Sân gedichten fan Anna Akhmatova, skreaun yn de tritiger, fjirtiger en fyftiger jierren fan de foarige ieu, binne letter bekend wurden as de ‘Noardlike elegyen’.
Een lange cyclus (..) behandelt het leven van de ik vanuit wisselende gezichtspunten. Er is onder deze ‘Noordelijke elegieën’ een gedicht dat de sfeer in Rusland oproept aan het eind van de negentiende eeuw - de periode waarin de dichteres werd geboren, ‘feilloos op tijd’, zoals ze ironisch schrijft, om de ‘onvergelijkelijke schouwspelen’ van de twintigste eeuw niet te missen. Andere gedichten bevatten een algemene bespiegeling over het pijnlijke proces van de terugkeer naar een diep begraven verleden. Soms is het onderwerp ook een persoonlijke herinnering – Achmatova’s vroege literaire succes, haar samenwonen met Goemiljov en haar afscheid van een levensgezel uit de dertiger jaren die, net als haar zoon, werd gearresteerd. 1)
In elegy drukt tradisjoneel ferlies en ôfwêzichheid út, mei as doel om in foarm fan treast te finen. It tema is meastentiids de dea of de ôfwêzichheid fan in leafde, of fan de leafde sels, of fan de jonkheid – en dêrmei wurdt automatysk ek it effekt fan de tiid en syn ferstriken ta ûnderwerp makke. ‘The unusual aspect of Akhmatova’s elegies is that the object of elegiac mourning is the speaker’s own life, past self (or selves) (..),’ skriuwt Akhmatova-kenner Alexandra Harrington. 2) Yn de earste elegy wurdt it begjin fan it libben fan de haadpersoan situearre yn it Ruslân fan Dostojevski, mar dy pre-revolúsjonêre perioade yn de Russyske skiednis wurdt sadanich mytologisearre dat ‘the point of origin of present reality’ oantsjut wurdt – it kommunistyske Ruslân fan Akhmatova’s tiid. 3) Wâlnútfoarmige spegels binne ‘amazed by the beauty of Karenina’:
(..)
And in Staraya Russa magnificent ditches,
And in the gardens decaying summer houses,
And the windowpanes are black as an ice-hole,
And one imagines that something has occurred,
That it is better not to peep, let us leave.
It is not possible to reach an understanding with every place,
So that it reveals its secret… 4)
Yn de njoggen ‘Noardlike elegyen’ fan Abe de Vries, de earste ôfdieling yn syn sânde dichtbondel Brek dyn klank (2015), wurdt hjir en dêr, om te begjinnen al yn de titel, referearre oan de syklus fan Akhmatova. Sa is de ‘Mirte’ út De Vries syn earste elegy te beskôgjen as in wjerlûd fan ‘the beauty of Karenina’ út Akhmatova har earste. It Sint Petersburg fan Akhmatova – de stêd mei de ‘magnificent ditches’ en de tunen – is by De Vries transformearre ta in Fryske pleatstún, ‘it parrepark fan earder Goslinga’, ‘it hôf om ‘e kop’ dêr’t syn ik-dichter in glim opfangt fan Mirte dy’t in bikiny oanpast. Sy is de personifiearre eros – yn it joadske leauwe is de mirte in plant dy’t gelok yn it houlik en fruchtberens bringt. Ek hat mirte in promininte rol yn de zoroastriskyske liturgy. En fansels trillet yn de pleatstún ek noch it bibelske paradys mei.
Alsa wurdt sawol by Akhmatova as De Vries it begjin fan in persoanlike skiednis mytologisearre mei behelp fan in lânskip en in (foarbije) tiid. De Vries syn ik-dichter, no yn de rol fan sfinx, jout oan Oedipus in riedsel op: ‘wat hat twa earten moarns, mar moarns / yn ‘t blommegers ek lamkes twa?’ It goede antwurd is fansels: de 16-jierrige Mirte mei har jonge boarsten. It situearjen fan de eros yn de foartiid fan de ik-dichter is it doel fan de earste elegy. Syn earste soarch is net om de lêzer in byld te jaan fan in ferdwûn boerelibben – ‘Ik fertel jimme net oer it ratteljen fan de amers,’ – mar it fêstlizzen fan in eroatysk oerbyld: ‘mar ik jou in ets fan Mirte’s blanke boerefammejaar.’ Yn de twadde elegy wurdt datselde noch in kear dien, mar no oan de hân fan in útstapke yn de skuorre fan de pleats. Wat de ik-dichter dêr rûkt, is ‘dierlikheid / mongen mei it parfum fan in jonge ierde’.
Beide elegyen wurde ferteld troch de ik-dichter, de earste oan in ‘jimme’, de twadde oan bern dy’t no like âld binne as de ik-dichter doe’t er yn dy skuorre wie: ‘(..) ik wie ek trettjin, fjirtjin jier (..).’ Ek yn de sânde elegy is der in ‘jimme’ dêr’t tsjin praat wurdt. Ek sjoen yn it ramt fan de bondel – it twadde en tredde skift befetsje fersen dêr’t de ik-dichter him yn uteret tsjin en oer syn bern – wurdt dúdlik dat mei dy ‘jimme’ út de elegyen net de lêzer mar de bern fan de ik-dichter bedoeld binne. Dat makket fan de ‘Noardlike elegyen’ fan De Vries op it foarste plak in tsjûgenis en in ferslach fan it ferline fan de ik-dichter, foar safier’t er dêr wat oer kwyt wol tsjin syn bern, of mear yn it algemien, tsjin harren dy’t yn de tiid nei him komme en yn in oare wrâld libje as dêr’t hy yn ferkeard hat.
‘It is not possible to reach an understanding with every place, / So that it reveals its secret’, dichte Akhamatova. Mar it dekor fan De Vries syn elegyen kin wol tige krekt trasearre wurde. Dat de ik-dichter ‘fan de Riedkant’ it hôf ‘fan Goslinga’ ynkomt, jout al ynformaasje genôch: de pleats Okkinga State eastlik fan Winaam oan de Foarryp leit deunby de Ried en wie yn de 17e-ieu it domisily fan de haadling Johan van Goslinga, de pake fan de lettere steatsman Sicco van Goslinga. Johan van Goslinga jr., de heit fan Sicco, komt foar yn de sechsde elegy as ‘klokkeskinker’, in ferwizing nei it feit dat er de nije klok skonk dy’t yn de tsjerketoer fan Winaam hongen waard nei’t de toer yn 1684 ynstoart wie. Yn de tredde elegy ferskynt de pleats yn ‘de rûge skyn fan de ûneinichheid, / oer fan sinnebaarnen, tongerreinen: / stûfe wjerstân tsjin it gnabjen / fan de libbenstiid.’ De krêften dy’t ferfal feroarsaakje binne blykber net sterker as dat wat de muorren oereinhâldt: ‘Alles is yn wyb’lich lykwicht.’ Yn de lêste rigels wurdt it omtinken rjochte op de ferivigjende funksje fan it skriuwen cq. dichtsjen: ‘Boer en feint wine ’t oerwurk op, / mar al it oare wurk is foar de dichter.’ Boeren en feinten komme en gean en hearre ta it domyn fan de tiid, mar it is de dichter dy’t de pleats syn essinsje jout en oerbringt nei it ryk fan de literatuer.
De fjirde elegy ferleit it perspektyf nei it doarp dêr’t de ik-dichter weikomt. It gedicht jout, nei de mytologisearring, utering oan de ferfrjemding dy’t er fielt as er dêr yn it hjoeddageliks wer in kear is: ‘De strjitte is fol frjemde minsken.’ Hy ken se net, wat ek sizze wol: hy kin se net mear ferstean. It reëel besteande doarp moat alsa belies jaan tsjin it literêr besteande doarp, wat bliken docht as it rymke sitearre wurdt, oanbrocht op de tsjerkeklok. Dat is fan de hân fan Onno Sytstra, soan fan Harmen Sytstra:
Ik lied de ljue nei ’t hillichdom
En ta de rêst yn iiv’ge slom
Mar hwet ik oansiz, drôf ef bliid,
It kinstige ûrwirk seit:
Sa, minske, rint de tiid.
Harmen Sytstra wie bakkersfeint (1838-1840) en skoalmaster (1843-1844) yn Winaam. De fyfde elegy wreidet it literêre ferline fan it doarp fierder út as de ik-dichter de deaden bedobbet op it tsjerkhôf. De toer mei dan omfallen wêze om’t it ‘kwea yn it anker’ siet – gebouwen binne no ienris net bestân tsjin de tiid – mar yn it gedicht bliuwe de deaden dy’t om de toer fergearre binne, bewarre. Sa is it ek yn elegy 6; de tiid slacht yn it stal fan sekularisearring syn slach, mar: ‘Inkeld de dichter / makket leauwen lichter, / as er klokkeskinker Goslinga / rymjend earet, yn in elegy as twa.’
It ferline dat de ik-dichter hie yn syn ‘Staraya Russa’ kin inkeld sichtber en taastber makke wurde (bewarre wurde foar it ferfal) yn it gedicht. De needsaak fan dat bewarjen wurdt wat fan dúdlik yn de sânde elegy, dêr’t de ik-dichter by Ropta op ‘e seedyk stiet en ‘jimme, kanofarders’ oankommen sjocht. As er har freget foar wa’t se komme, krijt er gjin antwurd en begjint it te reinen: ‘Earst sunichjes begjint it te drippen. / Dan stekt in stoarm op fan striid, / dy’t de see wint fan it lân / mei in weach fan fier foar myn tiid.’ Dat ‘fier foar myn tiid’ docht tinken oan wat men seit fan in te jong ferstoarne persoan: dy is ‘fier foar syn tiid’ hinnegien. Licht kin men dan betinke, yn it ramt fan dizze elegyen, dat de ik-dichter fielt dat er oer syn ferline skriuwe moat, foar syn bern, foar’t er dat net mear kin.
Elegy nûmer acht tsjoent ús it hjoeddeiske Frjentsjer foar eagen, de âlde universiteitsstêd dy’t de wittenskip spitigernôch al lang net mear skewielje kin. Sa’t Sint Petersburg foar Akhmatova in ferlern ideaal wjerspegelet, sa docht Frjentsjer dat foar De Vries: de universiteitsstêd as eardere beskavings- en Ferljochtingsbringer, dy’t yn it hjoeddageliks der lykwols ûnttakele by leit en it sjocht der net nei út dat de âlde graasje oait weromkomme sil. Fryslân hat gjin universiteit mear en ek in alfde, tolfde of trettjinde ‘fakulteit’ fan de Grinzer universiteit yn Ljouwert kin dat feit net feroarje. Fryslân, dat wol sizze, it Fryslân sa’t de ik-dichter dat belibbet, is in oarde dêr’t de geasten fan Keunst en Wittenskip út ferballe binne. As dat net reden genôch is foar in elegy? De achtste elegy wurdt dêrmei ek in protestfers, in oanklacht tsjin, lit ús sizze, de platte bewegerskultuer dêr’t men literatuer hatet en hampelmannen langer it lêzen net leare.
‘The beginnings and ends are known to me, / And life after the end’, skriuwt Akhmatova yn ien fan har elegyen. Yn syn njoggende en lêste elegy komt De Vries werom op de funksje dy’t it skriuwen fan dizze elegyen foar him hat. Hy beitelet syn wurden yn stien en stiet dêryn ‘bewarre, beklamme’, sa hopet er. Hy hopet boppedat dat ‘dy’t dit lêst’ syn tekst – eins himsels – ferstean kinne sil. As dat sa is, dan kin de skriuwer de pinne dellizze. It gedicht is dan ‘rêst’ en de dichter kin ‘yn it libben gean’. De heit, de skriuwer dy’t net werklik ‘libbet’, hat himsels útsprutsen en libbet fierder yn syn bern, dy’t, sa docht bliken út it twadde en tredde skift fan Brek dyn klank, earne oars wenje. Yn alle gefallen net yn it lânskip of de taal fan de pleats, it doarp, de seedyk, de âlde universiteitsstêd, Fryslân. De ik-dichter is yn dy sin syn bern kwyt. Hy kin himsels treastgje – in funksje fan de elegy – mei de wittenskip, of is it inkeld mar de hope, dat se oait syn gedichten wol in kear lêze en begripe sille.
Noaten
1) Kees Verheul, ‘Negen gedichten van Akhmatova met een inleiding’, Tirade Jrg. 23 (Van Oorschot, Amsterdam 1979) s. 641
2) Alexandra Harrington, The poetry of Anna Akhmatova. Living in different mirrors (Anthem Press, London 2006) s. 114
3) Ibid., s. 148
4) Oersetting by Rachel Polonsky, Molotov’s magic lantern. Uncovering Russia’s secret history (Faber & Faber, London 2010) s. 86
