Utsprutsen op de earste Eppie Dam Dei, freed 25 oktober, yn De Koornbeurs yn Frjentsjer
Foto: Marchje Andringa
In laudatio. Oarspronklik in
komplimintearjende of oanbefeljende taspraak, in panegyricus, dy’t
yn it âlde Grikelân mei syn oratoren en filosofen op folksfeesten hâlden waard,
mei as doel om stêden en ynstellingen te ferhearlikjen.
By de Romeinen pakte sa’n taspraak al gau tige
loovjend, sels flaaierich út, om’t er yn har kultuer meast rjochte wie ta, of
hannele oer in bekend en machtich persoan. Ien fan de bekendsten is skriuwer Cicero
syn laudatio op Pompeius út 66 foar Kristus. Dy wie stuolle op it grutte belang
dat Cicero oan de republikeinse Pompeius hechte as ferdigener fan Rome tsjin de
piratefloaten fan Sisilië. Of nim de slim oerdreaune lofrede fan skriuwer Plinius
minor oer keizer Trajanus, út 100 nei Kristus. Earme Plinius, hy hie noch sá
oan Jupiter bidden dat syn rede fierwei bliuwe soe fan de skyn fan flaaien. Ek
hjir yn akademystêd Frjentsjer binne oan de eardere universiteit lofredes op it
libben fan minsken fan kwizekwânsje hâlden.
Fansels, minsken, helje ik dy feitsjes efkes oan om dit
praatsje fan my in heechgeleard smaakje te jaan. Mar ik ha der ek noch in oar
doel mei, dêr kom ik aansen op.
Yn ús eigen wrâld, fast forward, giet it
der wat earbetoanen oanbelanget in stik minder formeel oan ta as by de
klassiken. Okee, der is sokssawat as lintsjes, mar dy moatte je mar krekt hawwe
wolle. Meast kinne wy it wol ôf mei in praatsje en kofje mei oranjekoeke. Op de
site Vance.nl (‘een Nederlandse nieuwssite voor een nieuwe generatie’) lês ik
yn in stik út 2016: ‘Dat een compliment fijn is om te krijgen én geven, wist ik
wel. Maar dat je het ook in je dagelijkse routine kan opnemen, net zoals je
‘hallo’ en ‘eet smakelijk’ zegt, níet. Ik zag het toch meer als een momentje,
wanneer iemand is geslaagd, écht iets uitmuntend heeft gedaan of ach, gewoon
een hele leuke broek aan heeft.’
*
In lofrede dus. No doar ik wol sizze dat Eppie –
doopnamme Ebele – Dam fan oerdwealske plomstrikerij net folle hawwe moat.
Publike wurdearring is fansels prachtich, mar it is gjin fergoeding foar al dy
net te tellen safolle oeren fan pikerjen en ploeterjen, fan peazgjen bytiden,
dat earmkedrukken mei taal en werklikheid. De swarte twivel as it tsjinsit, en
it lok dat yn flitsen taslacht, of as in simmerwyntsje foarbystrykt,
bywannear’t de rigels fan it fers har fal krije.
Likegoed hawwe wy Eppie Dam Dagen. En dêr is, út
ús literêre en ek út in bredere Frysk-kulturele hoeke wei besjoen, alle reden
ta. Sis mar gerêst, der is suver tefolle reden ta. Hoe moatte je oan sa’n
skriuwerskip rjocht dwaan? Wat kinne je sjen litte, wat moat in oare kear? Dêr
moat ik dalik by sizze, dat ik Eppie al sa’n tweintich jier ta myn
freonerûntsje rekkenje. Dat wy inoars dichtbondels yn konsept lêzen en fan
kommentaar foarsjoen hawwe, dat ik as skieden heit gauris mei de lytse jonkjes
by Eppie en Lienke oanwest ha, dat wy as resinsinten inoars optinksels bûten
roai posityf beskreaun hawwe. Ergo, dit myn ferhaaltsje sil skraachoan foar
objektyf fersliten wurde kinne.
Ik bin dus in fan. De skriuwer Eppie Dam is foar
my foaral in geweldige dichter. Immen dy’t mei en yn poëzij libbet.
Doe’t er yn 2015 fan Kollum nei Sleat ferhuze, mailde er in ferhûsberjocht nei
freonen: ‘Het moest er eens van komen: / Eppie gaat in Sloten wonen, / al wordt
er plaatselijk beweerd: / hy komt gewoan yn Sleat. / Klinkt beide
niet verkeerd.’
Oer syn liturgyske wurk, syn Fryske lietteksten,
fan 1993 ôf op muzyk fan Hindrik van der Meer, syn berneboeken, gauris mei
yllustraasjes fan partner Lienke Boot, oer dy hiele breedte fan syn
skriuwerskip sil ik de mûle net spiele kinne. Dat soe foar in grut part in
bedrôvjend tillen boppe de macht wurde. It binne syn gedichten dy’t foar my de
kearn útmeitsje fan syn betsjutting foar de Fryske literatuer. En as ik dat
útlizze moat, dan kom ik net by Plinius, mei ik hoopje, mar miskien wol by
Cicero en de âlde Griken út. En by Eppie syn broek.
*
Myn lofrede priizget Dam syn gedichten as
ferdigeners fan in stêd dy’t inkeld yn de geast bestiet, dy’t tagelyk hecht as
in rots en fragyl as ryspapier is, en dy’t wy ek wol ‘de Fryske skriftkultuer’
neame. Dat ‘ferdigeners’ klinkt wat martiaal, mar dat is hjir presys de
bedoeling: it bringt it foarbyld fan Cicero yn it spul. Dy Fryske skriftkultuer
leit ommers lykas Rome oan alle kanten ûnder fjoer. Diskear fan byld en lûd,
muzyk, spoken word, blogs, vlogs, apps. Lju mei talint foar keunst kieze noch
minder faak as earder foar in bestean yn it Frysk en yn Fryske dichtrigels. En
doedestiids hâlde it ek al net oer.
Wat talinten oer de streek helje kin, binne
fersen dy’t mear wêze wolle as kontrastryk ynterdissiplinêr fermeits. Teksten
dy’t langer hingjen bliuwe, om’t se djipper stekke. En mear sizze as dat se
dogge, om’t se it better sizze. Sjoch bygelyks ris nei de bêste gedichten fan
Eppie Dam. Gedichten, sa’t wy se nei myn smaak foaral lêze kinne yn syn
bondels Neigeraden it noarden (2004), Blausucht (2009), Mem
sjocht boi (2012) en Fallend ljocht (2014). Se nimme
ús mei yn in persoanlik ferwurdzjen en ferantwurdzjen.
Soms binne it muorren. Dan ‘rost, rammelt, bonkt
/ om alles wat ik noch net sei, / it ferlossende wurd / oan de tichte doar /
dy’t ik net iepenkrij’, seit it gedicht It bloed krûpt, de tiid fljocht út
de bondel Blausucht. Soms binne it ruten, of finsters, lykas yn in
oersetting fan in fers fan de Braziliaanske dichter Lêdo Ivo yn deselde bondel:
‘dan stelt it my gerêst om te sjen / dat oan ’e fiere eachein / achter in
finster ljocht brânt. / En mear begear ik net.’
It bestean dat syn gedichten sjen litte, dat is
in bestean yn taal. Yn it Frysk. In bestean dat dus tagelyk beheind en
ûnbeheind, tagelyk werklik en optocht, tagelyk heroysk en tragysk is. It
ûndersyk nei it eigen ferline, de foarstellingen fan goed en kwea dy’t jin
bybrocht binne, de twivels mar ek de rêst dy’t relaasjes bringe, freugde oer de
natuer, oer bern: yn Eppie syn dichterlik oeuvre binne sokke algemien-minsklike
tema’s en motiven oanlieding foar persoanlike foarmjouwing yn persoanlike taal.
Foar de yngreep fan de keunstner. Foar byld en metafoar, dat binne bern fan de
fantasij. En foar rym en ritme, taalmuzyk, dat is it bern fan it liif. Soms is
er oargelist, soms oesdript it pianissimo op in bekken.
*
Is Eppie Dam sadwaande wol sa’n bytsje myn
Pompeius fan de Fryske skriftkultuer, hy is tagelyk mar gewoan in Fryske jonge
út Kollumerpomp. In jonge mei in skuor yn ’e spikerbroek. Berne yn 1953, is er
seis jier jonger as Wilco Berga en Piter Boersma, en twa jier âlder as Eeltsje
Hettinga en Marga Claus. Syn skriuwersgeneraasje hat noch krekt as puber de
sechstiger jierren meimakke. Yn dy tiid wie Fryslân noch in echte
plattelânsprovinsje, it wie noch net de ‘ferûntmienskiplike’ suburbane regio
dêr’t Goffe Jensma it okkerdeis oer hie. Doe koe men jin de nedige taalmacht
noch maklik eigen meitsje. Troch Frysk te lêzen en nei in hieleboel Frysk praat
te lústerjen, fan famylje, op it wurk, op strjitte, op it keatsfjild en yn de
kroech. It is de fraach oft lústerjen hjoeddedei noch safolle nut hat, no’t op
de skoalpleinen al mear Hollânsk as Frysk te hearren is, om fan de
bûtenskoalske publike sektor mar te swijen.
Eppie hat gelok hân mei syn kristlik-Frysksinnige
foarbylden op de kweek yn Dokkum. Foaral doe’t wy oan ús
Slauerhoff-oersettingen wurke hawwe, yn 2019 en 2020, koe ik opmerke wat in
earsten taalsmid er is, mei in oergeunstichmeitsjende wurdskat en in fyn gefoel
foar talige kleur en nuânse. Dy kwaliteiten binne net inkeld it gefolch fan
talint of sensitiviteit. Se binne ek it risseltaat fan ambachtlikheid. Talige
ambachtlikheid is in ûnderskatte poëtyske kwaliteit. Al hielendal no’t mei it
www en sosjale media ek rûnom in multymediale experience-kultuer
opkaam is, in kultuer dy’t populariteit opeasket mei festivals, mei spoken
word, mei shock & awe.
No moat ik oppasse om net yn it farwetter fan de
flaaierige Plinius te bedarjen, mar it is dochs sa dat men – al hielendal yn it
keunstfijannige PVV-klimaat fan hjoeddedei – in belangryk dichter as Eppie net
folle en net faak genôch priizgje kin. In dichter dy’t al sa’n fyftich jier
poëzij ûnder de minsken bringt, ek al sit it sjesa, dat dy prachtige bondels,
mei in inkelde útsûndering, noait mear as in hûndert of twahûndert stiks
ferkeapje. De marzjes binne foar elke Fryske taalkeunstner mar lyts. Ja, wat
hat Eppie him yn it ferline as redakteur fan Trotwaer net lilk
makke om ús kultuerleavjend mar noait in dichtbondel oantugend folk.
*
‘Oftaaste, weromfalle en wer opklauwe’, sette ik
yn 2017 boppe in fraachpetear dat ik mei Eppie hie foar it Frysk Deiblêd. Mei
it foarderjen fan syn sykte – Huntington, lykas bekend – binne syn gedichten
rjochter en regelmjittiger wurden. Fêste foarmen lykas de fjouwerrigel komme
faker foar, en faker lit de dichter him ynspirearje troch byldzjend, kleurich
wurk dat assosjaasjes opropt. Fan de lêste sis fyftjin jier datearreat ek syn
tanimmend oantal oersettingen fan fersen út útlânske talen, gedichten fan Milosz,
Yeats, Ivo, Brodsky, Murray, Krog en oaren. In ryk korpus dêr’t noadich in
moaie sammelútjefte fan komme moat. ,,Wat se mien hawwe is omtinken foar it
ierdske, soms it smoarge en goare, en tagelyk de stille of ûnútsprutsen hing
nei it geastlike”, sa ferantwurde er syn kar fan gedichten dy’t er yn it Frysk
oerbrocht hie.
Fansels tocht er nei oer syn eigen wurk, oer
hoe’t him dat ûntjoech. ,,Ik leau dat ik yn 2004 mei Neigeraden it
noarden myn top berikt haw”, wie er fan betinken. ,,Dat wist ik doe
al. Dêr haw ik, each yn each mei myn komôf, it djipst yn mysels taast, it
earlikst mar ek it iensumst west.” In hiel oare kant fan syn dichterskip liet
er yn 2017 sjen, yn de bondel De aap foar de bokkewein. Dêryn hat
just it minskegewrimel yn de bûtenwrâld de haadrol. Sintraal stiet it lytse en
it grutte nijs, en hoe’t in dichter dêr soms serieus en soms gekslaggerich nei
sjen kin.
Mar dit is gjin oeuvrebesprek. Jo, achte
taharker, jo witte wol dat Eppie Dam yn 2017 de Gysbert Japicxpriis takend
krigen hat foar syn bondel Fallend ljocht út 2014. De dichter
tocht doe noch dat ‘Hear H.’ soargje soe dat dat syn lêste wurde soe. Mar fan
’t jier docht bliken dat de populares fan Caesar de optimates fan
Pompeius noch hieltyd net ferslein hawwe. Hjoed wurdt de republyk der letteren
útwreide mei Eppie syn ‘autobiografy yn fersen’. De Pompster psalmen,
150 gedichten dy’t hieltyd bestean út fjouwer einrymjende fjouwerrigels. It is
syn tweintichste eigen dichtbondel, as ik my net ferteld ha. In bondel yn it
Hollânsk diskear. Mei as ûndertitel ‘Leven in verzen’. In earste ferzje is al
yn de earste helte fan 2019 skreaun. ‘It is in spikerhurd ding wurden, en it
taast tagelyk yn it moed’, mailde ik Eppie yn novimber fan dat jier oer it
konsept.
Soe dit dan no syn lêste dichtbondel wêze? Dat
soe net bêst wêze, want sines is in stim dy’t net mist wurde kin. Ik ken gjin
Fryske dichter dy’t mei Eppie Dam te ferlykjen is. Nim syn religieuze toan,
dêrmei swinkt er literatuerhistoarysk besjoen hinne en wer tusken de
frijsinnige stikelrymkes fan Hjerre Gerrits van der Veen en, yn it Hollânsk, De
Génèstet, en oan ’e oare kant rekket er de sêftere toetsen fan Kuitert. Miskien
hie Eppie dûmny wurde moatten en gjin skoalmaster. Gelokkich is er dat net
wurden, want dan hie syn skriuwerij nei alle gedachten in stik minder
aventoerlik útpakt. Hy dichtet yn syn psalmen like maklik oer de rolstoel fan
mem en oer ‘kleine zedenschilders’ lykas Trump en Wilders en Kuzu en Baudet as
oer it feroarjende Fryske lânskip: ‘lang bloeide zuring aan de zwemmer / daar
kuste klaver boterbloem / nu was het land van pomp tot lemmer / een rode zee
egyptisch groen’.
*
Snijflakken tusken de predikant en de poëet treft
de lêzer gauris oan yn Eppie syn gedichten. Hy moat altyd wer kontimplearje, hy
moat soms oardielje, faak oer himsels, hy moat himsels fan skuld ferlosse, hy
moat, sa’t ik sei, ferantwurding ôflizze. Ferantwurding dy’t ta befrijing laat.
Treffend hat de lêste ‘psalm’ de titel Wederopstanding krigen.
De gedichten yn de nije bondel binne te lêzen as it produkt fan kromme ‘levens
/ die nooit meer recht te krijgen zijn’, mar ek as it ferslach fan in ‘(..)
wederopstanding des geestes / zodat je ademhalen kan’.
Dat útsjoch, dy ‘wederopstanding des geestes’ dy’t rjocht docht oan de minske, fan dat útsjoch is Eppie Dam yn Fryslân de dichter. Ik soe dat rommere sykheljen hjir behalve religieus of geastlik foaral literêr tsjutte wolle. Hoe neiby de snoade piraten ek komme oan de kusten fan de Fryske skriftkultuer, mei as doel om dy kultuer út te wiskjen, te marzjinalisearjen of har wil en har regels op te lizzen: se sille yn har kweade opset net slagje salang’t wy dichters hawwe dy’t ‘Rome’ heechhâlde en syn takomst mooglik meitsje.
En, ja, kom, dan meie se fan my bêst wol in kear, mar byleaven net te faak, in bondel yn it Hollânsk útbringe. Ik winskje Pompeius lok mei it ferskinen fan syn Pompster psalmen!
.
