Summary
The widespread use of the denouncing word ‘folk writing’ (‘folksskriuwerij’) for most of nineteenth-century Frisian literature highlights a seemingly remarkable tendency, for a waning European minority language culture, to nullify its own past literary achievements. This article originates that response in nationalist and middle-class circles in the years 1914-1916, when a new generation of self-titled ‘Young-Frisians’ temporarily camped with important figures strongly associated with a society for orthodox-christian writing. Their mutual hostile views on Frisian realist literature were renewed right after the Second World War in a famous outline of the literary goals of the new magazine De Tsjerne. The author maps the use of the value-heavy notion of ‘folk writing’ in modernist Frisian literary discours and deconstructs the underlying literary ideas, suggesting that the stamp of relevant literature is still being reserved for texts which do not threaten Frisian national unity, and do not communicate controversial, debatable or critical ideas about Frisian society, religion or canonized literary history. A more objectivist and historist approach of literary history suggestst the use of the neutral and scientifically more promising notion of ‘Frisian realism’.
Keywords
Frysk realisme Jongfriezen Douwe Kalma Fedde Schurer folksskriuwerij
*
Hier ligt de Vondel van Friesland.(1)
W.A. Eisma
Moandeitemiddei 19 jannewaris 1914. Wylst oeral yn ’e provinsje it elektrysk ljocht oanlein wurdt, rekket yn in kâld en wintersk Holwert - it friest in pear graden, yn Ljouwert leit der iis ûnder de Frouwepoartsbrêge, en yn it noarden fan Fryslân komt om twa oere middeis de wyn mei fiif meter de sekonde út it easten – skriuwer, dichter, útjouwer en sjoernalist Waling Gerryts Dykstra, 92 jier âld wurden, te hôf. ‘Bidaerd gyng it troch de lange, smelle strjitte nei it hôf ta, it hiele doarp hast efteroan. Do ien gong om it hôf en dêrnei liet men de kiste yn it grêf sakje.’(2)
Op de baar lizze fiif earekrânsen. Yn tsjerke neamt Sjirk van der Burg, foarsitter fan it Frysk Selskip, him ‘ús nea to forjitten folksskriuwer en dichter’, dy’t fan tweintich selskippen en kriten lid west hie, mar dy’t syn wurk no dienmakke hie – en ‘hwa hat it better ôflevere as hy?’
En wa, soe men freegje kinne, hawwe dat wurk sleauwer bewarre as wy? Mei de reputaasje fan Waling Dykstra stiet it der allike min foar as mei it púnfallich húske oan de Hegebuorren yn Holwert dêr’t er it lêste part fan syn libben wenne en wurke, psalmsong en himsels it lot en hooplik ek it geduld fan Job oanprate.
‘Folksskriuwerij’, sa waarden Dykstra syn publikaasjes – en net inkeld sines – letter al gau leechlizzend neamd. Dy’t de skiednis en de krekte betsjutting fan dat begryp ris neirinne wol, komt mei de wurdboeken net in ein. It Wurdboek Fryske Taal (WFT) jout de betsjutting ‘volksschrijverij, (geringschattend voor:) schrijfwerk van volksschrijvers’. As earste fynplak wurdt oanjûn it bekende stik fan de ortodoks-protestantse Eeltsje Boates Folkertsma, ‘Nei trettjindehealjier’, út De Holder fan 1926. Dêryn ûnderskiedt Folkertsma it wurk fan de Halbertsma’s, Harmen Sytstra en de Jongfriezen fan de folle minder heech oansleine ‘folksskriuwerij’ fan Waling Dykstra en oaren. De earste kear dat it wurd yn de Leeuwarder Courant foarkomt, is yn in besprek fan it Holder-stik. It WFT jout lykwols net oan om watfoar skriuwwurk it by folksskriuwerij krekt giet en in yngong ‘folksskriuwer’ mist.
It etiket wie earder al troch Douwe Kalma plakt, mar dan yn it Nederlânsk as ‘volksschrijverij’. Dat wie yn syn ‘Woord vooraf’ by de Nederlânske oersetting út 1922 fan syn striidskrift De Jongfryske Biweging (1915). It tsjut dan op teksten fan in ‘oudere, door de Jong-Friezen hevig bestreden provincialistische en laag-bij-de-grondsche beweging’, gear te fetsjen as ‘achterlijke volksschrijverij’. Literatuer dus, dy’t âld, provinsjalistysk, leech by de grûn en achterlik is, likefolle oft it ien fan dy eigenskippen hat of alle fjouwer tagelyk.
Dat binne noch wol hiel romme kwalifikaasjes fansels, dêr’t djipte yn ûntbrekt en dy’t om reliëf en kontrast freegje. Om better fet te krijen op it begryp ‘folksskriuwerij’ sa’t it yn de Fryske skriftekennisse brûkt waard, en wurdt, moat men earst neigean út watfoar politike, sosjale en literêre achtergrûn wei de negative lading fan de typearring ûntstie. Ik rjochtsje my dêrby benammen op de jierren 1914-1916, doe’t de ‘myte-Kalma’ him foarme. Dêrnei is men ek nijsgjirrich nei hoe’t der dalik nei de Twadde Wrâldoarloch mei it wurd omgien is; oft der bygelyks relativearring of historisearring plakfûn hat, of dat bekend gebrûk inkeld mar kontinuearre waard om deselde of oare redenen. Uteinlik is it de baas om it begryp te bedobjen en yn te ruiljen foar it weardefrije en wittenskipliker alternatyf ‘Frysk realisme’.
‘De klasse-forhâldingen’
Frysksinnich Fryslân rekket foargoed bekend mei Douwe Kalma troch syn earste bydrage oan de rubryk ‘Fen Fryslâns fjilden’ yn de Leeuwarder Courant fan 19 desimber 1914.(3) As achttjinjierrich teologystudint-to be hat er it dêr bretaalwei oer de ‘modderige en sompige groun’ fan de ‘folkskinst’, in literatuer fan ‘earnstige troanjes mei grize burden’, ôfstimd op ‘hwet kouwedriuwers en skoarstienreagers bigriepen’:
(..) mear wirdich as alle misselik-koartswilige rymkes, mear fen wearde ek as bombasterige forhearliking fen Fryslâns blommen net allinne, ek fen syn modder, fen Friezene dregens en koppigens, fen Fryske wille en oanstellerij is yn ny libben weitsende wurden stil-d[r]eamend to sjongen fen de skatten, yn eigen moed besletten.‘Persoanlike’ keunst, dêr moat it hinne. ‘Hege’ persoanlike keunst, wol te ferstean. Men mei ‘tsjantelje’, skriuwt Kalma, ‘oer de winskelikens det hwet wy ús lêzers jowe begripelik wêze moat (foaral net heech, wyt’je? foaral en biljeaven folkskinst’). Hy wol oan op in ‘stimme’, ‘troch inkelden mar to waerdearen, lykwol wytget fen suvere tinkwize en krêftich-soune utering’. Dat is dan it grûnplan fan de boargerlike, te’n djipsten neo- of let-romantyske boeremiddenklassekeunst, dy’t Kalma set foaroer wat er hjir noch ‘folkskinst’ neamt. Oan de Fryske beweging kin men it rêden fan it Frysk net oerlitte, dêr mei men net op tidigje, jout er as syn betinken. Ek nei hûndert jier skriuwerij hat it folk ommers noch altyd net folle foar syn eigen taal oer. Neffens Kalma komt dat troch de oerhearskjende sosjale kwesty:
Wol moat men fen sa’n biweging gjin betterschip ôfwachtsje, omdet de legere folksklassen tsjinwirdich mei al hjar tinzen yet binne by hjar mienskiplike posysje, sadet dizze belangstelling allinne den as mûlk oanskreaun wirde kin, hwennear oan de klasse-forhâldingen neat mear hapert – en salang kin it Frysk gjin tiid dwaen (..). Lykwol sjogge wy, det nei hûndert einleaze jierren it folksherte yet minder for dizze saek fielt as ea, hwerút wy wol opmeitse meije det de heechpriizge folkskinst hjar sels ek yn dit stik fen saken biwiis fen machtleasheit útrikke moast.Wat foar Kalma ‘folkskinst’ is, bringt er ûnder wurden yn it ramt fan in literêre ideology mei konservative sosjaal-politike en kultuernasjonalistyske útgongspunten. Literatuer foar ‘de legere folksklassen’ bringt yn syn optyk net inkeld flauwe koartswyl of ferfeelsume bombast, it stiet ek yn it paad fan de winske werklike Fryske bewustwurding en effektive sympaty foar ‘de saek’. Der moat ta foardiel fan dy saak literatuer komme foar de hegerein. De begjin-tweintichste-ieuske, him modern fielende boarger moat oansprutsen wurde; en dy syn wrâld is tanksij ûnderwiis en oplieding grutter wurden as oant de fierste bocht fan ’e doarpsfeart. Hy lêst mear as dat er noch it sprutsen wurd heart.(4) Hjir sprekt de wolstelde boarger-boeresoan fan 1915, dy’t krekt noch net studearret, mar dy’t him ek as skriuwer al hiel wat mear fielt as it folk, en him graach kultureel ûnderskiede wol fan it plebs:
Rimelderij ûntstiet foaral den, as in slochtwei minske mei net mear as gewoane fielingskrêft, oan hwa’t dos it heger-wijde wol net hielendal frjemd is, mar dy’t dochs alderminst yn deistige omgong libbet mei de wrâldharmonije, it bestiet om yn dichtfoarm syn tige ûnfolmakke en faken sels breklike tinzen to uterjen (..).(5)De nije literatuer sil skreaun wurde troch heechgefoelige skriuwers, dy’t libje yn ’e wrâld fan hjoed en weet hawwe fan en kontakt hawwe mei it hegere. Kalma’s wapens binne it elitêr-yndividuele útgongspunt, polemyske literêre othering en konservatyf-boargerlik, nasjonalistysk optimisme. ‘Hiel de provinsialistysk-fryske skriftenkennisse mei hinne bruije, as mar de nasjonael-fryske bistudearre wirdt mei fieling fan ljeafde en hope.’(6)
‘De warber-wirkjenden’
Yntusken krije Kalma’s beswieren tsjin it ferljochtersrealisme fan Waling Dykstra-en-dy in waarm ûnthaal by guon romantysk oanleine skriuwers út de ortodoks-protestantse hoeke, ûnder mear by Gerben Postma, Geart Aeilco Wumkes en Eeltsje Boates Folkertsma (en letter Jan Piebenga). Dy binne fan betinken dat yn de Fryske literatuer fan de njoggentjinde ieu oan de ‘geastlike’ aspekten fan it libben ûnderstek dien is; gauris wurdt dêrby wiisd op in ûndersteld ûnbegryp foar it ‘hegere’ by Waling Dykstra.(7) Machtspolityk besjoen, dat wol sizze, yn it ramt fan syn konfrontaasjepolityk nei it Frysk Selskip ta, komt sa’n bûnsmaat Kalma goed út. Maaie 1916 makket er op de ledegearkomste fan de Jongfryske Mienskip melding fan ‘wurdearring’ troch it Kristlik Frysk Selskip (KFS) en fan ‘us frjeonskip for hjar’. By it KFS sitte neffens him de ‘warber-wirkjenden, dy’t út harsel nêst de mienskip stean geane’, yn tsjinstelling ta ‘de sleauwen en stadigen’ fan it Frysk Selskip dy’t ‘tsjinabbelearje’.(8)
De krûp-oan hat súkses. Folkertsma wurdt Jongfries mei, hâldt in lêzing, Kalma befellet de leden it wurdboek Wumkes-De Vries oan, de Mienskipsútjeften sille net printe wurde by Eisma fan Sljucht en Rjucht mar by de protestantske printerij Osinga yn Snits. En de earste nije Mienskipsútjefte wurdt Friezendom en Kristendom fan Wumkes. Op de jiergearkomste fan it Kristlik Frysk Selskip yn juny 1916 jout Wumkes oan wat der achter de frijaazje stekt. Ek hy hat der ferlet fan om de eigen, Frysk-nasjonale en foaral ek kristlike idealen skerp ôfstekke te litten tsjin de njoggentjinde-ieuske Fryske literatuer: ‘Ho great de fortsjinsten fen Waling Dykstra en Tsjibbe Gearts ek binne’, seit er, ‘hja habbe ús folk to leech set, om’t it Frysk folk is in troch en troch godstsjinstich folk.’ Wat Wumkes as Réveil-bewûnderjend dûmny dwers sit, is de anty-ortodokse ynslach fan in protte Fryske literatuer. Likegoed binne der leden dy’t warskôgje foar altefolle oparbeizjen mei Kalma; syn stikken koene ek wolris kwea dwaan. It bestjoer stelt gerêst:
Dr. Wumkes sei dêr op, det it haedbistjûr hie mei greate foarsichtichheid dy saek oanpakt. (..) Dr. Wumkes hat sels ek tige foarsichtich west, howol hy mei de jongerein foaroan stean wol.(9)
De skriuwer tocht ek net, det Kalma it stribjen fen it Selskip kwea dwaen soe. Troch him is er wol nij libben yn Fryslân komd en der is ek wol hwet goeds by, mar in oar part koe letter wol ris besnoeid wirde moatte.(10)Yn it doe ek krekt ferskynde Friezendom en Kristendom jout Wumkes oan nêst Kalma te stean, waans wurd oer it wêzentlik-Fryske, ‘de ynbannige krêft, dy’t nei it ljocht siket’, de spiker op ’e kop wie. ‘De Fryske geast’, skriuwt er, is ‘in ynlik godstsjinstige geast (..), dy’t net ûntkrêftige is fen it kâlde materialisme, fen in hol skyn- en foarmlibben, det de dea is fen Hollân’.(11) It Fryske nasjonalisme om 1915 hinne, likefolle oft it in neutraal boargerlik of in religieus karakter hat, projektearret sadwaande syn eigen machteleaze lette romantyk op in mienskiplike fijân: it ‘achterlike’ Fryske literêre ferline, dat syn nasjonale taak net ferstien hie en de hegere fakulteiten fan de minske ûntkende. Tolve jier letter wynt Eeltsje Boates Folkertsma der yn De Holder mar hielendal gjin doekjes mear om: ‘Hja [de folksskriuwerij] hat it folk haet bybrocht tsjin de religy en de mystyk en de genede en al hwet boppe de rede is.’(12)
It wjerlûd fan dy posysje hat lang oanhâlden, fan it hânboek fan Jan Piebenga(13) oantemei resintere teksten as Liesbeth Brouwer har bydrage oer njoggentjinde-ieuske Fryske literatuer oan in ynternasjonaal hânboek:
In the course of two generations the vital new prose and prose initiated by the Halbertsma brothers had given way to a moralistic format which did not allow literary development. (..) Owing to its one-dimensional ethics the literary value of [Waling Dykstra’s] work is usually considered limited.(14)
‘Volksschrijver’ en ‘volksliteratuur’
De keppeling fan negative literêre kwalifikaasjes oan ‘folkskeunst’, ‘folkskriuwerij’ en ‘folksskriuwer’ wie net in útfining fan Kalma, Wumkes of Folkertsma. Sokke kwalifikaasjes wiene der yn de Nederlânske literatuer al folle earder. Benammen it krityske wurk fan Busket Huet yn de sechstiger jierren fan de njoggentjinde ieu springt yn it each. Syn kritiken kinne lêzen wurde as in teken fan de hieltyd fierdergeande autonomisearring en ferskriftliking fan literatuer en de literêre smaak yn de twadde helte fan de ieu, in ûntjouwing dy’t benammen troch it optreden fan de ‘Tachtigers’ definityf befêstige waard mei de yntroduksje fan nije literêre noarmen, gearfette yn Willem Kloos syn fierstente bekend wurden adagium fan de ‘aller-individueelste expressie van de aller-individueelste emotie’.
De autonomisearring en ferskriftliking fan de literatuer bringt in legere wurdearring foar sosjale en moralistische literatuer mei him mei. Oer de Nederlânske folksskriuwer en frijsinnich dûmny C.E. van Koetsveld skriuwt Busken Huet dat dy eins hieltyd by de lêzer op hûsbesite komt; ‘Er prediget immer und ewig’.(15) It streekrjochte belearjen heart yn ferskriftlikjende tiden net mear ta de keunst, it moat oerwûn wurde. Nei de dea fan Waling Dykstra yn 1914 sil Wumkes it ek hawwe oer dy syn ‘preekjen’, Dykstra wie in ‘moraalpreeker op en top, zij het zonder bef en toga’.(16) Lêzers mei gefoel foar ‘moderne’ literatuer wisten dan wol genôch. Ek de Fryske idealen fan Kalma lykje op de eardere Nederlânske fan Busket Huet: ‘Busken Huet meende dat het de taak van de criticus was om de vaderlandse literatuur naar het hetzelfde hoge peil te brengen als in Frankrijk en Duitsland. Hij hoopte op een Nederlandse “renaissance”.’(17) Mei deselde ambysjes, mar dan foar de Fryske literatuer, gie Kalma troch it libben. En lykas by Kalma it gefal wêze sil, sette Busken Huet him al ôf tsjin de legere stannen en harren ‘aangeboren wantrouwen ten opzigte van al hetgeen in de zamenleving tot de hoogere klassen behoort of zich daartoe rekent’.(18)
Mar – en dat sil mei reden west hawwe foar de fûlens fan de kritiken fan Busken Huet en Tachtich - yn brede rûnten gau de titel ‘volksschrijver’, yn de hiele njoggentjinde ieu, krekt as in eare. It wurd ‘volksliteratuur’ waard brûkt yn twa betsjuttingen: populêre literatuer foar de legere stannen waard sa neamd, mar ek nasjonalisearjende literatuer, dy’t rekke oan de eigenheid fan it ‘Nederlânske folk’. Yn de santiger jierren, mei de opkomst fan it sosjalisme, krige ‘folksliteratuer’ faker in spesifike propagandistyske funksje yn tsjinst fan in politike of religieuze denominaasje; in ûntjouwing dy’t troch hiel Europa hinne gie. Yn Dútslân waarden bygelyks de Görres Vereinen oprjochte, mei as doel ‘de verdediging en uitbreiding van den Katholieken godsdienst door middel van de drukpers, in het bijzonder door het verbreiden van zeer goedkoope volksliteratuur.’(19)
Under folksliteratuer as literêr sjenre, mei yn Nederlân skriuwers as Hendrik Tollens, Jan Jacob Cremer en C.E. van Koetsveld, en yn Flaanderen bygelyks Hendrik Conscience en Lode Baekelmans, koene alsa ‘door vaderlandsliefde bezielde historische werken’ beflapt wurde, mar ek ‘lieve heidepereltjes, de nederige verhalen uit het boerenleven’.(20) In ‘volksschrijver’ as Conscience gau as in ‘genoegelijk en gemoedelijk verteller’.(21) Fan Baekelmans waard sein dat er flot en goed typearre, los en luchtich skreau, rappe en suvere dialogen hie en de sitten en gewoanten fan syn ‘folkje’ goed koe, koartsein, dat er ‘goed op weg [is] een volksschrijver te worden in den gunstigen zin des woords’.(22) De Fryske literatuer hie ûnder mear Waling Dykstra en Eeltsje Halbertsma as foarbylden. Doe’t yn 1898 in eareteken foar Halbertsma yn Grou pleatst waard, neamde de anonime kranteman him in
(..) volksschrijver en als zoodanig onnavolgbaar; ja, hij mengde zich in zijne woonplaats dikwijls onder het volk om de origineele uitdrukkingen uit den mond van de kinderen des volks op te vangen en te gelegener tijd passend aan te wenden. Volgens sommigen zijner dorpsgenooten was hij in zijne uitdrukkingen wel eens wat “grou” (grof); in allen gevalle hij sprak zich in den regel onbeschroomd uit.(23)
Mar dan hat oan de Nederlânske universiteiten de tiid fan wurdearring foar sokke folksskriuwers, bygelyks noch oan te treffen by immen as prof. dr. Jan ten Brink mei syn ‘gezonde realisme’, al west. Yn syn ynaugurele rede fan 15 jannewaris 1902 as heechlearaar Nederlânske letterkunde yn Leien wiist prof. dr. Gerrit Kalff (1856-1923), opfolger fan Ten Brink, op it bestean fan twa soarten fan literatuer, te witten de eardere ‘ûnpersoanlike’ folksliteratuer en de nije, mear yndividuele literatuer.(24) Neffens Kalff, dy’t syn ideeën ek opnaam yn syn grutte en populêre literatuerskiednis,(25) is folksliteratuer ‘onpersoonlijke’ literatuer út de tiid fan foar de yndividualisearring, en is de dêrop folgjende yndividuele, ‘persoonlijke’ literatuer it produkt fan heech ûntwikkele yndividuen dy’t har skerp ûnderskiede fan de grutte kliber; fan minsken ‘wier eigenaardig geestelijk samenstel hen scherp onderscheidt zoowel van de groote menigte als van andere dergelijke individuën’.(26)
Sosjaal beskate literêre smaak
Yn 1909 waard Willem Kloos fyftich jier. Foar de meiwurker foar Nederlânske literatuer fan de Leeuwarder Courant is dat reden om de grutte betsjutting fan de skriuwer gear te fetsjen: ‘In een tijd van gezwollen rhetoriek heeft hij verzen geschreven, bruisend van passie en innerlijke ontroering. Geen gerijmel over burgerlijke braafheid of uiterlijke vroomheid meer, maar echte verzen vol gevoel en dichterlijke verbeelding.’(27) Yn brede rûnten waard dêr sa oer tocht. Yn Ljouwert hold sjonglearares en foardraachster Sjouk Tigler Wijbrandi, dochter fan in suvelfabrykseigner, yn it foarjier fan 1910 ytlike ‘voordracht-matinee’s’ yn De Harmonie, wêrby’t behalve de ‘Mei’ fan Gorter ek wurk nei foarren brocht waard fan ûnder mear Kloos, Verwey en Boutens. De entree wie – in arbeidersman hoegde der net oan te tinken – 1,- gûne.(28) In belangrike literêre held fan ‘Tachtich’, en letter ek fan Douwe Kalma, wie Shelley. Dr. T. J. de Boer, in arabist mei leafhawwerij yn de psychology (en freon fan Obe Postma) hold in 1910 foar it Friesch Genootschap in lêzing oer ‘Karakterkennis’; dêryn presintearre er Shelley as it prototype fan ‘de verbeeldingsmensch’.(29)
Mar relativearring en nofterens wie der ek. De sonnetten-many fan de Tachtigers makke dizze adfertinsje fan in hanneler yn briketten mooglik:
Hulde aan de Bruinkolen-briketten
Met trom en trompetten,
Met fluit, clarinetten,
En hoorns en cornetten,
En solo-quartetten;
Bij blonden, brunetten;
Bij foot-ball, raketten;
Bezing ’k in sonnetten:
Bruinkolen-briketten.(30)
Jan van de Munt, de Amsterdamske korrespondint fan de Leeuwarder Courant, beslacht yn 1912 de sonnette- en Shelley-many ek mei de gek. Yn syn ‘Brieven uit de Hoofdstad’ fiert er in skuonpoetsferkeaper op, en in hannelsreizger yn keunst dy’t Shelley oan de man bringe wol: ‘Ja, die heb je ook. Sedert de voordrachtskunst populair is geworden, heb je er, die den boer opgaan met Shakespeare, Shelley, Schiller, de Musset… noem nog maar een paar andere buitenplaatsen.’(31) En as de krante dan yn jannewaris 1913 ta is oan in nije feuilleton, is der gjin praat fan wat moderns, it wurdt gewoan ‘een gevoelige, levendig geschreven schets van de bekende schrijfster Ina Boudier-Bakker.’(32)
Der liket him sadwaande yn guon eagen in ferskil ôf te tekenjen yn literêre smaak tusken wat men ‘het volk’ neamt oan de iene kant, en de ‘burgerij’ en de min of mear profesjonele kritisy oan de oare kant. ‘Als er iemand in staat is de kloof te dempen, die tusschen kunst en volk is ontstaan, dan zal hij [C.S. Adama van Scheltema] dat zijn voor Noord-Nederland’, sa merkt de Flaamske skriuwer en dichter Pol de Mont op yn in lêzing foar it Nederlandsch Verbond oer Nederlânske poëzij yn de Harmonie yn Ljouwert. Adama van Scheltema hie syn literêre ideeën yn opposysje ta dy fan Kloos foarme en krekt dellein yn De grondslagen eener nieuwe poëzie (1908).(33) Hy moat neat hawwe fan de maksimen fan Tachtich lykas ‘l’art pour l’art’, ‘inhoud en vorm zijn één’ en ‘kunst is passie’; hy set dêr foaroer syn (yn ús eagen) modernere fisy: keunst is ‘de herinnering aan passie, de herbeleving ervan; kunst is bezonken en herschapen en gestyleerde ontroering, nooit de ontroering zelf’.(34)
De Mont praat foar in boargerlik publyk, dat, sa merkt de krante op, foar fierrewei it grutste part út froulju bestiet. Dat is in twadde ûntjouwing dy’t yn dizze jierren yn it each springt: de definitive trochbraak fan de frou as lêzer mar ek as produsint fan literatuer. ‘’Kloos vond de Mont zonder twijfel den voortreffelijksten en grootsten lyrischen dichter van Nederland. Het individueele is ook het kenmerk van onze eerste dichteres, die ook altijd wel de eerste van Nederland zal blijven, van Helene Swarth.’(35) Mar ek de folle minder serieuze Speenhoff is yn ’e moade. En Theo Daan (pseudonym fan A. Stehouwer Czn.) nimt yn it Amsterdamske studinteblêd Propria Cures ‘de thans ook de studentenwereld overstroomende sonnetten’ op ’e kerrel; ‘verzen waar liefde met ’n hoofdletter in voorkomt en andere hoogdravende Poëzie’; hy bringt ‘wat luchtige, op het studentenleven toegepaste “chansons”’.(36)
In tige populêre dichteres is ek de sosjalistyske Henriëtte van der Schaik; har bondel Opwaartsche wegen (1907) krijt yn 1914 in twadde printinge. Nei har debút mei sonnetten yn De Nieuwe Gids neamde Kloos har ‘de grootste dichter, die op ’t oogenblik leeft’. Mar de allike sosjalistyske kritikus Israël Querido (Handelsblad) moat wer neat fan Kloos en de Tachtigers hawwe. It Nederlânske literêre lânskip is yn de jierren om 1910 hinne ferdield lâns sosjaal-ekonomyske skiedslinen: it yndividualisme, de estetyk, de passy en de emoasje sprekke de meast stedske boargerij oan; de sosjale diminsje, it reële bestean, it ferhaal en de krityk figurearje sterker yn literatuer foar it folk.
In ‘avant-garde’?
De Fryske studint Douwe Kalma destillearret yn 1914 en 1915 út prof. dr. G. Kalff syn literatuerhistoaryske ynsjoggen syn dogma foar literêre produksje: der is in te oerwinnen folkskeunst (fan ‘sljochtwei minsken’) en der komt in te befoarderjen persoanlike keunst (fan heechgefoelige auteurs) oan. De klam yn de skriuwerij moat komme te lizzen op yndividuele artisiteit en estetyk. Hjir folgje de Jongfriezen op ’e nij Kalff, dy’t ommers ûnderskied makket tusken de ‘artistieke’ en de ‘maatschappelijke’ betsjutting fan skriuwers.(37) De maatskiplike betsjutting koe men histoarysk fundearje, en de artistike betsjutting koe ôfmetten wurde oan de bêste, dus eigentiidske estetyske kritearia.
Dat wie net in ûnomstriden wize fan sjen. Neffens Kalffs kollega yn Amsterdam, prof. dr. Jan te Winkel (1847-1927), dy’t yn de jierren foar de Earste Wrâldoarloch ek in mânske skiednis fan de Nederlânske literatuer publisearre,(38) soe in klam op estetyske kritearia de doar te fier iepen sette foar tafal en eigenwille fan de kritikus. Te Winkel jildt as de grûnlizzer fan in mear historistyske, wittenskiplike beneiering fan de literatuerskiednis yn Nederlân. Hy woe hawwe, de wittenskiplike literatuerskiedsskriuwer soe him krekt fier hâlde moatte fan subjektive oardielen basearre op eigen smaak of eigentiidske estetika (krityk). It literêre wurk hearde neffens him beskreaun te wurden neffens syn objektyf fêst te stellen eigenskippen en de relaasje mei de tiid en de maatskippij dêr’t it yn ûntstien wie. Sa wiisde er net de estetyske ‘verandering, die de romantiek in het taalgebruik had gebracht’ oan as de belangrykste reden foar it ôfnimmen fan de wurdearring foar it oeuvre fan in ‘volksdichter’ as Hendrik Tollens nei 1848, mar polityk-sosjale oarsaken:
Steunende op de nieuwe grondwet, zag deze aristocratie met een zekeren regententrots, die als voorheen voor vrijheidsgevoel doorging, neer op het haars inziens al te kleinburgerlijke, al te Orangistische van Tollens’ poëzie, die echter weer tot haar recht zal kunnen komen in een meer democratischen tijd, waarin de sociale nooden weer even diep gevoeld worden, als door hem, en vaderlandsliefde weer wordt gerekend tot de maatschappelijke deugden.(39)
Foar Te Winkel, dy’t dúdlik net folle fan it literêre tinken fan de Tachtigers hawwe moast, stie de sosjale funksje fan keunst foarop; de taak fan de keunst wie neffens him ‘dat zij moet objectiveren. Kunst ontstaat individueel, maar zij wordt sociaal.’(40)
De ‘subjektivistyske’ literatuerskiednis fan de folle blomriker skriuwende Kalff hat lang op in bettere namme lein as de ‘objektivistyske’ fan Te Winkel. Tsjintwurdich lykje de rollen omdraaid en moat Kalff syn esseeïstyske oanpak, fol mei wearde-oardielen dy’t gauris ferâldere binne, it ôflizze tsjin de relatyf keale, koel-notearjende wurkwize fan Te Winkel.(41) Wat ik yn dy diskusje noch net opmurken sjoen haw, binne oerienkomsten tusken de literatuerhistoaryske tinkwize fan Te Winkel en besibbe bûtenlânske ûntjouwingen, bygelyks it betide literatuerteoretyske wurk fan T.S. Eliot, benammen it ferneamd wurden essee ‘Tradition and the individual talent’ fan 1919. Dêryn lansearre Eliot ‘the impersonal poet’, de teoretyske tsjinhinger fan Kalma’s ideale dichter. Want: ‘Poetry is not a turning loose of emotion, but an escape from emotion; it is not the expression of personality, but an escape from personality.’ Sokke ideeën hongen bûten Fryslân al langer yn ’e loft. In oare Angelsaksyske literatuerfernijer, Ezra Pound, wie al yn 1913 begûn mei it ûntwikkeljen fan syn formalistyske en dus likegoed antipersoanlike ‘imagism’.
De pretinsje dat Kalma en syn Jongriezen in literêre foarhoede foarmen – de nijste Fryske literatuerskiednis hat it oer in ‘avant-garde’ – fynt dus, breder besjoen, gjin grûn yn de feiten. Syn idee oer persoanlike keunst is iensidich ûntliend oan de 35 jier earder optredende Nederlânske Tachtigers en de teoretyske delslach dêrfan, al yn 1902, by Kalff en hat syn woartels yn de romantyk. De Jongfryske literêre ideology, mei syn leechsetten fan de ‘folksskriuwerij’ en it net achtslaan fan de sosjale funksje fan ‘folkskinst’, soe miskien noch in ynhelslach neamd wurde kinne, in lokale operaasje fan in regionale achterhoede. Mar dan moat men oannimme dat der foarôfgeand oan de ferskining fan Kalma hielendal gjin ‘persoanlike’ literatuer skreaun waard yn Fryslân. Of dat sokke literatuer skoudere waard troch in literêr systeem dat der neat witte woe. Mar ek dat is net sa. Men hoecht mar te wizen op it wurk fan Piter Jelles Troelstra, J.B. Schepers, Jan Jelles Hof, Simke Kloosterman, Teatse Holtrop; boppedat publisearren ek bygelyks Rinke Tolman en Rintsje Sybesma én Douwe Kalma al yn nota bene Sljucht en Rjucht fan Waling Dykstra foar’t Kalma op syn eigen toaniel en yn syn eigen skynwerper kaam te stean.
De dea fan Dykstra yn 1914 makke alsa oan de iene kant de persoanlike ambysjes fan Kalma wekker (hy woe bygelyks út alle macht tefoarren komme dat in oar as hy sels de lege troan yn it lân fan de Fryske literatuer bestige soe(42), en oan de oare kant waard it ortodoks-kristlike emansipaasjestribjen fan Wumkes en Folkertsma dertroch aktivearre. It begryp ‘folksskriuwerij’, sa’t it fierder yn de Fryske skriftekennisse brûkt wurdt, is in ideologysk byprodukt fan dy dûbele berte. De denigrearjende oantsjutting is lykwols yn libben gebrûk bleaun, ek nei’t Wumkes en Folkertsma ôfstân namen fan Kalma yn 1919. It krige yn it ynterbellum foaral yn de sterk protestantsk kleure, Frysk-nasjonale literatuer (wêrta ek it hânboek fan Piebenga rekkene wurde moat) inkeld mar fleiziger fuotten ûnder ’t gat, sa liket it.
‘De bining forbritsen’
Lit ús tritich jier foarút springe. In opfallend krantestikje oer ‘Nije Fryske útjeften’ stiet op 13 oktober 1945 yn it nei de Twadde Wrâldoarloch wer op ’e nij ferskynde Friesch Dagblad, ûnderskreaun mei ‘F.’ (Eeltsje Boates Folkertsma).(43) Foarútrinnend op it programmatyske ‘De bining forbrutsen’ fan Fedde Schurer yn it earste nûmer fan De Tsjerne (jannewaris 1946) bringt ‘F.’ al in skieding oan tusken ‘it gebiet fen ’e biweging’ en ‘dat fen ’e literatuer’. Optein is Folkertsma oer de sechsde, útwreide printinge fan de Rimen en teltsjes, mar oer in seleksje (troch Jan Piebenga, mar dat wurdt net fermeld) út it wurk fan Teatse Eeltsje Holtrop (1865-1925)(44) freget er him ôf oft dêr net tefolle ‘folksskriuwerij’ yn opnaam is - ‘koarte teltsjes, wierewurden, ulefelrymkes’.
Ja, skriuwt er dan, it mei om folksskriuwerij gean, mar wol om ‘karakteristike’ folksskriuwerij: ‘Sintimenteel faek, idyllysk gauris, ûnbihearske by tiden, wyld út en troch, mar nea forfelend, selden ûnpersoanlik, selden ûnbitsjuttend. Fan in minske mei sterke bigearten, wylde sinnen en in tillend hert, in minske dy’t slingere is tusken wide poalen.’(45) Earder hiene sawol Folkertsma as Wumkes har al tige entûsjast útlitten oer novellistysk wurk fan Holtrop as ‘Twa sisters’ (1909) en ‘De wylde boerinne’ (1915) mei syn omtinken foar sielestriid, skuld en lot. ‘F.’ einiget syn stikje mei it oanheljen fan in wiis wurd fan Holtrop: ‘Hwat is wyn? Sinneskyn, dy’t de druven dronken; / Drink dan wyn: sinneskyn, ús fan boppen skonken.’
Hoewol’t er Holtrop earst oersljochte as wer in folksskriuwer, hie ek de lettere Kalma wurdearring. Okkerdeis noch waard Holtrop yn it histoarysk tydskrift fan it Friesch Genootschap, Fryslân, op syn Kalmaiaansk ôfskildere as in ‘eenling in literaire leegte’: ‘Begin 20ste eeuw leek de Friese literatuur op sterven na dood. (..) Net in die jaren schreef Teatse Holtrop uit IJlst.’(46)
Sa skate Folkertsma yn de krante dus alfêst de Rimen en teltsjes en in part fan it wurk fan Holtrop fan ‘de biweging’ en fan in minder soart folksskriuwerij, en researvearre er foar dy beide in plak yn it ryk fan de echte literatuer. In pear moanne letter folge Fedde Schurer it foarbyld nei. Yn it earste nûmer fan it nije literêre tydskrift De Tsjerne, mei yn de redaksje F.J. Bergsma, J. Piebenga, F. Schurer, D.A. Tamminga en A.S. Wadman, stie ‘De ferbining forbritsen’ fan Fedde Schurer as earste bydrage.(47) De strekking wie dat de tradisjoneel opleine solidariteit (de ‘bining’) tusken de Fryske beweging en Frysktalige skriuwers nei de oarloch ferbrutsen wie; de skriuwer wie no ‘frij wirden’: '
Frij fen it biwegingsapparaet. De litteratuer hat net mear alderearst in propagandistyske opdracht yn tsjinst fen ’e nationale saek (..). Ien ropping bliuwt hjar oer, greaternôch for in lyts libben: ús forhâlding to registrearjen ta it wûnder: ta de natûr, ta de minske, ta God. (..) Allinne yn dizze frijheid kin hja libje; allinne op dit ynternationale plan kin hja wearde krije for it nationale libben.(48)
Mar fansels wie de literatuer altyd al frij fan de bewegingssaak. Fansels hat literatuer altyd de hiele werklikheid, mar dus ek de bewegingswerklikheid, ta syn terrein rekkene. En fansels wie ‘De bining forbritsen’ neat oars as in nij besykjen – it twadde, nei ‘’15’ - om in ûndersteld en beweard leech nivo fan de Fryske literatuer omheech te krijen troch in part fan syn fruchten te stigmatisearjen. Want frij fan bewegingstsjinst betsjutte neffens Schurer ek frij wêze ‘fen de nachtmerje fen it dilettantisme’:
Mar al tofolle is der de lêste tiid yn en bûten Fryslân in soarte fen folkskinst oanpriizge, dy’t mei kinst neat to meitsjen hie en woekere op regionalisme en folklore. In needsaeklik hjirmei mank geand forskynsel wier it smeulen op ’e kinst ,,mei in greate K”, it gespytgnysk oer de inkelde krigele keardels dy’t karakterfol oan it wirk bleauwen mei lytse oplagen. Gjin niget det der by ôfstompe smaek en it heechsetten fen ’e foarkarleazens in gekring op ’e boekemerk ûntstie sûnder ein. (..) It is driuwend nedich tsjin dizze vulgarisearring fen ’e eabele skriuwkinst wer to kommen mei de elementaire easken fen taelfirdigens en suverens: det is wol it minste.(49)
Men freget jin ôf, watfoar ‘folkskinst’ hat de protestantske skoalmaster Schurer hjir sa dalik nei de oarloch op it each? Giet it oer de Fryske boereroman, oer plattelânsrimelderij fan dy-en-dy, of oer nazi-propaganda? Dêr komt men net achter, want de ferbaal skerpskiftsjende Schurer is op dat punt fager as de moarnsdize. Lykwols is de likenis mei de Kalma-retoryk fan ‘15 net te missen; it is dúdlik dat de skriuwer ek op it each hat wat troch oaren foar him al as ‘folksskriuwerij’ leechlein is. Al dat ‘fortellen ûnder ’e hagedoarn’ en dat ‘sjongen op ’e strjithoeken’ is him net genôch. De wiere keunstner ‘hat rjucht op in toaniel mei foetljochten’ en ‘in ôfsletten konsertromte (..) mei sfear en acoustyk’.(50)
Alsa foarmet ‘De bining forbritsen’ it twadde foarbyld fan literêrhistoaryske othering wêrby’t in sosjaal elitêr Frysk-literêr renêssânse-stribjen him programmatysk, pamflettistysk, en dus sûnder literatuerwittenskiplike fundearring of ferantwurding ôfset tsjin, en ôfgrinzget fan as minderweardich beskreaune ‘folkskinst’ en folksskriuwerij foar de grutte kliber. De Tsjerne set wat dat oanbelanget út ein as in streekrjochte fuortsetting fan de hjirboppe beskreaune Kalma-Wumkes koalysje fan 1916. Schurer en Piebenga koene har religieus-beskate blik op literatuer oan dy fan Wumkes en Folkertsma spegelje, wylst Te Winkel de modernist Wadman grif rekkene hie ta ien fan dy ‘Busken Huetjes en Multatulitjes in duodecimo’, dy’t mei har esseeïstysk anty-historisme de literatuerskiednis tamtearren.(51)
Frysk realisme
As wy sadwaande it polityk-ideologyske stof fan it begryp ‘folksskriuwerij’ ôfblaze wolle, en literatuer út ferline begjinne te lêzen op syn Te Winkels, dat wol sizze mei each foar de skiednis derfan en foar syn eigen artistike én sosjale dynamyk, dan komt der in samling histoaryske literatuer bleat te lizzen dy’t neffens objektyf fêst te stellen kritearia it bêst omskreaun wurde kin as Frysk realisme.
‘Folksskriuwerij’ is in denigrearjend elitewurd, dat in relaasje leit tusken lege literatuer en in lege sosjale doelgroep; syn tsjinhinger ‘eliteskriuwerij’ bestiet net, simpelwei om’t dy himsels ûnsichtber makke hat achter de kanon. It neutrale ‘Frysk realisme’ dêrfoaroer wiist op de feitlike histoaryske ferbining tusken de Fryske minderheidstaal – of de Fryske ‘meartalige sitewaasje’, sa’t jo wolle - en de ek yn Nederlânsk en Europeesk ferbân bekende literêre streaming fan it njoggentjinde-ieuske realisme. Dêrûnder ferstean ik in groep teksten mei beskate mienskiplike literêre útgongspunten en eigenskippen, eksplisyt rjochte op in bredere doelgroep en fundearre op it beneierjen en ferwurkjen fan de aktuele sosjale realiteit, it deistige libben, út it perspektyf wei fan legere, mar opstribjende sosjale groepen).(52) Bysûnder oan de Fryske fariant is ûnder mear syn minderheidstalich karakter en syn mei dêrút risseltearjende dominante sekundêre oraliteit (dy’t dizze literêre streaming ferrassenderwiis wer ferbine kinne soe mei moderne spoken word poetry).
In staaltsje Frysk realisme jout ús Waling Dykstra syn fers ‘Oertinkings op ’e Spoarwei’ út de Nieuwe Friesche Volks-Almanak fan 1865.(53) As kontrast earst it romantysk lofliet fan Jan van Beers (1821-1888) op itselde ferskynsel, it gedicht ‘De stoomwagen’ út 1859. In fragmint:
Daar staat hij, op zijn drie paar raderen
Log-rustend, tot zijn meester komt!
Hoort! ’t is of in zijn koopren aderen
Het rommelen van een vuurberg gromt!
Roodgloeiend flonkren reeds zijne ogen,
Als peilden zij de onpeilbre baan,
Waarop hij, bliksmend voortgevlogen,
Straks zich in ’t ruim mag domplen gaan.
Zweet lekt hem uit de muil, en vonken;
En, bij het immer zwaarder ronken,
Dreunt soms een siddring door zijn schonken,
Als bromde hij: ‘’k Ben klaar, kom aan!’
Ha!’t is genoeg in de ijzren longen
De vreselijke reuzenstrijd
\Van ’t water met het vuur bedwongen!
Daar komt de meester, die de vuurdraak rijdt,
Hem luchtig op de rug gesprongen!
Daar heeft het monster de aftochtsklok gehoord,
Wier helle stem hem vrolijk toeroept: ‘Voort!’(54)
Trein en lokomotyf wurde ûnder mear neamd – yn it fjirtjin siden tellende fers - ‘de vorst der aarde’, ‘de laatstgeboren’, ‘sprank uit God, aan stof geklonken’, ‘wonderwagen’, ‘de vuurdraak’, ‘het monster’:
Gegroet, o grondverslinder, schattenkweeker,
Lichtplenger, volkverbinder, jukverbreker,
Gegroet, reusachtig stoomgevaart!
Gegroet, gij zoon der Vrijheid, jonger broeder,
Der Drukpers, die met haar ’t rijk uwer moeder
Onwrikbaar vesten komt op aard!(55)
It liket dan as antwurdet Dykstra op de fraach, steld yn it de foarútgong besjongende, heechstimde en tige blom- en ferbyldingsrike fers Van Beers: ‘En Belgenland! Is u die zegen / Des voorgeslachts ten heil gedegen?...’(56) It eksaltearre optimisme fan Van Beers is de rjochtute Bilkert frjemd:
En ik, towile ’k dêr sa siet,
En ’t each oer alles weidsje liet,
Ik tocht oer ’t ien en oar ris nei,
By ’t riden op dy is’ren wei.
Ik tocht, dy reek wait daegliks nou
Hwa wit ho fier oer ús lânsdou;
Hwet bringt dy for ús Frîslân mei,
Of scil se jaen oer jier en dei?
Scil Frîslâns roune ienfaldichheid,
Wêrîn de wiere opriuchtheid leit,
Ek fluchtsje for dy freamde damp,
Krekt as de skiepkes op it kamp?(57)
De fjouwerfuottige jambe en it peare rym fan it fers bringe de regelmjittige gong fan de steamtrein yn it spul. It fers begjint mei it stadige trekskip yn it omtinken te bringen, dat no oerstallich wurden is, al heal en heal in histoarysk fenomeen. De ik-persoan reizget dan fan Ljouwert nei Harns yn in rydtúch achter de ‘lûk-mar-tige’ oan en hy freget him yn ien siken ôf oft de Fryske taal net wike moatte sil foar al dit nijs:
En scil de Fries, dy yet hiar sprekt,
As freamd-sin him de gek oan stekt, -
Spîtgnîskjend oer sîn roun petear, -
Sîn tael forsmite en liene ’t ear
Oan útlansk grienmank? - De îs’ren wei
Bringt wis en bulte freamds wer mei.(58)
It foarútgongsoptimisme fan de Flaming Van Beers is de Fries Dykstra frjemd, mar oan de oare kant toant er him ek nofter en praktysk, sokke prakkesaasjes bringe jin neat goeds en alles kin no ienris ek net bliuwe sa’t it ienkear wie:
(..) Hjir op ’e wrâld
Wirdt al hwet nij is ek wer ald;
En dy to fêst oan ’t alde sit
Is dwaes, om ’t elke menske wit
Det al hwet nou al ald is, wie
Ek ienkear ny foar mannich jier. -
Wy hoopje den dat de is’ren wei
Us lok en foarspoed bringe mei,
En det dêrtroch ús bloei en tier
Oanwinne scil mei elke jier;
En dat lîkwol de frîske sin
Net eangstich tsjen scil op ’e ren
Foar spoarwei-reek. (..)(59)
De ferbining fan realisme (de ferbylde werklikheid fan it nije spoar) mei de Fryske minderheidstaal (sil dy de ûntsluting fan de regio wol oerlibje) wurdt troch Dykstra fêstlein yn in suver taalstridersgedicht. Schurer sil hjir wierskynlik fan himsels sizze moatte dat de dichter him ûnderhearrich opstelt oan de beweging, mar mear rjocht fan sprekken hat in oare observaasje. In minderheidstalich skriuwer jout him yn dit fers persoanlik rekkenskip fan de mooglike sosjale gefolgen fan de ferskining fan in nije maatskiplike realiteit. Hy dielt syn soargen mei de lêzer, dy’t er meinimt troch sawol syn aktuele tema, syn nuânsearre riddenearjen as syn doeltreffende literêre technyk. Yntusken komt men der krekt letter achter dat de skiep, dy’t fuortstowe foar de trein, reflektearre wurde yn it skrikbyld fan Fryske sin op ’e rin. Gedichten oer de ferskining fan de trein en syn effekt op it deistige libben binne wol mear te finen yn de ûnderskate Fryske tydskriften; miskien is dat ris in apart artikel wurdich.(60)
Frysk realisme: is dat dus inkeld literatuer ornearre foar it ‘folk’? Nee, want in gedicht as ‘Oertinkings op ’e Spoarwei’ kin elkenien oansprekke dy’t sosjaal engazjearre literatuer net op foarhân fan minder belang of mindere skientme achtet as lyryske, psychologyske of watfoar oare literatuer ek. De universaliteit leit krekt yn it karakter fan kommentaar op de eigen tiid, in aktiviteit eigen oan elke ferantwurdlike boarger, út alle tiden. Fansels freget de moderne lêzer him ôf oft Dykstra net gelyk krigen hat mei syn warskôging foar de negative effekten fan globalisearring op syn folkstaal en de Frysk-kulturele perspektiven. Fansels spoart sa’n fers oer de spoarwei oan ta kontemplaasje, aksje, beweging, taalpolityk. En as dy moderne lêzer dan per se in ferliking meitsje wol tusken de effekten fan de trein en de komst fan ynternet op it Frysk, sy of hy moat it byleaven net litte.
De politike diminsje
By wize fan konklúzje: doe’t yn de earste tweintich jierren fan de tweintichste ieu oeral yn Europa nije, modernistyske keunstbewegingen opkamen as reaksje op de dominânsje fan realisme, symbolisme of romantyk, utere yn Fryslân in subnasjonale ûntefredenheid oer de tradisjonele Fryske beweging him yn in let-romantysk offensyf tsjin it Fryske realisme, dat doe oars al sa’n tritich jier op syn retour wie en al stadichoan plak ynromme hie foar in gruttere fariaasje oan literêre rjochtingen. It wie net salyk de komst fan Kalma, mar yn feite folle mear de dea fan Waling Dykstra dy’t yn 1914 foar in streamfersnelling soarge yn in ûntjouwing, in literêre ferskowing nei in ferskriftlike literatuer, dy’t al langer te merkbiten wie.
Lykwols slagge it Kalma om mei in aggressive ferbale kampanje tsjin literêre foargongers en eardere literatuer, tsjin de ‘folkskinst’ yn it generaal, de earetitel fan literatuerfernijer takend te krijen. Mei deselde stratezjy en itselde fijânbyld boekte eks-Jongfries Fedde Schurer yn 1946 in ferlykber risseltaat. De reden om de oantsjutting ‘folksskriuwerij’ te brûken ynstee fan Frysk realisme, kin wilens inkeld mar betsjutte dat de brûker om politike redenen gjin ferlet hat fan begripen dy’t it omtinken fêstigje op literêre eigenskippen. It begryp reflektearret it Frysk-nasjonale kompromis fan nasjonalistyske literatuerfernijers en ortodoks-protestantske frysksinnigen yn de jierren 1914-1916 yn har kollektive feroardieling (othering) fan Fryske njoggentjinde-ieuske literatuer. It sarkasme fan Van der Veen, de parrhesia fan Dykstra, de spot fan Van der Meulen, dat allegear stie wol swart op wyt, men koe der net omhinne, mar it mocht net tefolle opfalle en yn it omtinken brocht wurde. Dat soe mar kollektive ergernissen jaan en dêrmei de nasjonale saak skea dwaan.
Containment. It frije sprekken waard bedobbe, op in kâld en wyndrich hôf, in pear graden ûnder nul, yn in kiste dêr’t it lyk fan in folksskriuwer lei.
Noch altyd wurdt it njoggentjinde-ieuske Fryske realisme op syn bêst histoarysk-sosjologysk wurdearre, as organisaasje- en emansipaasjefoarm fan de Fryske lytse boargerij op it plattelân, as taal- en kultuerfersprieder, as fan alles, mar meastal net as nijsgjirrige literatuer. Sa meldt it nijste literatuerhânboek(je) unferfroren oer grûnlizzende tydskriften as Iduna, De Fryske Húsfreon en For hûs en hiem:
[Dy] litte sjen dat se benammen in boargerlik, braaf karakter hiene. Yn ús iuw fine wy de literatuer dy’t dy tydskriften opsmieten faak net mear sa botte nijsgjirrich, mar nijsgjirrich binne wol it byld fan Fryslân dat de skriuwers sketsten, it nije lêzerspublyk dat se wisten oan te lûken en de skriuw- en taalnoarmen dy’t se mei inoar stal joegen.(61)
‘Net mear sa botte nijsgjirrich’, dêrmei wurdt eins bedoeld: it is folksskriuwerij. In kultuer dy’t sa mei syn literêre helden omslacht, dy’t anno 2018 sa selektyf en nasjonaal-ynstruminteel nei syn literêre ferline sjocht, fertsjinnet dy in better lot as de bloedearmoede dêr’t er altyd wer sa bang foar is? Hja dy’t de merk foar folkloare betsjinje, om dêr it ferline oppoetst nei winsk en eachmerk te presintearjen oan in meartalich publyk, witte har gjin ried mei de njoggentjinde ieu, foarsafier’t de nammen fan Halbertsma en Troelstra der net yn foarkomme. Ynienen giet it dan mar oer taal, oer stavering, oer wurdboeken, oer toanielstikken, oer selskippen, oer dit of dat publyk, mar suver noait oer literatuer. In elitêre, útslutende estetyk hâldt it wylde folk en syn ûnbehoffene taal derûnder en derbûten, hoe moat men soks oars besjen?
Dêrom is it no tiid foar krityske literatuerwittenskip. Dy begjint dêr’t in konservative, anty-sosjale, en dus anty-Fryske literatuerpolityk ophâldt. Dit seit de emininte Jan te Winkel derfan:
Subjectief is het verband van al onze schoonheidsgewaarwordingen tot de dingen, die ze wakker roepen. Schoon noemt gij den vlinder, die met zijne kleurrijke wiekjes luchtig zweeft van bloem tot bloem, en wij willen u gaarne gelijk geven; maar hoe zoudt gij ons kunnen wijsmaken, dat de spinnekop leelijk is?(62)
*
Noaten
1 ‘Begrafenis
Waling Dykstra’, Algemeen Handelsblad (20 jannewaris 1914).
Eisma wie de útjouwer fan it faak as ‘folks’ beskreaune Sljucht
en Rjucht, it tydskrift dat ûnder redaksje fan Dykstra stie.
2 ‘Begraffenis
Waling Dykstra’, Leeuwarder Courant (19 jannewaris 1914).
3 D.
Kalma, ‘Fen Fryslân’s fjilden. I. Rinke Tolman’, Leeuwarder
Courant (19
desimber 1914).
4 G.
Jensma, ‘Meartaligens en autonomisearring fan de Fryske literatuer
om 1900 hinne’, Us Wurk 66 (2017).
5 D.
Kalma, ‘Fen Fryslân’s fjilden. V. Jan fen i’e
Gaestmar. III.’, Leeuwarder
Courant (5 juny
1915).
6 D.
Kalma, ‘Oan dr. Schepers’, Leeuwarder Courant (11 desimber
1915).
7 Jan
Piebenga, Koarte skiednis fen de Fryske skriftekennisse (or.
1938; 2e pr. Laverman, Drachten 1957) 137, jout de klassike
protestantske definysje: ‘‘Folksskriuwerij’ wol inkeld sizze:
It praktysk-opfiedend doel fan it wurk, de flottens en lêsberens, de
gaedlikens om foarlêzen of foardroegen to wurden, de didaktyske
learing en de bifetlikens steane op de foargroun; de foarstelling yn
‘kunst’ wurdt mar inkeld nei stribbe. De faeije kanten fan dizze
skriuwerij binne hjir ek út to forklearjen: it eachweid wurdt to
lyts, to sljocht en to horizontael, dat fan need, nou't de wiere
romantyk útband is, wurdt de falske romantyk mei glâns en staesje
ynhelle; en yn dy har gefolch forskine mar fierstofaek
sentimentélens, prekerij en oerdwealske koartswiligens. De
folksskriuwers dy't mienden midden op de dyk to bliuwen, ûntspoarden
sels withoefaek. Har rasionalisme waerd har oardiel, har ‘romme
blik’ en argewaesje fan mystyk har iensidigens, har realisme har
oerflakkigens.’
8 ‘De
Jongfryske Mienskip’, Leeuwarder
Courant (22
maaie 1916).
9 ‘Christlik
Frysk Selskip’, Leeuwarder
Courant (13 juny
1916).
10 Idem.
11 ‘Nieuwe
uitgaven’, Leeuwarder
Courant (19 juny
1916). Besprek fan G.A.
Wumkes, Friezendom
en Christendom
(Ozinga, Snits 1916).
12 ‘De
Boekentafel’, Leeuwarder
Courant (7 novimber
1928).
13 Piebenga, Koarte skiednis.
14 Liesbeth
Brouwer, ‘West Frisian literature in the 19th
century’, yn: Horst Haider Munske, red., Handbuch
des Friesischen / Handbook of Frisian Studies
(Max Niemeyer Verlag, Tübingen 2001) 183-203; 185.
15 Conrad
Busken Huet, ‘C.E. van Koetsveld’, Litterarische
fantasien en kritieken. Dl. 2 (1884) 45.
16 G.A.
Wumkes, ‘Waling Dykstra. 14 aug. 1821-15 jan. 1914’, De Vrije
Fries 22 (1914) 93.
17 ‘Conrad
Busken Huet (1826-1886)’. Koninklijke Bibliotheek. Webside:
https://www.kb.nl/themas/nederlandse-literatuur-en-taal/schrijversalfabet/conrad-busken-huet-1826-1886
Krigen 16 juny 2018.
18 Busket
Huet, ‘Koetsveld’, 49.
19 ‘Duitschland’,
Algemeen Handelsblad
(5 augustus 1872).
20 P.
van Assche, ‘Volksletterkunde in Vlaanderen’, Algemeen
Handelsblad (23 augustus 1896).
21 ‘Conscience’s
laatste boek’, Algemeen
Handelsblad (19
jannewaris 1890).
22 Is.
Querido, ‘Letterkundige kroniek’, Algemeen
Dagblad (12 juny
1907).
23 ‘Dr.
Eeltje Halbertsma’, Leeuwarder
Courant (18
augustus 1898).
24 G.
Kalff, Over de wording van literaire kunstwerken (J.B.
Wolters, Groningen 1902) 11 e.f.
25 G.
Kalff, Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde. 7 Dln.
(J.B. Wolters, Groningen 1906-1912).
26 Kalff,
Wording, 12.
27 ‘Willem
Kloos’, Leeuwarder
Courant (7 maaie
1909).
28 ‘10
lezingen door Sjouk Tigler Wijbrandi’, Leeuwarder Courant
(28 desimber 1909).
29 ‘Friesch
Genootschap’, Leeuwarder Courant (15 jannewaris 1910).
30 Adfertinsje,
Leeuwarder Courant
(10 oktober 1911).
31 ‘Brieven
uit de Hoofdstad 142’, Leeuwarder
Courant (13 maaie
1912).
32 ‘Oorspronkelijke
novellen’, Leeuwarder
Courant (6
jannewaris 1913).
33 C.S. Adama van
Scheltema, De grondslagen eener nieuwe
poëzie. Proeve tot een maatschappelijke
kunstleer tegenover het naturalisme en
anarchisme, de Tachtigers en hun Decadenten (W.L.
en J. Brusse, Rotterdam 1908).
34 Carel Scharten, De roeping der kunst.
Maatschappij voor Goede en Goedkoope Lectuur, Amsterdam 1917) 91.
35 ‘Nederlandsch
Verbond’, Leeuwarder
Courant (19
febrewaris 1913).
36 ‘Studentenliedjes’,
Leeuwarder Courant
(8 septimber 1913).
37 Kalff,
Geschiedenis. Dl. 7 (1913), 713.
38 J.
te Winkel, De ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde.
6 Dln. (F. Bohn, Haarlem 1908-1921).
39 J.
te Winkel, De ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde.
Dl. 7 (or. 1908-1921; 2e pr.; Erven F. Bohn, Haarlem 1927) 47.
40 Anton
van Kempen, ‘Monumentum aere perrenius. Ontwikkelingsgang der
Nederlandsche letterkunde van Jan te Winkel’, yn: P.C. Gijsbers en
Anton van Kempen, red., Deugdelijke
arrebeid vordert lang bepeinzen
(Bohn Stafleu Van Loghum, Houten 2002) s. 205.
41 M.
Spies, ‘Van mythes en meningen: over de geschiedenis van de
literatuurgeschiedenis’, yn: Marijke Spies, red.,
Historische letterkunde,
facetten van vakbeoefening
(Groningen 1984)
171-193; Marijke Spies, ‘Te Winkel. Literatuurgeschiedenis als
wetenschap’, Literatuur 6 (1989) 333-336; Marieke Winkler,
Geleerd of niet. Literatuurkritiek en literatuurwetenschap in
Nederland, sinds 1876. Dissertaasje Radboud Universitit Nijmegen
2017 (eig.beh., 2017).
42 ‘De
hear Kalma utere as syn miening, det, nou ’t W. Dykstra forstoarn
wier en de troane fen ’e fryske skriftenkennisse en taelstriid
dertroch leech kommen, de hear Hof, stipe fen gearkomste-roppers
ensfh., him ré makke dizze troane to bikliuwen. Dit scil er yn gjin
gefal daeije, en hy scil him dêrtsjin forsette mei alle middels,
dêr’t er oer biskikke kin.’ ‘De Jongfryske Mienskip’,
Leeuwarder Courant (13 desimber 1915).
43 F.,
‘Nije Fryske útjeften’, Friesch Dagblad (13 oktober
1945).
44 T.E.
Holtrop, Ynbannich
forwar. Ut it forsprate wirk.
Frisia-Rige nû. 36
(Brandenburgh & Co., Snits 1945). In
rommere seleksje út it wurk ferskynde yn 1979, mei J. Knol as
redakteur: T.E. Holtrop, De
wylde boerinne en oar wurk
(Fryske Akademy, Leeuwarden 1979) mei ynlieding en kronology troch
Knol.
45 F.,
‘Nije Fryske útjeften’.
46 ‘Eenling
in literaire leegte’, Fryslân. Historisch tijdschrift 24-1
(jan.-feb. 2018), oankundige op de website fan it tydskrift: ‘Maar
de tijd zat hem dus tegen. En dan ook nog eens nageroepen te worden
als drankzuchtig. Misschien leed hij teveel onder de benepenheid in
het kleine IJlst, misschien pruimde het publiek zijn soms wat zware
kost (Twa susters, De wylde boerinne) niet. Als een paal boven water
staat zijn buitengewone taalbeheersing: zijn vertalingen van
Shakespeares Hamlet en Julius Caesar kan men ook zien als aanklacht
tegen de toentertijd lamlendige positie van de Friese literatuur.’
Webside:
http://www.friesgenootschap.nl/index.php/nl/online-nummers-en-artikelen.
Krigen 20 juny 2018.
47 F.
Schurer, ‘De bining forbritsen’, De Tsjerne 1-1 (jan.
1946) 1-5.
48 Ib., 3.
49 Ib., 4.
50 Ib., 5.
51 Sitearre
yn: L.H. Maas, Pro Patria. Werken, leven en streven van Gerrit
Kalff 1856-1923 (Verloren, Hilversum 1998) 122.
52 Sjoch:
‘Realisme 1’, G.J. van Bork et.al., Algemeen letterkundig
lexicon (2012-..). Webside:
http://www.dbnl.org/tekst/dela012alge01_01/dela012alge01_01_02712.php.
Krigen 20 juny 2018. Ek: Toos Streng, ‘Realisme’ in de kunst-
en literatuurbeschouwing in Nederland tot 1875 (Amsterdam
University Press, Amsterdam 1995).
53 Waling
Dykstra, ‘Oertinkings op ’e Spoarwei’, Nieuwe Friesche
Volks-Almanak 13 (H. Kuipers, Leeuwarden 1865) 74-77. It fers
datearret neffens ûnderskrift fan desimber 1863.
54 Jan Van Beers, ‘De stoomwagen’ [1859], yn: Jan van Beers, Gedichten
(Wed. J.C. van Kesteren & Zoon, Amsterdam 1876) 265-279.
55 J.
van Beers, Gedichten, 271.
56 Ib., 278.
57 Dykstra, 'Spoarwei', 76.
58 Idem.
59 Dykstra, 'Spoarwei', 77.
60 Bekend is it skôgjend stik fan Joast Halbertsma, ‘De gevolgen van het
vervoer door stoom. Voorgelezen in de zestiende openbare vergadering
der tweede klasse van het Kon. Nederl. Instituut’, Het Instituut
of Verslagen en Mededelingen der vierde klasse van het Kon. Ned.
Instituut van Wetenschappen en Schoone Kunsten (1846) 4; 338-371.
Sjoch ek: Goffe Jensma, Het rode tasje. Burgerlijk bewustzijn en
Friese identiteit in de negentiende eeuw (Fryske Akademy,
Leeuwarden 1998) 88-111.
61 Joke
Corporaal, Salang’t de beam bloeit. Koarte skiednis fan de
Fryske literatuer (Bornmeer, De Gerdyk 2018). Sjoch myn resinsje:
Abe de Vries, ‘Wachtsje op de ivich griene beam’, Friesch
Dagblad (16 juny 2018); Josse de Haan, ‘Nije canon Fryske
literatuer’, website De Moanne (1 juny 2018):
http://www.demoanne.nl/nije-canon-fryske-literatuer/
Krigen 20 juny 2018; Friduwih Riemersma, ‘’Ik stean der net yn,
do wol?’ Oer Salang’t de beam bloeit. Koarte skiednis fan de
Fryske literatuer’, Fers2 4-12 (2018). Webside:
http://www.fers2.eu/ik-stean-der-net-yn-do-wol/
Krigen 20 juny 2018.
62 Jan
te Winkel, De wetenschap der schoonheidsgewaarwordingen (Erven
F. Bohn, Haarlem 1911) 18.
