'Om alles wat ik noch net sei' - Lofrede foar Eppie Dam

Utsprutsen op de earste Eppie Dam Dei, freed 25 oktober, yn De Koornbeurs yn Frjentsjer

                                                                  Foto: Marchje Andringa

In laudatio. Oarspronklik in komplimintearjende of oanbefeljende taspraak, in panegyricus, dy’t yn it âlde Grikelân mei syn oratoren en filosofen op folksfeesten hâlden waard, mei as doel om stêden en ynstellingen te ferhearlikjen.

By de Romeinen pakte sa’n taspraak al gau tige loovjend, sels flaaierich út, om’t er yn har kultuer meast rjochte wie ta, of hannele oer in bekend en machtich persoan. Ien fan de bekendsten is skriuwer Cicero syn laudatio op Pompeius út 66 foar Kristus. Dy wie stuolle op it grutte belang dat Cicero oan de republikeinse Pompeius hechte as ferdigener fan Rome tsjin de piratefloaten fan Sisilië. Of nim de slim oerdreaune lofrede fan skriuwer Plinius minor oer keizer Trajanus, út 100 nei Kristus. Earme Plinius, hy hie noch sá oan Jupiter bidden dat syn rede fierwei bliuwe soe fan de skyn fan flaaien. Ek hjir yn akademystêd Frjentsjer binne oan de eardere universiteit lofredes op it libben fan minsken fan kwizekwânsje hâlden.

Fansels, minsken, helje ik dy feitsjes efkes oan om dit praatsje fan my in heechgeleard smaakje te jaan. Mar ik ha der ek noch in oar doel mei, dêr kom ik aansen op.

Yn ús eigen wrâld, fast forward, giet it der wat earbetoanen oanbelanget in stik minder formeel oan ta as by de klassiken. Okee, der is sokssawat as lintsjes, mar dy moatte je mar krekt hawwe wolle. Meast kinne wy it wol ôf mei in praatsje en kofje mei oranjekoeke. Op de site Vance.nl (‘een Nederlandse nieuwssite voor een nieuwe generatie’) lês ik yn in stik út 2016: ‘Dat een compliment fijn is om te krijgen én geven, wist ik wel. Maar dat je het ook in je dagelijkse routine kan opnemen, net zoals je ‘hallo’ en ‘eet smakelijk’ zegt, níet. Ik zag het toch meer als een momentje, wanneer iemand is geslaagd, écht iets uitmuntend heeft gedaan of ach, gewoon een hele leuke broek aan heeft.’

*

In lofrede dus. No doar ik wol sizze dat Eppie – doopnamme Ebele – Dam fan oerdwealske plomstrikerij net folle hawwe moat. Publike wurdearring is fansels prachtich, mar it is gjin fergoeding foar al dy net te tellen safolle oeren fan pikerjen en ploeterjen, fan peazgjen bytiden, dat earmkedrukken mei taal en werklikheid. De swarte twivel as it tsjinsit, en it lok dat yn flitsen taslacht, of as in simmerwyntsje foarbystrykt, bywannear’t de rigels fan it fers har fal krije.

Likegoed hawwe wy Eppie Dam Dagen. En dêr is, út ús literêre en ek út in bredere Frysk-kulturele hoeke wei besjoen, alle reden ta. Sis mar gerêst, der is suver tefolle reden ta. Hoe moatte je oan sa’n skriuwerskip rjocht dwaan? Wat kinne je sjen litte, wat moat in oare kear? Dêr moat ik dalik by sizze, dat ik Eppie al sa’n tweintich jier ta myn freonerûntsje rekkenje. Dat wy inoars dichtbondels yn konsept lêzen en fan kommentaar foarsjoen hawwe, dat ik as skieden heit gauris mei de lytse jonkjes by Eppie en Lienke oanwest ha, dat wy as resinsinten inoars optinksels bûten roai posityf beskreaun hawwe. Ergo, dit myn ferhaaltsje sil skraachoan foar objektyf fersliten wurde kinne.

Ik bin dus in fan. De skriuwer Eppie Dam is foar my foaral in geweldige dichter. Immen dy’t mei en yn poëzij libbet. Doe’t er yn 2015 fan Kollum nei Sleat ferhuze, mailde er in ferhûsberjocht nei freonen: ‘Het moest er eens van komen: / Eppie gaat in Sloten wonen, / al wordt er plaatselijk beweerd: / hy komt gewoan yn Sleat. / Klinkt beide niet verkeerd.’

Oer syn liturgyske wurk, syn Fryske lietteksten, fan 1993 ôf op muzyk fan Hindrik van der Meer, syn berneboeken, gauris mei yllustraasjes fan partner Lienke Boot, oer dy hiele breedte fan syn skriuwerskip sil ik de mûle net spiele kinne. Dat soe foar in grut part in bedrôvjend tillen boppe de macht wurde. It binne syn gedichten dy’t foar my de kearn útmeitsje fan syn betsjutting foar de Fryske literatuer. En as ik dat útlizze moat, dan kom ik net by Plinius, mei ik hoopje, mar miskien wol by Cicero en de âlde Griken út. En by Eppie syn broek.

*

Myn lofrede priizget Dam syn gedichten as ferdigeners fan in stêd dy’t inkeld yn de geast bestiet, dy’t tagelyk hecht as in rots en fragyl as ryspapier is, en dy’t wy ek wol ‘de Fryske skriftkultuer’ neame. Dat ‘ferdigeners’ klinkt wat martiaal, mar dat is hjir presys de bedoeling: it bringt it foarbyld fan Cicero yn it spul. Dy Fryske skriftkultuer leit ommers lykas Rome oan alle kanten ûnder fjoer. Diskear fan byld en lûd, muzyk, spoken word, blogs, vlogs, apps. Lju mei talint foar keunst kieze noch minder faak as earder foar in bestean yn it Frysk en yn Fryske dichtrigels. En doedestiids hâlde it ek al net oer.

Wat talinten oer de streek helje kin, binne fersen dy’t mear wêze wolle as kontrastryk ynterdissiplinêr fermeits. Teksten dy’t langer hingjen bliuwe, om’t se djipper stekke. En mear sizze as dat se dogge, om’t se it better sizze. Sjoch bygelyks ris nei de bêste gedichten fan Eppie Dam. Gedichten, sa’t wy se nei myn smaak foaral lêze kinne yn syn bondels Neigeraden it noarden (2004), Blausucht (2009), Mem sjocht boi (2012) en Fallend ljocht (2014). Se nimme ús mei yn in persoanlik ferwurdzjen en ferantwurdzjen.

Soms binne it muorren. Dan ‘rost, rammelt, bonkt / om alles wat ik noch net sei, / it ferlossende wurd / oan de tichte doar / dy’t ik net iepenkrij’, seit it gedicht It bloed krûpt, de tiid fljocht út de bondel Blausucht. Soms binne it ruten, of finsters, lykas yn in oersetting fan in fers fan de Braziliaanske dichter Lêdo Ivo yn deselde bondel: ‘dan stelt it my gerêst om te sjen / dat oan ’e fiere eachein / achter in finster ljocht brânt. / En mear begear ik net.’

It bestean dat syn gedichten sjen litte, dat is in bestean yn taal. Yn it Frysk. In bestean dat dus tagelyk beheind en ûnbeheind, tagelyk werklik en optocht, tagelyk heroysk en tragysk is. It ûndersyk nei it eigen ferline, de foarstellingen fan goed en kwea dy’t jin bybrocht binne, de twivels mar ek de rêst dy’t relaasjes bringe, freugde oer de natuer, oer bern: yn Eppie syn dichterlik oeuvre binne sokke algemien-minsklike tema’s en motiven oanlieding foar persoanlike foarmjouwing yn persoanlike taal. Foar de yngreep fan de keunstner. Foar byld en metafoar, dat binne bern fan de fantasij. En foar rym en ritme, taalmuzyk, dat is it bern fan it liif. Soms is er oargelist, soms oesdript it pianissimo op in bekken.

*

Is Eppie Dam sadwaande wol sa’n bytsje myn Pompeius fan de Fryske skriftkultuer, hy is tagelyk mar gewoan in Fryske jonge út Kollumerpomp. In jonge mei in skuor yn ’e spikerbroek. Berne yn 1953, is er seis jier jonger as Wilco Berga en Piter Boersma, en twa jier âlder as Eeltsje Hettinga en Marga Claus. Syn skriuwersgeneraasje hat noch krekt as puber de sechstiger jierren meimakke. Yn dy tiid wie Fryslân noch in echte plattelânsprovinsje, it wie noch net de ‘ferûntmienskiplike’ suburbane regio dêr’t Goffe Jensma it okkerdeis oer hie. Doe koe men jin de nedige taalmacht noch maklik eigen meitsje. Troch Frysk te lêzen en nei in hieleboel Frysk praat te lústerjen, fan famylje, op it wurk, op strjitte, op it keatsfjild en yn de kroech. It is de fraach oft lústerjen hjoeddedei noch safolle nut hat, no’t op de skoalpleinen al mear Hollânsk as Frysk te hearren is, om fan de bûtenskoalske publike sektor mar te swijen.

Eppie hat gelok hân mei syn kristlik-Frysksinnige foarbylden op de kweek yn Dokkum. Foaral doe’t wy oan ús Slauerhoff-oersettingen wurke hawwe, yn 2019 en 2020, koe ik opmerke wat in earsten taalsmid er is, mei in oergeunstichmeitsjende wurdskat en in fyn gefoel foar talige kleur en nuânse. Dy kwaliteiten binne net inkeld it gefolch fan talint of sensitiviteit. Se binne ek it risseltaat fan ambachtlikheid. Talige ambachtlikheid is in ûnderskatte poëtyske kwaliteit. Al hielendal no’t mei it www en sosjale media ek rûnom in multymediale experience-kultuer opkaam is, in kultuer dy’t populariteit opeasket mei festivals, mei spoken word, mei shock & awe.

No moat ik oppasse om net yn it farwetter fan de flaaierige Plinius te bedarjen, mar it is dochs sa dat men – al hielendal yn it keunstfijannige PVV-klimaat fan hjoeddedei – in belangryk dichter as Eppie net folle en net faak genôch priizgje kin. In dichter dy’t al sa’n fyftich jier poëzij ûnder de minsken bringt, ek al sit it sjesa, dat dy prachtige bondels, mei in inkelde útsûndering, noait mear as in hûndert of twahûndert stiks ferkeapje. De marzjes binne foar elke Fryske taalkeunstner mar lyts. Ja, wat hat Eppie him yn it ferline as redakteur fan Trotwaer net lilk makke om ús kultuerleavjend mar noait in dichtbondel oantugend folk.

*

‘Oftaaste, weromfalle en wer opklauwe’, sette ik yn 2017 boppe in fraachpetear dat ik mei Eppie hie foar it Frysk Deiblêd. Mei it foarderjen fan syn sykte – Huntington, lykas bekend – binne syn gedichten rjochter en regelmjittiger wurden. Fêste foarmen lykas de fjouwerrigel komme faker foar, en faker lit de dichter him ynspirearje troch byldzjend, kleurich wurk dat assosjaasjes opropt. Fan de lêste sis fyftjin jier datearreat ek syn tanimmend oantal oersettingen fan fersen út útlânske talen, gedichten fan Milosz, Yeats, Ivo, Brodsky, Murray, Krog en oaren. In ryk korpus dêr’t noadich in moaie sammelútjefte fan komme moat. ,,Wat se mien hawwe is omtinken foar it ierdske, soms it smoarge en goare, en tagelyk de stille of ûnútsprutsen hing nei it geastlike”, sa ferantwurde er syn kar fan gedichten dy’t er yn it Frysk oerbrocht hie.

Fansels tocht er nei oer syn eigen wurk, oer hoe’t him dat ûntjoech. ,,Ik leau dat ik yn 2004 mei Neigeraden it noarden myn top berikt haw”, wie er fan betinken. ,,Dat wist ik doe al. Dêr haw ik, each yn each mei myn komôf, it djipst yn mysels taast, it earlikst mar ek it iensumst west.” In hiel oare kant fan syn dichterskip liet er yn 2017 sjen, yn de bondel De aap foar de bokkewein. Dêryn hat just it minskegewrimel yn de bûtenwrâld de haadrol. Sintraal stiet it lytse en it grutte nijs, en hoe’t in dichter dêr soms serieus en soms gekslaggerich nei sjen kin.

Mar dit is gjin oeuvrebesprek. Jo, achte taharker, jo witte wol dat Eppie Dam yn 2017 de Gysbert Japicxpriis takend krigen hat foar syn bondel Fallend ljocht út 2014. De dichter tocht doe noch dat ‘Hear H.’ soargje soe dat dat syn lêste wurde soe. Mar fan ’t jier docht bliken dat de populares fan Caesar de optimates fan Pompeius noch hieltyd net ferslein hawwe. Hjoed wurdt de republyk der letteren útwreide mei Eppie syn ‘autobiografy yn fersen’. De Pompster psalmen, 150 gedichten dy’t hieltyd bestean út fjouwer einrymjende fjouwerrigels. It is syn tweintichste eigen dichtbondel, as ik my net ferteld ha. In bondel yn it Hollânsk diskear. Mei as ûndertitel ‘Leven in verzen’. In earste ferzje is al yn de earste helte fan 2019 skreaun. ‘It is in spikerhurd ding wurden, en it taast tagelyk yn it moed’, mailde ik Eppie yn novimber fan dat jier oer it konsept.

Soe dit dan no syn lêste dichtbondel wêze? Dat soe net bêst wêze, want sines is in stim dy’t net mist wurde kin. Ik ken gjin Fryske dichter dy’t mei Eppie Dam te ferlykjen is. Nim syn religieuze toan, dêrmei swinkt er literatuerhistoarysk besjoen hinne en wer tusken de frijsinnige stikelrymkes fan Hjerre Gerrits van der Veen en, yn it Hollânsk, De Génèstet, en oan ’e oare kant rekket er de sêftere toetsen fan Kuitert. Miskien hie Eppie dûmny wurde moatten en gjin skoalmaster. Gelokkich is er dat net wurden, want dan hie syn skriuwerij nei alle gedachten in stik minder aventoerlik útpakt. Hy dichtet yn syn psalmen like maklik oer de rolstoel fan mem en oer ‘kleine zedenschilders’ lykas Trump en Wilders en Kuzu en Baudet as oer it feroarjende Fryske lânskip: ‘lang bloeide zuring aan de zwemmer / daar kuste klaver boterbloem / nu was het land van pomp tot lemmer / een rode zee egyptisch groen’.

*

Snijflakken tusken de predikant en de poëet treft de lêzer gauris oan yn Eppie syn gedichten. Hy moat altyd wer kontimplearje, hy moat soms oardielje, faak oer himsels, hy moat himsels fan skuld ferlosse, hy moat, sa’t ik sei, ferantwurding ôflizze. Ferantwurding dy’t ta befrijing laat. Treffend hat de lêste ‘psalm’ de titel Wederopstanding krigen. De gedichten yn de nije bondel binne te lêzen as it produkt fan kromme ‘levens / die nooit meer recht te krijgen zijn’, mar ek as it ferslach fan in ‘(..) wederopstanding des geestes / zodat je ademhalen kan’.

Dat útsjoch, dy ‘wederopstanding des geestes’ dy’t rjocht docht oan de minske, fan dat útsjoch is Eppie Dam yn Fryslân de dichter. Ik soe dat rommere sykheljen hjir behalve religieus of geastlik foaral literêr tsjutte wolle. Hoe neiby de snoade piraten ek komme oan de kusten fan de Fryske skriftkultuer, mei as doel om dy kultuer út te wiskjen, te marzjinalisearjen of har wil en har regels op te lizzen: se sille yn har kweade opset net slagje salang’t wy dichters hawwe dy’t ‘Rome’ heechhâlde en syn takomst mooglik meitsje.

En, ja, kom, dan meie se fan my bêst wol in kear, mar byleaven net te faak, in bondel yn it Hollânsk útbringe. Ik winskje Pompeius lok mei it ferskinen fan syn Pompster psalmen!

.