterdam 2004)
Verlaan,
J.E. en E.K. Grootes, red., Dirck Pietersz. Pers. Suyp-stad of
Dronckaarts leven (Tjeenk Willink/Noorduijn, Culemborg 1978)
Visser,
Gerben, ‘In mennich opmerkingen oer “Tjesck-Moars See- Aengste”’,
Us Wurk 17 (1968)
Vondel,
Joost van den, Verscheide gedichten (Hartgers, Amsterdam
1644)
Wadman,
Anne, ‘Gysbert Japicx 1603-1666. Schepper in een luchtledig’,
NRC Handelsblad (25 juny 1966)
Tjesck-Moars
See-Aengste
Wyse.
Yets
moet ick u Laura vragen,
etc.
Jean
de Nivelle,
etc.
1
Wif
woe, mey in dolle Holle,
To
de Wrâd uwt hôlle-bôlle.
’t
Huwz to blieuwen wier nin tier.
Op
in ijken boerd to drieuwen,
Rest-leas
op in dol to klieuwen,
Kerde’
Hy boppa ’t grien fol Djier.
2
Altijd
t’ huwz iz altijd finzen.
Al
to lang it Fjild beginzen,
Efter
Kouwz eerz’, efter Ploeg’:
Ick
sijck wijlder aeventoeren;
Dat
iz Laefferts nuysk-bestjoeren;
Yn
Moars scherte, sleau in sluwg.
3
Greate
Pier wier gled forjitten,
Al
sijn dwaen wier boeyte witten,
Hie
hy stil libbe’ oon eyn Hird:
Hie
hy naet de See besijlle,
Uwz
Lân-Fijnne foetten spijlle,
In
betwongen mey fjoer in swird.
4
Mey
in Floot’ great Schijps lavearje,
Wol
ick; schomje, romje’ in klearje,
Fen
Doeynkerckers, ’t scholp’rig sâdt.
Daer
mey liet hy Plommen waye,
’t
Gleonne swird oer’ holle swaye,
Dat,
ijnn’ moed, Speck-Jan al daet’.
***
5
Tjesck-moar
seag, fen fiere weagen,
Ho-se
fest fen Lân aef teagen,
d’
Eagen gald’se, earm-moar, korts uwt,
Dear-se’
oppe’ haege wier del bocke,
In,
fen beyde’ ig, ’t Lân beloke,
In
de See seag ijn sijn Tuwt.
6
Wif,
(doz kiermd’ se) o Tsierl! Wier hinne?
Wif,
het wotte nu beginne?
Wif,
iz dy de Wrâd t’ on-rom?
Wif,
môcht Mem de holle’ op-stecke!
Wif,
it hert moast her to brecke!
Wif,
jae kearde’ ijn ’t Graef her om!
7
Dear
de See so gruwlijck gappet,
In
by tuwzenen op-happet,
In
by tuwzenen forteart,
Dy
dear sonder resten restje;
Dy
de greate Fisken mestje;
Dearme
mey in suwn hert steart.
8
Dearme’
op-sling’ret oone Wolcke,
In
fen dear del duwckt, ijnn’ Kolcke,
As
fenne’ Hijmmel inne hol,
Wa
schoe dear de Dead ontkomme?
Breckt
in tin boerdke’ az in tomme,
Dear
’s de Buwck sât wetter fol.
9
Jiette
lit ick ’t hette wezze,
(Nu
’t ick Dy naet kin belezze,
Nu
’t dijn sin ney’ See o fljuecht)
Teagste’
oer’ See ijn keapfaerdye
Och!
het
wijlde rasernye
Drieut
dy
dearme’ op ’t wetter fjuecht!
10
Dearme
naet yen tred ontwijcket,
Schien
de Dead yen grijmme’ oon-kijcket!
Dear
Fortwijv’linge’ helsch in luwd
Bijllet,
in mey Dealsche tosken,
Schijp
in ljue forslijnt by bosken,
Aef
de Lonte steckt ijn ’t kruwd,
11
Wier
’t naet swieter ijnne weyde,
Meye
Schiepkes oppe heyde,
Meye
Fammen oone ring:
Fearkjen,
fisckjen, ijnne Sletten,
Foecken
fânlen; aef, ijnn’ Netten,
Fuwggelt
fean, op poal aef kling’?
12
Tuwn
in Fjilden to beloytsen,
Hoaf
in Beammen to beploytsen,
Dat
iz wille’ oer wille Bern.
Deadlijk
ist ijnn’ See to swommen.
Mar
Du schoddeste’ holle’ in plommen,
Al
mijn kâdtjen is forlern.
13
Wol
den: sijlle’ ijnne’ Hijmmelsche’ hoede.
’t
Fearckjen tijgge dy to goede.
Ick
befel, dy ijn Goads hân,
Dy
stjoer dy uwt wetter-weagen,
Klipp’-nead,
heyl in twierre-fleagen,
Trog
sijn Ing’len, bly to lân.
***
14
Wif
ontfert my, Wif ontjocht my,
Wif
ontsijll’t my, Wif ontfljuecht my,
Wif
(ho ’s nu mijn hert ijnn’ lest!)
Polschet
ijnne djiepste kuwllen,
Dear
de Fisken, great fen muwllen,
’t
Wetter blieze’ oer seyl in mest.
15
Al
mijn
ljea
dy trilje’ in
schoddje,
Az
ick tins ho datse Doddje,
Hol
oer bol, ijn ’t sâte schom:
Dearme
Kabels kerv’t in Mesten,
Dearme
leck drieut oppe lesten,
Yn
dat gruwnleas Djiep roun-om.
16
Dearse’
uwt nea-twang ’t lest uwt-sjette,
Dearse’
oonn’ Klippe sticken stiette,
Dearse’
oon’ Dregg’-touw’ rijdde’ ijnn’ nead,
Dearse
plofje op hirdde sânnen,
Dearse
borstje’ op druwgge strânnen,
Dear
in Neyl-breck iz de Dead.
17
Jeny!
Ho mey ’t komme kinne,
Dy
so ney by ’t stearren binne,
Dy
de Dead so brinsgjen heert,
Az
de See spy’t schom in wiette,
Dat
hy ’t Stijrt’ korts schoe bejiette,
Guwlt,
in, boppe tonger, beart:
18
Stracx
weer, az Goads hân op-tillet,
Touwer,
Wijn in Waegen stillet,
In,
az ijnne teamme twingt:
Schoert
Deads boeyt weer uwt Deads hannen;
Schijp,
mey Keappenschip, in mannen,
Yn
behâdne haven bringt:
19
Dearse
wonder, kreft in eere,
Sjonge
fen uwz ljeave HEERE,
Dy
de See so struys bewâdt,
Ho
mey ’t (siz ick jiette) komme
Dat
sock Folck (as Djier fordomme)
So
lijts ’t wonder Goads onthâdt.
20
Dattet,
trog uwt-littne flincken,
Falt
oon’t bjealgjen, beestig drincken,
Striette-scheynen,
duyn in fol,
Mey
in on-bestjoersum wezzen,
Beeren,
smijtten ijnne glezzen,
Tierret,
flockt in fjuecht so dol.
21
O!
dy de’ heagst’ doz smaedje’ in huynje,
As
forwijlde Ky, dy duynje,
Weyd’t
Hy az spoar-bjuester’ Schiep.
Wol
dogge’, Hijmmel, Wif ijn-plantje,
Dat
hy him ney God môt kantje
Az
hy t’huws komt uwt it Djiep.
Eyn.
